ویکی‌پدیا

آذری‌های ایرانی

گروه قومی
(تغییرمسیر از ایرانیان آذری)

آذری‌های ایرانی (به ترکی آذربایجانی: ایران آذربایجانلیلاری، ایران آذریلَری)، جمعیت آذری بومی ایران، دومین گروه قومی پرجمعیت ایران پس از فارسی‌زبانان[۱۱] هستند که غالباً در جهت شمال غربی کشور در حد فاصل غرب دریای خزر تا دریاچه ارومیه جمعیت حداکثری را تشکیل می‌دهند.[۱۰] زبان مادری آذربایجانی‌ها، ترکی آذربایجانی که ترکی، آذری و آذربایجانی نیز نامیده می‌شود است و ساختاری شبیه به ترکی استانبولی اما با دستور زبانی نسبتاً متفاوت دارد.[۱۰] نیمی از آذری‌ها شهرنشین هستند که بزرگ‌ترین این شهرها به ترتیب تبریز، ارومیه، اردبیل، زنجان، همدان، خوی و مراغه است،[۱۰] علاوه بر این حدود یک سوم از جمعیت تهران را نیز شامل می‌شوند،[۱۰] آذری‌ها به صورت اقلیت‌های قابل توجهی در شهرهایی نظیر همدان، قزوین و کرج نیز سکونت دارند.[۱۰] سبک زندگی‌شان با دیگر اقوام ایرانی فرقی ندارد. همچنین در میان قشرها طبقات بالایشان ازدواج‌های مختلط قابل توجهی با دیگر اقوام وجود دارد. تفاوت قابل ملاحظه‌ای در آداب و رسوم میان روستانشینان آذری با روستاهای فارسی‌زبان به نظر نمی‌رسد. اکثر جمعیت آذری‌ها مسلمان شیعه هستند و اسلام شیعی توسط آن‌ها در سراسر ایران در زمان صفویان بنیان گذاشته شد.[۱۰] اتنولوگ جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را در سال ۲۰۱۶ میلادی ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ نفر برشمرده است و گسترش آن را در شمال غربی و مرکز ایران می‌داند.[۱۲][۱۳]

آذری‌های ایرانی
ایران آذربایجانلیلاری
گروهی از مردان آذری در حال برگزاری مراسم آشیقلار به مناسبت نوروز
کل جمعیت
 ایران: ۱۵–۱۷ میلیون[۱][۲]
۱۶٪ معادل ۱۳٬۶۰۰٬۰۰۰ بر اساس جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵ (آمار سازمان سیا)،[۳][۴] ۱۷٪ جمعیت ایران[۵]
ایرانیان آذری مقیم خارج
 ترکیه: ۵۳۰٬۰۰۰[۶]
 آذربایجان: ۲۴۸٬۰۰۰[۷]
 کانادا: ۵۰٬۰۰۰–۶۰٬۰۰۰[۸]
 ایالات متحده آمریکا: ۴۰٬۴۰۰[۹]
 آلمان: نامعلوم
 فرانسه: نامعلوم
 بریتانیا: نامعلوم
مناطق با جمعیت چشمگیر
مناطق سنتی: آذربایجان شرقی • آذربایجان غربی • اردبیل • زنجان • قزوین • همدان •
اقلیت: مرکزی • گیلان • کردستان • کرمانشاه • گلستان
مهاجرت داخلی: تهران • البرز • قم • خراسان رضوی
زبان‌ها
ترکی آذربایجانی، فارسی
دین
شیعه؛ اقلیت سنی، اهل حق، علوی و بهایی[۱۰]
قومیت‌های وابسته
بلوچ • تات • تالش • سیستانی • کرد • گیلک • مازندرانی
همچنین ببینید: ایرانیان ترک‌زبان و مردم آذری

تاریخ

مقالهٔ اصلی: خاستگاه آذربایجانی‌ها

آذربایجان یکی از مهم‌ترین مراکز تحولات سیاسی در تاریخ پس از اسلام و به ویژه پس از تضعیف حکومت مغول‌ها بر ایران بوده‌است. مردمان آذربایجان عموماً ترکیب بازماندگان مردم قدیمی تر که به زبان‌های ایرانی سخن می‌گفتند و به‌طور جزئی هنوز در منطقه حضور دارند با مردم مهاجر ترک هستند. مهاجرت عظیم ترکان اغوز در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی به تدریج آذربایجان را نیز چون آناتولی ترکیزه کرد. ترکان آذری شیعه‌اند و بنیان‌گذار سلسلهٔ صفوی. یکجا نشینند گرچه در استپ مغان چوپانانی از آنان حضور دارند به نام ائل سون (قبلاً: شاهسون) به‌شمار حدوداً ۱۰۰۰۰۰ تن؛ آنان نیز چون دیگر عشایر ایران در دورهٔ رضا شاه مجبور به زندگی یکجانشینی شدند. بیشتر آذربایجانی‌ها خود را ترک می‌دانند و به آن‌ها ترک گفته می‌شود ولی بر هویت ایرانی خود که نه تنها توسط پیوند دینی -شیعه بودن برخلاف ترکان سنی آناتولی- بلکه توسط عوامل فرهنگی، تاریخی، و اقتصادی تقویت می‌شود نیز اصرار دارند.[۱۴]

سرزمین آذربایجان در پی اشغال توسط ترک‌ها دچار یک دگرگونی قومی-زبانی عمیق شد. دلیل اصلی این پدیده جایگاه جغرافیایی آذربایجان بود که قبایل ترک که تازه از آسیای مرکزی به دلیل جنگ مقدس در سرحدات غربی قلمروی اسلام رسیده بودند در آن جمع شدند. آن‌ها از مسر استپ‌ها سفر کرده و به‌طور عشایری به صورت گسترده این سرزمین را دربرگرفتند، و مسیحیان مناطق کم ارتفاع مرطوب و جنگلی گرجستان مسیحی در غرب قفقاز و امپراتوری ترابزون جنوبی در برابر آنان مقاومت کردند. آذربایجان که در انتهای مسیر اصلی مهاجرت عشایر -در کنار حوضهٔ آبریز خشک جنوب البرز تا جنوب جنگل کاسپین- بود منطقه‌ای بود که تازه واردان می‌توانستند آن را در اختیار گرفته در آن غالب شوند. این فرایند طولانی و پیچیده بود. گرچه شکی وجود ندارد که گزارش شده از آغاز قرن هفتم پس از میلاد گروه‌های منزوی ترک در جنوب قفقاز ظاهر شده بوده‌اند، تازه در آغاز قرن یازدهم و دوازدهم میلادی/ پنجم و ششم هجری بود که نخستین سکنی گزیدن‌های گسترده به وقوع پیوست. این واقعه به‌طور خاص در استپ‌های شبه خشک شرق قفقاز جنوبی، شمال آذربایجان کنونی، در ایالات اران و مغان، ولی خارج از دولت کسرانیان شروان، که نسبتاً دست نخورده باقی ماند، به وقوع پیوست. ترکیزاسیون این مراکز شمالی سریع بود. حتی پیش از اشغال توسط مغول، در اران و مغان ترکمن‌ها «مثل مور و ملخ ازدحام کرده بودند.» مغان که جغرافیدانان عرب هنوز نام یک شهر دانسته می‌شد، در آغاز قرن هفتم هجری / سیزدهم میلادی به گفتهٔ ابن یاقوت منطقه‌ای بود که فقط روستاییان در آن دام‌های خود را چرا می‌دادند و ساکنینش منحصراً ترکمن بودند. در نیمهٔ دوم قرن سیزدهم به گفتهٔ قزوینی دیگر چیزی جز یک مسیر زمستانی برای عشایر ترکمن نبود. در این دوره ترکمن‌ها در غرب دریاچهٔ ارومیه یافت می‌شدند و برخی گروه‌ها در کردستان در منطقهٔ شهرازور یافت می‌شدند ولی به‌طور کلی در سرتاسر جنوب آذربایجان که اثر انباشت در کنار سرحدات هیچ اثری نداشت، تعداد شان اندک بود. در دورهٔ حملهٔ مغول، بیشتر نورسیده‌ها به آناتولی رسیده بودند ولی حضور تعدادی از گروه‌های جدید ترک‌ها یا معولان ترکیزه شده ئر جنوب آذربایجان در مناطق مراغه، خوی، پیرامون دریاچه ارومیه، و نیز جبال در مناطق قزوین و زنجان ذکر شده‌اند. به علاوه، پس از مرگ ابو سعید، ترک‌هایی که به آناتولی نقل مکان کرده بودند (جلایری و چوپانلو)، شروع کردند به ایران برگردند. این حرکت در دورهٔ قرا قویونلو و آق قویونلو ادامه یافت، و ترکیزاسیون زبانی تا آن زمان مطمئناً به حد پیشرفته‌ای توسعه یافت؛ ولی بی شک مرحلهٔ تعیین‌کننده در دورهٔ صفوی با اعلام تشیع به عنوان مذهب دولتی ایران بود، در شرایطی که دولت عثمانی مؤمن به تسنن باقی‌مانده بود. پروپاگاندای شیعی در بین عشایر واقع در بیرون مراکز شهری پیروی مذهب دولتی عشایر آناتولی را برانگیخت که به ایران برگردند. این مهاجرت در ۱۵۰۰ که شاه اسماعیل عشایر قزلباش را در منطقه ارزنجان جمع کرد، شروع شد. این جاذبه تا منطقهٔ آناتولی و سکونتگاه تکلو که به همراه ۱۵۰۰۰ شتر به‌طور جمعی نقش مهمی در ایران بعدتر بازی کردند، احساس شد. عشایر بی شک اکثریت این حرکت را تشکیل می‌دادند، گرچه شبه نمادها و حتی دهقانان را نیز تحت تأثیر قرار داد. در پایان قرن یازدهم هجری/شانزدهم میلادی، سازماندهی کنفدراسیون بزرگ شاهسون توسط شاه عباس اول ورود عظیم ترک‌ها به درون آذربایجان را تسریع کرد و این منطقه، به جز برخی جمعیت‌های منزوی تات زبان، در این دوره بی تردید ترک شده بود. از زمان شاه عباس تا نادر شاه، بسیاری از آذری‌ها به سوی شرق به خراسان منتقل شدند تا در برابر ازبکان از سرحدات نگهبانی کنند؛ ولی این اثر شایان توجهی بر یکجانشینی نهایی عشایر ترک ننهاد. در این دوره تا مناطق شرقی همچون ابهر نیز زبان آذری تکلم می‌شد. در زمان سفر اولیا چلبی در آذربایجان در ۱۶۴۵، ترکی که در تبریز مابین طبقات پایین رایج بود، در قزوین در کنار فارسی تکلم می‌شد.[۱۵]

دوره سلجوقیان

در دوره‌ای که خلافت عباسی اقتدار خود را در آذربایجان تقریباً از دست داده بود حکومت‌های محلی سالاریان، ساجیان، راوندی و آل بویه بر آذربایجان حکومت می‌کردند. با آغاز قرن یازدهم میلادی، آذربایجان میزبان قبایل ترک آسیای مرکزی شد. نخستین دودمان ترک که وارد منطقه شد غزنویان بودند که از شمال افغانستان آمده و در سال ۱۰۳۰ میلادی آذربایجان را ضمیمه خاک خود کردند. پس از مدتی سلجوقیان جای غزنویان را در منطقه گرفتند. در زمان سلجوقیان اتابکان سلجوقی که تابع حکومت مرکزی بودند کنترل حکومت‌های محلی را در دست داشتند. در این زمان‌ها آذربایجان به یکی از مراکز مهم فرهنگی کشور تبدیل شد و بسیاری از افراد سرشناس کشور که بیشتر آن‌ها دانشمندان و صنعتگران مسلمان بودند به این منطقه آمدند.

ظهور خوارزمشاهیان در سال ۱۲۲۵ میلادی سبب انقراض حکومت اتابکان سلجوقی گردید.

در دوران مغول‌ها و ایلخانان

پس از اشغال آذربایجان ایران توسط مغول‌ها آذربایجان مانند دیگر مناطق ایران ویران شد.[۱۶] پس از حمله مغولان، ایلخانان حکومت را بدست گرفتند. آن‌ها آذربایجان را به دلیل آب و هوای مساعدش و همچنین برای دوری از مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری که منجر به شکست آن‌ها می‌شد به پایتختی برگزیدند.[۱۷] پایتخت‌های ایلخانی به ترتیب مراغه (۱۲۶۵–۱۲۵۶ میلادی)، تبریز (۱۳۰۶–۱۲۶۵ میلادی) و سلطانیه (۱۳۳۵–۱۳۰۶ میلادی) بودند. در زمان ایلخانان آذربایجان مرفه گردید و توسعه یافت.[۱۶] همچنین در این دوران مهاجران ترک اغوز بیشتری در منطقه آذربایجان اسکان یافتند.[۱۸]

دوره آق‌قویونلو و قراقویونلو

در سده پانزدهم میلادی نوادگان تیمور یعنی ترک‌های آق‌قویونلو و قراقویونلو بر منطقه آذربایجان حاکم شدند. از آنجا که آن‌ها رقیبان اصلی تیموریان بودند آذربایجان بارها توسط ترک‌ها فتح شده و خرابی‌های گسترده‌ای ببار آمد.[۱۹] اما در دوره‌ای از زمان به ویژه در دوره قراقویونلوها (۶۷–۱۴۳۸ میلادی) که تبریز پایتخت شد، برای مدتی صلح و رفاه بر آذربایجان حاکم گردید.[۲۰] همچنین گروه‌های ترک‌زبان بسیاری که قصد پشتیبانی از خاندان صفوی را داشتند از مناطق دیاربکر، شام، ناحیه آناتولی و کرانه‌های دریای خزر به منطقه اردبیل که از مدت‌ها پیش از این به یکی از مهم‌ترین کانون‌های تحولات سیاسی منطقه تبدیل شده بود مهاجرت نمودند.[۲۱]

دوران صفویان

حکومت صفویان در سال ۸۸۰ به رهبری شاه اسماعیل صفوی تأسیس شد. نخستین پایتخت صفویان شهر تبریز بود که بعدها بر اثر حمله عثمانی‌ها به شهر قزوین و پس از آن به اصفهان انتقال یافت. شاه اسماعیل صفوی یک ترک‌زبان محلی بود[۲۲] که در اردبیل متولد شده و دوران کودکی و نوجوانی خود را سپری کرده بود. او با تخلص «خطایی» همچنین یکی از مهم‌ترین شاعران شعر آذربایجانی نیز بحساب می‌آمد. در حالی که بیشتر مردم ایران پس از صفویان دارای مذهب سنی بودند، صفویان بیشتر مردم ایران را شیعه کرده و ایران را تحت این ایدئولوژی متحد کردند.[۲۳][۲۴] صفویان نخستین حکومت ایرانی پس از اسلام بودند که توانستند تمام بخش‌های ایران را زیر یک پرچم درآورند و حدود مرزهای ایران را به حدود مرزهای پیش از اسلام این کشور درآورند. آن‌ها توانستند ایران را دوباره به عنوان یک قدرت منطقه‌ای مطرح سازند.[۲۴] قزل‌باشها نیروهای اصلی ارتش صفویان را تشکیل می‌دادند؛ این نیروها بیشتر متشکل از افراد ایلات آذربایجان و آناتولی شرقی بودند که برای حمایت از شاه اسماعیل به منطقه آذربایجان کوچ کرده بودند؛ شاه عباس بزرگ برخی از این ایلات را ادغام کرده و ایلی بنام شاهسون (دوستداران شاه) ایجاد کرد که هم‌اکنون در مناطق گوناگون آذربایجان مانند دشت مغان، اردبیل، نواحی خمسه و خرقان (واقع در میان زنجان و تهران) زندگی می‌کنند. در دوران صفویان آذربایجان دوره‌هایی از رفاه و دوره‌هایی از ویرانی را گذرانده‌است. در این دوران به ویژه در زمان زمامداری شاه اسماعیل به شهرهایی مانند اردبیل، تبریز و خوی توجه زیادی شد.[۲۵] خوی در آن دوران شهری آباد و پرجمعیت بوده‌است؛ سوداگری ونیزی دولت‌خانه خوی را کاخ یک اشکوبه‌ای و با تالارها و اتاق‌های به‌غایت باشکوه، مزین به پیکره‌ها و نقاشی‌های بسیار نفیس توصیف می‌کند. شهر تبریز نیز اهمیت اقتصادی خود را بازیافت و ابریشم خام سرزمین‌های شمال ایران از این راه به حلب و دمشق رفته و دیبای زربافت بصره و کفه یا کافا و تافته‌های زربافت کاشان و پرند یزدی در بازار تبریز مشتریان فراوانی داشت.[۲۶] اردبیل نیز به عنوان خاستگاه صفویان و با دارا بودن زیارتگاه صوفیان، از مهم‌ترین شهرهای معنوی صفویان بحساب می‌آمد و آن‌ها اهمیت زیادی برای دفاع از این شهر قائل بودند. همچنین یکی دیگر از دلایل رفاه آذربایجان در زمان صفویان قرار داشتن در راه استراتژیک تجاری میان ترابزون و دیگر مناطق ایران است.[۲۷] به دلیل قرار گرفتن در خط مقدم دو امپراتوری صفویان و عثمانی بارها ویران شد و در این میان لشکرکشی سلطان مراد چهارم عثمانی در سال ۱۶۳۵ میلادی که پس از فتح تبریز از آن خرابه‌ای بیش بجای نگذاشت یکی از مصیبت‌بارترین این حملات بود.[۱۹]

تاریخ معاصر

انقلاب مشروطه

مقالهٔ اصلی: محاصره تبریز

تبریز به دلیل شرکت مستقیم در جنگ‌های ایران و روسیه و همچنین ارتباط تجاری با روسیه و عثمانی، پیشتر از بسیاری از نواحی ایران نسبت به عقب‌ماندگی ایران به چاره‌جویی پرداخت. بدین سبب نخبگان آذربایجان با آمادگی نسبی و به صورت فعالی در وقایع انقلاب مشروطه ایران در سال‌های ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۸ خورشیدی شرکت جست. در شهریور سال ۱۲۸۵، شورایی بنام انجمن تبریز با هدف برگزیدن وکلا برای فرستادن به مجلس تأسیس شد اما بزودی وظایف دیگری نیز مثل رسیدگی به امور محلی و رسیدگی به شکایات مردم به آن محول شدند.[۲۸] این انجمن به‌طور مستقیم و غیر مستقیم بر امور مجلس در تهران دخالت می‌کرد و نقش ناظر برای جلوگیری از بازگشت به شرایط استبدادی گذشته را داشت.[۲۹] برای مثال پس از جلوس محمدعلی میرزا به تخت پادشاهی در تهران، این انجمن از شاه درخواست کرد که کتباً تأیید کند که حکومت ایران یک حکومت تماماً مشروطه است. پس از اینکه شاه مخالفت خود را با مجلس با چاپ اعلامیه راه نجات و امیدواری ملت اعلام کرد، انجمن تبریز بلافاصله به انجمنهای ایالتی خراسان، کرمان، فارس و اصفهان تلگراف زد و در آن‌ها از شاه به عنوان خائن به کشور و ملت یاد کرد و ملتمسانه درخواست کرد که «همه برادران ایرانی قیام کنند و مجلس کبیر و قانون اساسی را حفاظت نمایند».[۲۹] سه روز پس از آن، شاه دستور بمباران مجلس را صادر کرد.[۲۹] وقتی اخبار بمباران مجلس کبیر به تبریز رسید، این انجمن بلافاصله نیروهای شبه نظامی‌ای را که ماه‌ها پیش برای چنین روزی آموزش دیده بودند، احضار کرد تا به استحکام موقعیت خود در بخشی از شهر برای مقاومت در برابر دولت بپردازند. شهر بلافاصله میان مشروطه‌طلبان و سلطنت‌طلبان تقسیم شد به‌طوری‌که محله‌های امیرخیز، مارالان و خیابان بدست مشروطه‌طلبان و بقیه شهر یعنی محله‌های سرخاب، دَوَه‌چی و شش‌کلان بدست سلطنت‌طلبان و محافظه‌کاران افتاد.[۳۰] شبه‌نظامیان مشروطه‌خواه آذری که در راس آن‌ها ستارخان و باقرخان قرار داشتند، نقش حیاتی را در جنبش مشروطه‌خواهی ایران ایفا کرده و تبریز را به یکی از اصلی‌ترین پایگاه‌های مقاومت علیه استبداد حکومت قاجار تبدیل کردند. در این دوران اوضاع تبریز بر اثر مقاومت در برابر نیروهای دولت مرکزی و نیروهای روس که به درخواست محمد علی شاه وارد صحنه شده بودند بسیار برآشفته بود. به نوشته کسروی در مدت یازده ماه یعنی از ۲۰ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا هشتم ربیع‌الثانی ۱۳۲۷ ق مردم تبریز به سرکردگی ستارخان در مقابل بیش از سی هزار نیروی مهاجم به فرماندهی عین الدوله و صمد شجاع الدوله و شجاع نظام مرندی مقاومت کرد.[۳۱] گروهی از ایرانیان قفقاز نیز به مردم تبریز پیوستند و به مجاهدان قفقاز معروف شدند. علی مسیو از یاران حیدرخان عمواوغلی و یارانش هم دستهٔ مجاهدان تبریز را تشکیل دادند.[۲۰] همچنین مجاهدانی از دیگر شهرهای آذربایجان ایران نیز به ستارخان و دیگر مجاهدین تبریزی پیوستند؛ از جمله این مشروطه‌خواهان حاج باباخان اردبیلی بود که گروهی را در اردبیل با خود همراه کرده و به جمع آزادیخواهان و مشروطه‌طلبان تبریز پیوست.

همچنین بر اثر محاصره شهر تبریز توسط نیروهای دولتی و بسته شدن جاده تبریز-جلفا گرسنگی و قحطی شدیدی بر شهر حاکم شده بود و کار را بر آزادیخواهان سخت می‌کرد. در دوران محاصره همدلی شدیدی میان مشروطه‌خواهان سراسر ایران با مشروطه‌خواهان تبریزی وجود داشت چرا که شکست تبریز به معنای شکست آزادی بود. در تلگرافی که از طرف مشروطه‌خواهان تبریز به تهران ارسال شد نوشته شده بود:

[۳۲][۳۳]

به نوشته ریچارد کاتم مقاومت تبریز ملی‌گرایان لیبرال ایرانی را در سراسر کشور نیرو بخشید و عامل کناره‌گیری محمد علی شاه شد.[۳۴][۳۵]

نقش روشنفکران آذری در شکل‌گیری ملی‌گرایی امروزی ایران

همچنین ببینید: اشغال ایران در جنگ جهانی اول

آذری‌ها به ویژه با آغاز نهضت مشروطه، جزو نخستین بنیان‌گذاران ملی‌گرایی ایرانی بودند. میرزا فتحعلی آخوندزاده، که زاده شهر نوخه در خانات شکی و بخشی از سرزمین ایران قاجاری و جمهوری آذربایجان کنونی است، از جمله پیشگامان ناسیونالیسم ایرانی در دوران معاصر ایران بحاسب می‌آید.[۳۶] در دوران جنگ جهانی اول، نظریه پان‌ترکیسم بر روی مناطق ترک‌زبان ایران، قفقاز و آسیای میانه تمرکز کرد. هدف اصلی آن‌ها تشویق این جمعیت به جدایی از نهادهای سیاسی‌ای که جزو آن بودند و پیوستن به «میهن پانترکی» جدید بود. این فشارها باعث شد که در میان مردم آذربایجان، که مخالف نیت پانترکیست‌ها بودند گروهی کوچک از روشنفکران آذری به قویترین طرفداران تمامیت ارضی ایران تبدیل شوند. پس از انقلاب مشروطه، بسیاری از دمکرات‌های آذری در واکنش به سیاست‌های توسعه‌طلبانه پانترکیسم و تهدید تمامیت ارضی ایران، ملی‌گرایی اتخاذ کردند. در این زمان بود که ایران‌گرایی و همگن‌سازی زبانی به عنوان یک سیاست دفاعی در برابر دیگران آغاز گردید. برخلاف آنچه بنظر می‌آید آذری‌های ایران اصلی‌ترین ابداع‌کنندگان این ملی‌گرایی دفاعی بودند. آن‌ها دریافته بودند که حفظ تمامیت ارضی ایران نخستین قدم بسوی جامعه‌ای امن و بر مبنای قانون خواهد بود. در این چارچوب، آن‌ها وفاداری سیاسی خود را از وابستگی‌های قومی و منطقه‌ای خود مهم‌تر شمردند. اتخاذ این سیاست‌های ملی راه را برای ظهور ملی‌گرایی فرهنگی این گروه قومی هموار ساخت.[۳۷]

جنگ جهانی دوم و مداخله شوروی در آذربایجان

در سال ۱۳۲۴، در حالی که نیروهای شوروی، آذربایجان را اشغال کرده بودند، حکومت خودمختار آذربایجان به تصمیم رهبران اتحاد جماهیر شوروی تشکیل شد.[۳۸][۳۹] این حکومت به سرکردگی سید جعفر پیشه‌وری اداره می‌شد و حدود یک سال بر بیشتر مناطق آذربایجان ایران حکمرانی کرد و سرانجام حکومت شوروی که به علت عدم پشتیبانی مردم از تجزیه‌طلبان به آینده این فرقه امیدی نداشت در پی فشارهایی که از سوی دولت ترومن بدان وارد شد و همچنین امتیازاتی که از دولت ایران گرفت (که بعدها به تصویب مجلس ایران نرسید) مجبور به ترک منطقه آذربایجان شد.[۴۰] تخلیه آذربایجان از نیروهای اشغالگر شوروی، اعزام ارتش ایران به منطقه و مبارزه گسترده مردم آذربایجان با اعضای فرقه سبب درهم شکستن این حکومت و فرار اعضای اصلی آن به شوروی گردید.

مهاجرت آذری‌های ایران به آذربایجان شوروی

در دهه ۱۲۳۰ ه‍.خ تعداد زیادی از آذری‌های ایران به امید یافتن شغل در منطقه تازه توسعه یافته آذربایجان قفقاز به امپراتوری روسیه مهاجرت کردند. در ۱۲۴۶ ه‍.خ حدود ۱۴۰۰۰ نفر در شهر قوبا مشغول کار بوده‌اند.[۴۱] یک گزارش در سال ۱۲۶۵ ه‍.خ از اوضاع این گروه مهاجر نشان می‌دهد که بیشتر این ایرانیان با اهالی محلی ازدواج کرده و در روستاها و دهکده‌های اطراف این شهر مستقر شده بودند. فرزندان این گروه مهاجر قاعدتاً آسمیله شده و جذب جمعیت اطراف خود شده بودند.[۴۲]

در اواخر قرن نوزدهم به دلیل شکوفایی صنایع نفتی باکو، این شهر به مقصد جدیدی برای مهاجران ایرانی آذری تبدیل شد. در اوایل قرن بیستم این مهاجران حدود %۵۰ کل کارکنان صنایع نفتی باکو را تشکیل می‌دادند.[۴۳]

در دوران جمهوری اسلامی

 
رهبری جمهوری اسلامی ایران، سید علی خامنه ای

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ایدئولوژی ملی‌گرایی جای خود را به ایدئولوژی دینی، به عنوان عامل وحدت داد. تعداد زیادی از آذری‌ها به مقامات ارشد جمهوری اسلامی تبدیل شدند و از جمله آن‌ها می‌توان به سید علی خامنه‌ای، علی مشکینی، مهندس مهدی بازرگان و مهندس میرحسین موسوی اشاره کرد.

هم‌اکنون آذری‌ها از مهم‌ترین تولیدکنندگان صنعتی و کشاورزی ایران بحساب می‌آیند.[۳۴] آذربایجان از نظر میزان تولید محصولات کشاورزی به استثنای برنج مقام نخست را در ایران دارد.[۳۴] تبریز مرکز مهم صنعت اتومبیل‌سازی، ماشین‌سازی و تراکتورسازی ایران است و با دارا بودن پالایشگاه نفت، بخش عمده سوخت استان‌های غربی کشور را فراهم می‌آورد.[۳۴][۴۴] بازرگانان آذری در تبدیل کردن بازار تهران به یک مرکز مهم تجاری نقش مهمی ایفا کرده و هم‌اکنون نیز دارای نفوذ بسیاری در بازار تهران هستند.[۳۴][۴۵]

از دید حقوق اقلیت‌ها

گروه بین‌المللی حقوق اقلیت‌ها به عنوان سازمانی مردم نهاد که با حفظ حقوق اقلیت‌ها فعالیت می‌کند؛ وضعیت مردم آذری در ایران معاصر را چنین بازگو می‌کند:[۴۶]

ژنتیک

مردم آذری احتمالاً از قبایل باستان ایرانی، مانند مادها هستند.[۴۷] برای بررسی تنوع ملکولی mtDNA در جمعیت آذری‌های ایران، ۱۳۳ نمونه فرد آذری که در نقاط مختلف منطقه آذربایجان (ایران) ساکن بودند انتخاب گردیدند. خون این افراد برای تخلیص mtDNA جمع‌آوری گردید و mtDNA تخلیص شده با استفاده از روش PCR-RFLP مورد مطالعه قرار گرفت. ۱۴ هاپلوگروپ مورد شناسائی قرار گرفت که ۸۲٪ آنها از هاپلوگروپ‌های اختصاصی اروپائی بودند. هاپلوگروپ H شایع‌ترین هاپلوگروپ بود و ۷۹ هاپلوتیپ نیز مشخص شدند. در این مطالعه جمعیت آذری‌های ایران یک جمعیت نامتجانس مشاهده گردیدند که تمامی هاپلوگروپ‌های آسیائی، اروپائی و آفریقائی در آنها مشاهده گردید. مقایسه هاپلوگروپ‌های مطالعه حاضر با جمعیت‌های دیگر نشان دهنده تشابه بسیار جمعیت آذری ایران با سایر جمعیت‌های ایرانی بود[۴۸] تحقیقات ژنتیکی نشان می‌دهند که عموم اقوام و گروه‌های جمعیتی ایرانی که در ایران امروزی (و حتی فراتر از مرزهای سیاسی فعلی ایران) ساکن هستند، علیرغم اینکه دارای تفاوتهای جزئی فرهنگی هستند و حتی گاه به زبانهای مختلف هم تکلم می‌کنند، دارای ریشه ژنتیکی مشترکی هستند و این ریشه مشترک به جمعیتی اولیه که در حدود ده تا یازده هزار سال پیش در قسمتهای جنوب غربی فلات ایران ساکن بوده بر می‌گردد.[۴۹] ارتباط ژنتیکی قوی بین کردها و آذری‌های ایران وجود دارد، آزمایش‌های ژنتیکی صورت گرفته تفاوت معنی داری بین این جمعیت‌ها و سایر اقوام عمده ایران نشان نداد. با توجه به نتایج فعلی، به نظر می‌رسد کردهای امروزی و آذری‌های ایران متعلق به یک ریشه ژنتیکی مشترک هستند.[۵۰]

حضور در جامعه

در عرصه سیاست

سخنرانی میرحسین موسوی به زبان ترکی آذربایجانی در جمع هواداران خود در شهر زنجان، انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸.

در دوره بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران؛ آذری‌ها نقشی فعال در زمینه سیاست داخلی و خارجی ایران ایفا کرده‌اند و پست‌های کلیدی و مهمی از این کشور را در دست داشته‌اند. پس از انقلاب، مهندس بازرگان نخستین کابینه را تحت عنوان دولت موقت تشکیل داد.[۵۱] در پست ریاست جمهوری، علی خامنه‌ای دو دوره پیاپی در طول جنگ ایران و عراق توانست به عنوان نخستین آذربایجانی باشد که اداره دومین پست کلیدی کشور را بر عهده می‌گیرد و بعد از وی تنها آذری که توانست به ریاست جمهوری ایران نزدیک شود، میرحسین موسوی آخرین نخست‌وزیر ایران که هشت سال این پست را در طول جنگ بر عهده داشت،[۵۲][۵۳][۵۴] رهبری ایران نیز بعد از درگذشت امام خمینی بلافاصله بر عهده علی خامنه‌ای، رئیس‌جمهور سابق کشور گذاشته شد تا وی تاکنون شخص اول ایران باشد.[۵۵] همچنین علی مشکینی از بدو بنیان‌گذاری مجلس خبرگان رهبری از سال ۱۳۶۱ تا پایان عمرش سال ۱۳۸۶ ریاست این مجلس را بر عهده داشت.[۵۶]

هزاران نفر از آذری‌ها در طول جنگ ایران و عراق به صورت داوطلبانه همچون دیگر ایرانیان به جنگ رفتند که مردم اردبیل پس از اصفهان بیشترین تعداد تلفات و کشته را در جنگ دادند.[۵۲] ۳۱ دسامبر ۱۹۸۹ اهالی قلمرو جمهوری خودمختار نخجوان کنونی در مرز ایران و شوروی مرزها را شکسته و هزاران نفرشان با عبور از رودخانه ارس پس از دهه‌ها دوری برای اولین بار خواهان اتحاد با هموطنان خود در ایران شدند.[۵۷][۵۸] که بعدها الهام علییف رئیس‌جمهوری آذربایجان، این روز را تعطیل رسمی اعلام کرده و روز همبستگی آذربایجانی‌های جهان نامید.[۵۹]

از جمله آذری‌هایی که در حال حاضر سمت استانداری را در کابینه روحانی برعهده دارند، جمشید انصاری (استاندار زنجان)، قربانعلی سعادت (استاندار آذربایجان غربی)، مجید خدابخش (استاندار اردبیل)، اسماعیل جبارزاده (استاندار آذربایجان شرقی) و سید حسین هاشمی (استاندار تهران)[۶۰] و آذری‌های دولت روحانی در بین وزراء حمید چیت چیان (وزیر نیرو) و محمدرضا نعمت‌زاده (وزیر صنعت، معدن و تجارت) می‌باشند. شهیندخت مولاوردی نیز معاون رئیس‌جمهور ایران در امور زنان و خانواده است. از جمله نمایندگان کنونی مجلس شورای اسلامی که پُست‌های مهم و کلیدی را در مجلس بر عهده دارند می‌توان از ارسلان فتحی پور از حوزه انتخابیه کلیبر، آذربایجان شرقی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، رضا رحمانی از حوزه انتخابیه تبریز، آذربایجان شرقی رئیس کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی، علی اکبر آقایی مغانجویی از حوزه انتخابیه سلماس، آذربایجان غربی رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی و محمدعلی پورمختار از حوزه انتخابیه بهار و کبودرآهنگ، استان همدان رئیس کمیسیون اصل نود قانون اساسی مجلس شورای اسلامی می‌باشند.

مردم‌شناسی

جمعیت

 
درصد جمعیت آذری‌ها، قشقایی‌ها، تُرک‌ها و تُرکمن‌ها در استان‌های ایران
ردیف
 دانشنامه، سازمان و گروه
 جمعیت (به میلیون)
 %
 منبع
۱ دانشنامه ایرانیکا ۱۶ — [۶۱]
۲ دانشنامه بریتانیکا ۱۵ — [۶۲]
۳ اتنولوگ ۱۵٫۵ — [۶۳]
۴ آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) — ۱۶
۵ دانشنامه جهانی اقلیت‌ها و مردم بومی ۱۶ ۲۴ [۴۶]
۶ بنیاد آمریکای نوین — ۲۱٫۶ [۶۴]
۷ اطلاعات‌نامه جهان — ۲۴ [۶۵]
۸ اطلاعات‌نامه جهان — ۱۶ [۶۶]
۹ دانشنامه لوک‌لکس ۱۲ ۱۷ [۵]
۱۰ کتابخانه ملی کنگره ایالات متحده آمریکا (بخش تحقیقات فدرال) — ۲۱٫۲۵ [۶۷]
۱۱ کتابخانه ملی کنگره ایالات متحده آمریکا (مطالعه یک کشور: ایران) — ۱۶ [۶۸]

توزیع جغرافیایی

مقالهٔ اصلی: پراکنش مردم آذری

آذری‌های ایران بیش‌تر در شمال‌غرب کشور و استان‌های زنجان، اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی ساکن‌اند.[۶۹][۷۰][۷۱][۷۲][۷۳]

شماری از آذری‌ها نیز در استان‌های کردستان (شهرستان‌های قروه[۷۴] و بیجار)، قزوین، همدان (که به‌طور عمده در شمال استان[۷۵] و در شهرستان‌های رزن،[۷۶] بهار، کبودرآهنگ،[۷۷] فامنین،[۷۸] همچنین در شمال، شرق، شمال غربی و جنوب شهرستان همدان،[۷۹] نواحی از تویسرکان،[۸۰] روستاهای اسدآباد،[۸۱] اقلیت قابل توجه در شهر همدان[۸۲][۸۳])، گیلان (شهرستان‌های آستارا،[۸۴] طوالش[۸۵][۸۶])، مازندران (شهرستان گلوگاه[۸۷])، کرمانشاه (شهرستان سنقر[۸۷])، گلستان (شهرستان گنبد کاووس[۸۸]) و مرکزی (کمیجان،[۸۹][۹۰] خنداب،[۹۱] روستاهای شهرستان‌های ساوه،[۹۲] شازند،[۹۳] اراک،[۹۴] زرندیه[۹۵] و فراهان[۹۶]) زندگی می‌کنند. آذری‌های ایران همچنین تعداد قابل توجهی ترک‌زبان را در شهرهای تهران، کرج، خراسان[۹۷](مشهد)[۹۸] و قم[۹۷] تشکیل می‌دهند.[۹۹][۱۰۰]

آذری‌ها پس از فارسی‌زبانان، بزرگ‌ترین گروه قومی در شهر و استان تهران هستند.[۱۰۱] آنان بیش از %۲۵[۱۰۲] جمعیت شهر تهران و %۳۰/۳[۱۰۳] تا %۳۳[۹۹][۱۰۴][۱۰۵] جمعیت استان تهران را تشکیل می‌دهند.[۱۰۶]

نگارخانه‌ای از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای آذری‌نشین ایران

خارج از وطن

مقالهٔ اصلی: ایرانیان آذری مقیم خارج
 
رژه گروه آذری‌های ایران در رژه سالیانه نوروز در نیویورک آمریکا.

جمعیت قابل ملاحظه‌ای از ایرانیان آذری به صورت مهاجر، کوچیده و پناهنده در دیگر کشورهای خارجی سکونت می‌کنند؛ که مهم‌ترین کشورهای هدف آذری‌ها؛ ترکیه، جمهوری آذربایجان، آمریکا، کانادا می‌باشد. امروزه حدود ۵۳۰٬۰۰۰ نفر[۶۳] در ترکیه،[پ ۱] ۲۴۸٬۰۰۰ نفر در جمهوری آذربایجان،[۱۰۷] و جوامعی قابل توجه در آمریکا[۱۰۸][۱۰۹] ۴۰٬۴۰۰[۹] و حدود ۵۰٬۰۰۰ الی ۶۰٬۰۰۰ نفر[۸] کانادا[پ ۲] زندگی می‌کنند. علاوه بر این؛ آذری‌ها به همراه دیگر ایرانیان به اروپا نیز مهاجرت کرده‌اند، که امروزی جوامعی کوچک از آنان در فرانسه، آلمان و بریتانیا زندگی می‌کنند. آذری‌های ایرانی در دوران بلشویک توسط شوروی به قزاقستان تبعید شدند که امروزه شهر مرکه مهم‌ترین شهر آذری‌های ایرانی در این کشور می‌باشد.[۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲]

 
عزاداران حسینیه اعظم زنجان از معروف‌ترین عزاداران حسینی ایران

زبان و قومیت

مقاله‌های اصلی: مردم آذری و زبان ترکی آذربایجانی

زبان آذری‌های ایران، ترکی آذربایجانی و زبان باستانی آنان، آذری بوده که از خانوادهٔ زبان‌های ایرانی است.[۱۱۳] زبان ترکی آذربایجانی از شاخه زبان‌های اغوز که در بین ایرانیان آذری به کار گرفته می‌شود، علاوه بر خود زبان، شامل چند گویش نظیر ترکی افشاری، شاهسونی، سنقری، آینالو می‌باشد.[۸۷][۱۱۴] زبان و قومیت ایرانیان آذری، علاوه بر آذری‌ها شامل ایلات و عشایر زیرگروهش مانند ایل افشار،[۶۳] ایل بیات،[۶۳] ایل بهارلو،[۶۳] شاهسونی،[۶۳] شاهسون‌ها،[۶۳] ایل قره‌پاپاق،[۶۳] ایل قراگوزلو،[۶۳] ایل قاجار،[۶۳] قره‌داغی‌ها[۱۱۵] می‌باشند.

دین

مقالهٔ اصلی: دین مردم آذری

آذری‌های ایران از لحاظ دینی وابسته به اسلام و شیعه دوازده امامی می‌باشند.[۶۲][۱۱۶]دسته‌جات عزاداری حسینیه اعظم زنجان،[۱۱۷] تبریز،[۱۱۸] ارومیه[۱۱۹] و اردبیل[۱۲۰] از مشهورترین سوگواری‌های اهل بیت در بین ایرانیان آذری در ماه محرم به‌شمار می‌رود. همچنین مراسمی چون طشت‌گذاری،[۱۲۱] شبیه خوانی، شاه‌حسین‌گویان، سینه‌زنی و زنجیرزنی از آداب و رسوم رایج در بین‌شان می‌باشد، مرثیه، نوحه و روضه به زبان ترکی گفته می‌شود. آیین‌های عزاداری بازار تاریخی تبریز نیز ثبت ملی شده‌است.[۱۲۲] با این حال اقلیتی در حدود ۲۰۰٬۰۰۰ نفر[۱۲۳] از بین ترکان آذربایجان را مسلمانان سنی مذهب (حنفی و شافعی) تشکیل می‌دهند که در حوالی شهرستان ارومیه سکونت دارند.[۱۲۴] عده‌ای سنی حنفی نیز در شهرستان بیله‌سوار زندگی می‌کنند. علاوه بر این، پیروانی از اهل حق در میاندوآب،[۱۲۵] ایلخچی[۱۲۶] و علوی مذهب‌هایی در ماکو[۱۲۷] پراکنده هستند.

فرهنگ

مقالهٔ اصلی: فرهنگ مردم آذری
 
قهوه‌خانه عاشیقلار

ادبیات

مقالهٔ اصلی: ادبیات آذربایجانی
 
جهانشاه قراقویونلو فرمانروای مقتدر قراقویونلو با تخلص حقیقی از شاعران نامی عصر کلاسیک ادبیات آذربایجانی می‌باشد.
 
نمای داخلی گنبد سلطانیه از مشهورترین معماری‌های ایرانی به شیوه آذری

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذربایجانی سروده‌بود.[۱۲۸][۱۲۹] غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است. در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود.[۱۳۰] در دوران این حکومت‌ها شاعری چون جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی نخستین آثار ترکی آذربایجانی را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذری چون شاه اسماعیل خطایی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قره ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی[۱۳۱] و بعد با پیدایش "سبک گوشماً فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.[۱۳۲]قوسی تبریزی[۱۳۳] از شاعران مشهور آذربایجانی‌زبان[۱۳۴] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده‌است[۱۳۵] و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.[۱۳۶]

دوران عصر مدرن ادبیات آذربایجانی مصادف بود با اواخر حکمرانی سلسله صفویه بر ایران که آن زمان موجب پیشرفت ادبیات در دوران کلاسیک شده‌بود؛ که پس از آن ملا پناه واقف و خسته قاسم از آخرین شاعران مشهور عهد صفویان به‌شمار می‌رفت. در دوران زندیه با حدود ۳۴ سال و افشاریان با بیش از ۶۰ سال حکمرانی، که حکومت هر دو دودمان به بیش از صد سال نینجامید، ادبیات آذربایجانی از رونق دوران صفویان برخوردار نبود و شاید بتوان از میان شاعران، نویسندگان، مترجمان، نمایش‌نامه‌نویسان تیلیم خان، حیران خانم، فاضل‌خان شیدا، عبدالرزاق دنبلی را از نامی‌ترین هنرمندان آن عصر آذربایجانی‌های ایران قلمداد کرد.

با آغاز قدرت و حکمرانی قاجارها بر ایران ادبیات آذربایجانی رونق گرفت در آن دوران علاوه بر آذربایجان و دیگر نقاط آذری‌نشین ایران که شاعران، هنرمندان، نویسندگان، نمایش‌نامه‌نویسان، طنزپردازان، مترجمان بسیاری از آن خطه بلند شدند که می‌توان به میرزا فتحعلی آخوندزاده، ثمین باغچه‌بان، جبار باغچه‌بان، سید محمدحسین شهریار، میرزا ابراهیموف، محمدباقر خلخالی، ابراهیم ذکری اردبیلی، امیرخسرو دارایی، بهار شروانی، بهشتی تبریزی، بیضای اردبیلی، حبیب ساهر، سید باقر حری، عباسقلی یحیوی، علی فطرت، علی‌اکبر پاکزاد، غازی بوزقورت، معجز شبستری، میرجلال پاشایف، یوسف کلانتری، رضا بهاری، میرزا احمد پرغم تبریزی و… را می‌توان اشاره کرد.

ادبیات آذربایجانی در عصر معاصر که مصادف با انحلال دودمان قاجار و آغاز حکمرانی رضاخان بود، به سستی گرایید،[۱۳۷] که دلایل مهمی چون یکسان‌سازی فرهنگی در ایران معاصر می‌تواند مزید بر علت باشد؛ ولی پس از انقلاب ایران همچنان آموزش زبان ترکی آذربایجانی ممنوع می‌باشد ولی مجوز چاپ و نشر به زبان ترکی آذربایجانی داده می‌شود. با این حال می‌توان به هنرمندانی در نیم قرن اخیر در زمینه شعر، نویسندگی، نمایش‌نامه‌نویسی و… نظیر صمد بهرنگی، دده کاتیب، دخیل مراغه‌ای، رحیم منزوی اردبیلی، سعید سلماسی، عارف اردبیلی، علی تبریزلی، کریمی مراغه‌ای، یحیی شیدا، یدالله مفتون امینی، ناصر منظوری، علی ناظم، و… را می‌توان اشاره کرد.

دده قورقود، کوراوغلو، اصلی و کرم و حیدربابایه سلام جزء ادبیات فاخر آذربایجانی به‌شمار می‌روند.

ادبیات شفاهی

مقالهٔ اصلی: ادبیات شفاهی آذربایجانی

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذربایجانی، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود.[۱۳۸][۱۳۹] بایاتی از رایج‌ترین فرم شعر فولکلوریک یا همان ادبیات شفاهی مردم آذری محسوب می‌شود.[۱۴۰][۱۴۱]

معماری

مقالهٔ اصلی: معماری آذری

شیوه معماری آذری، سبکی در معماری ایرانی پس از اسلام، منسوب به آذربایجان مقارن با دورهٔ حکومت ایلخانان بر ایران است؛ که آثاری فاخر از این شیوه معماری در ایران و کشورهای همسایه برجای مانده‌است، از مهم‌ترین شیوه‌های معماری آذری منسوب به شهرهای ایرانیان آذری می‌توان از گنبد سلطانیه و ارگ تبریز نام برد.

هنر

مقالهٔ اصلی: هنر آذربایجانی
 
قالی اردبیل از بهترین و نفیس‌ترین قالی‌های ایرانی

هنر آذربایجانی جزء غنی‌ترین هنرهای ایرانی که در میان مردم آذری رایج می‌باشد، گفته می‌شود. هنر آذربایجانی در طول تاریخ ایران توسعه یافته‌است. آذربایجانی‌ها، دارای فرهنگ غنی و متمایز، که یک بخش عمده‌ای از هنر تزئینی و کاربردی را ایجاد کرده‌است. این شکل از هنر ریشه در دوران باستان دارد که طیف گسترده‌ای از صنایع دستی، مانند طلا و جواهر، حکاکی فلز، قالی‌بافی، قلاب‌دوزی، خوشنویسی و نگارگری نشان داده شده‌است.

لباس

مقالهٔ اصلی: لباس آذربایجانی
 
عاشیق‌ها با لباس آذربایجانی در مراسم عید نوروز در حال اجرای موسیقی آذربایجانی

لباس آذربایجانی یا لباس سنتی آذربایجانی که از فرایندهای طولانی فرهنگ، دین و… مردم آذری پدید آمده‌است؛ و از نشانه‌های خاص آذری‌ها می‌باشد.[۱۴۲]

موسیقی

مقالهٔ اصلی: موسیقی آذربایجانی

موسیقی آذربایجانی به موسیقی سنتی مردمان آذربایجانی اطلاق می‌شود. هنرمندان آذربایجانی با خلاقیت خود، موسیقی منحصربه‌فردی را می‌آفرینند. کسانی که این نوع موسیقی را به‌همراه سروده‌های خود بهزبان ترکی آذربایجانی می‌خوانند، عاشیق خوانده می‌شوند. عاشیق‌ها در وصف آذربایجان و دلاوری‌های بزرگان آن، در مراسم جشن و عزاداری، سروده‌های زیبایی را به‌همراه موسیقی آذربایجانی می‌خوانند و مورد توجه مردم قرار می‌گیرند.[۱۴۳] از مهم‌ترین گونه‌های موسیقی آذربایجانی می‌توان به موسیقی میخانه‌ای، هنر اجرای آذربایجانی تار، بالابان، ناقارا، باغلاما و گارمان اشاره کرد.

«عاشیق»، در آذربایجان (هم در ایران و هم در جمهوری آذربایجان)، شاعر و نوازنده‌ای است که همراه با ساز آواز خود را اجرا می‌کند. عاشیق‌ها از دوران قبل از اسلام در بین مردمان ترک‌تبار وجود داشته‌اند. عنوان قدیمی عاشیق‌ها «اوزان» است. علاوه بر قهوه‌خانه‌ها، عاشیق‌ها در عروسی و دیگر مراسم نیز اجرا می‌کنند. از داستان‌های حماسی که عاشیق‌ها نقل می‌کنند، می‌توان به کوراوغلو، و از داستان‌های عاشقانه می‌توان به اصلی و کرم اشاره کرد.[۱۴۴]

تئاتر

مقالهٔ اصلی: تئاتر آذربایجانی

تئاتر آذربایجانی عنصر خلاقیت و از هنرهای مردم آذری به‌شمار می‌رود.[۱۴۵] تئاتر ملی آذربایجانی در نیمه دوم قرن ۱۹اُم، بر اساس یک کمدی توسط میرزا فتحعلی آخوندزاده، اولین نمایشنامه نویس، متفکر برجسته و فیلسوف آذربایجانی سرچشمه گرفته بود. از دیرباز معروف‌ترین گروه‌های تئاتر در تبریز اجرا می‌شده‌است.[۱۴۶] امروزه سرشناس‌ترین گروه‌های هنری تئاتر آذربایجانی متعلق به گروه هنری بابک توسط بابک نهرین انجام می‌گیرد. آرشین مال آلان از مهم‌ترین گونه‌های تئاتر آذربایجانی است که در ایران اجرا شده‌است.

رقص

مقالهٔ اصلی: رقص‌های آذربایجانی

رقص‌های آذربایجانی، رقص فولکلور، قدیمی و ملودیک آذری‌ها است؛ که در انواع گوناگون توسط رقاص‌های مرد و زن در مجالس و جشنواره‌های گوناگونی چون عروسی در میان آذربایجانی‌های ایران رواج دارد.

آشپزی

مقالهٔ اصلی: آشپزی آذربایجانی
 
کوفته تبریزی از غذاهای مشهور آذربایجانی

در آشپزی آذربایجانی غذاهایی چون کوفته تبریزی، قورمه سبزی، بیچاق قیمه، دلمه، پیتی، انواع خورش، کله‌پاچه، باسترما، کباب، کباب چنجه، تخم‌مرغ سیب‌زمینی، قابلی، خورش آذربایجان، جئز بئز، کباب مخصوص بناب، خورش هویج، دیگر خوراک‌ها و چاشنی‌هایی نظیر آش‌های تبریزی، خشیل، دویمه نج، باسلوق، قرابیه، نوقا، راحت‌الحلقوم، ترخینه، باقلوا، رشته‌ختایی، باقلا پخته، قورقا، اریس، نخود پخته و آش دوغ رایج است.

سرشناسان

مقالهٔ اصلی: فهرست آذری‌های ایرانی

فرح‌دیبا

آیت‌الله‌سیّد‌علی‌خامنه‌ای

میرحسین‌موسوی

آیت‌الله‌مشکینی

مسعود پزشکیان

سعید جلیلی

زهرا امیرابراهیمی

علی دایی

رضا رشیدپور

گوگوش

داریوش

رامبد جوان

هایده

رضا گلزار

امیر تتلو

مهدی باکری

حمید باکری

جواد فکوری

جستارهای وابسته

یادداشت‌ها

  1. ↑ این رقم شامل آذری‌های بومی ترکیه در حاشیه مرز ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان در استان قارص و ایغدیر نیز می‌شود.
  2. ↑ رضا مریدی عضو پارمان کانادا از حوزه انتخابیه انتاریو، جمعیت ایرانیان آذری در این ناحیه را ۵۰،۰۰۰ الی ۶۰،۰۰۰ برآورد کرده‌است

منابع

  1. ↑ "Azerbaijani (people)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 3 September 2013.
  2. ↑ "Azerbaijani (آذربایجانجا دیلی / Азәрбајҹан дили / Azərbaycan dili)". omniglot. Retrieved 3 September 2015.
  3. ↑ "Iran". The World Factbook. Archived from the original on 3 February 2012. Retrieved 26 August 2013.
  4. ↑ "Iran" (PDF). Library of Congress. May 2008. Retrieved 26 August 2013.
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ «Iran Peoples». Looklex Encyclopaedia. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۰۷-۲۷.
  6. ↑ "Languages in Turkey". Ethnologue. 2013. Retrieved 26 August 2013.
  7. ↑ "Immigrant Languages in Republic of Azerbaijan". Ethnologue. 2013. Retrieved 26 August 2013.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ Azerbaijani diaspora in Canada - by Reza Moridi
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ «Iranian Studies Group at MIT, Iranian-American Community Survey Results, 2005 Web.mit.edu. Retrieved November 28, 2011». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۳ اوت ۲۰۱۳.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ ۱۰٫۴ ۱۰٫۵ ۱۰٫۶ "Iran Azarbaijanis". Countries of the World [[کتابخانه ملی کنگره ایالات متحده آمریکا|United States Library of Congress]] (به انگلیسی). Retrieved March 21, 2014. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help)
  11. ↑ «Azerbaijan, country, Asia. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001-05». web.archive.org. ۲۰۰۶-۰۵-۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مه ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۴.
  12. ↑ https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  13. ↑ https://www.ethnologue.com/language/azb
  14. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/iran-v1-peoples-survey#1
  15. ↑ X. de Planhol. «AZERBAIJAN i. Geography». EIr. دریافت‌شده در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۴.
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ rohan.sdsu.edu بایگانی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine After the decline of the Arab Empire, Azerbaijan was ravaged during the Mongol invasions but regained prosperity in the 13th-15th centuries under the Mongol II-Khans, the native Shirvan Shahs, and under Persia's Safavid Dynasty.
  17. ↑ Ramirez-Faria, Carlos, Concise Encyclopeida Of World History, Atlantic Publishers & Dist, 325.
  18. ↑ Shaffer, Brenda, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, MIT Press, 2002.
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ Atabaki, Touraj, Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran, I.B.Tauris, Aban 14, 1379 AP.
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ همان
  21. ↑ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص. ۱۷۸.
  22. ↑ Shah Isma'il reportedly only learned Persian as a young adult. See E.Denison Ross, "The Early years of Shah Isma'il," Journal of Royal Asiatic Society (1896), p. 288.
  23. ↑ Roger Savory, Iran Under the Safavids, (London Cambridge Press,1980), p.29.
  24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ Shaffer, Brenda, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, MIT Press, p. 2002. 19.
  25. ↑ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران:شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص. ۲۰۱–۲۰۰.
  26. ↑ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران:شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰، ص. ۲۰۱–۲۰۲.
  27. ↑ Struggle for Power in Iran, I.B.Tauris, Aban 14, 1379 AP.
  28. ↑ اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر. ترجمهٔ محمد کریم اشراق. تهران: نشر توس، ۱۳۷۶. صفحه ۴۱ تا ۴۳
  29. ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ همان. صفحهٔ ۴۳
  30. ↑ اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر. ترجمهٔ محمد کریم اشراق. تهران: نشر توس، ۱۳۷۶. صفحه ۴۳ تا ۴۵
  31. ↑ کسروی، احمد. تاریخ مشروطیت ایران چاپ چهاردهم جلد دوم ص ۷۲۶
  32. ↑ اتابکی، تورج. آذربایجان در ایران معاصر. ترجمهٔ محمد کریم اشراق. تهران: نشر توس، ۱۳۷۶. صفحهٔ ۴۵
  33. ↑ کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران. جلد اول، چاپ چهاردهم. تهران: نشر امیرکبیر. ۱۳۵۷. صفحهٔ ۳۰۸.
  34. ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ ۳۴٫۲ ۳۴٫۳ ۳۴٫۴ احمدی، حمید (۱۳۷۸)، قومیت و قومگرایی در ایران، افسانه و واقعیت، تهران: نشر نی
  35. ↑ Richard Cottam, Nationalism in Iran, 121
  36. ↑ Swietochowski، Tadeusz (۱۹۹۵). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. New York: Columbia University Press. صص. ۲۷–۲۸.
  37. ↑ Touraj Atabaki, “Recasting Oneself, Rejecting the Other: Pan-Turkism and Iranian Nationalism” in Van Schendel, Willem(Editor). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World: Nationalism, Ethnicity and Labour in the Twentieth Century. London, GBR: I. B. Tauris & Company, Limited, 2001. Actual Quote:

    As far as Iran is concerned, it is widely argued that Iranian nationalism was born as a state ideology in the Reza Shah era, based on philological nationalism and as a result of his innovative success in creating a modern nation-state in Iran. However, what is often neglected is that Iranian nationalism has its roots in the political upheavals of the nineteenth century and the disintegration immediately following the Constitutional revolution of 1905– 9. It was during this period that Iranism gradually took shape as a defensive discourse for constructing a bounded territorial entity – the ‘pure Iran’ standing against all others. Consequently, over time there emerged among the country’s intelligentsia a political xenophobia which contributed to the formation of Iranian defensive nationalism. It is noteworthy that, contrary to what one might expect, many of the leading agents of the construction of an Iranian bounded territorial entity came from non Persian-speaking ethnic minorities, and the foremost were the Azerbaijanis, rather than the nation’s titular ethnic group, the Persians.

    ....

    In the middle of April 1918, the Ottoman army invaded Azerbaijan for the second time.

    ...

    Contrary to their expectations, however, the Ottomans did not achieve impressive success in Azerbaijan. Although the province remained under quasi-occupation by Ottoman troops for months, attempting to win endorsement for pan-Turkism ended in failure.

    ...

    The most important political development affecting the Middle East at the beginning of the twentieth century was the collapse of the Ottoman and the Russian empires. The idea of a greater homeland for all Turks was propagated by pan-Turkism, which was adopted almost at once as a main ideological pillar by the Committee of Union and Progress and somewhat later by other political caucuses in what remained of the Ottoman Empire. On the eve of World War I, pan-Turkist propaganda focused chiefly on the Turkic-speaking peoples of the southern Caucasus, in Iranian Azerbaijan and Turkistan in Central Asia, with the ultimate purpose of persuading them all to secede from the larger political entities to which they belonged and to join the new pan-Turkic homeland. Interestingly, it was this latter appeal to Iranian Azerbaijanis which, contrary to pan-Turkist intentions, caused a small group of Azerbaijani intellectuals to become the most vociferous advocates of Iran’s territorial integrity and sovereignty. If in Europe ‘romantic nationalism responded to the damage likely to be caused by modernism by providing a new and larger sense of belonging, an all-encompassing totality, which brought about new social ties, identity and meaning, and a new sense of history from one’s origin on to an illustrious future’,(42) in Iran after the Constitutional movement romantic nationalism was adopted by the Azerbaijani Democrats as a reaction to the irredentist policies threatening the country’s territorial integrity. In their view, assuring territorial integrity was a necessary first step on the road to establishing the rule of law in society and a competent modern state which would safeguard collective as well as individual rights. It was within this context that their political loyalty outweighed their other ethnic or regional affinities. The failure of the Democrats in the arena of Iranian politics after the Constitutional movement and the start of modern state-building paved the way for the emergence of the titular ethnic group’s cultural nationalism. Whereas the adoption of integrationist policies preserved Iran’s geographic integrity and provided the majority of Iranians with a secure and firm national identity, the blatant ignoring of other demands of the Constitutional movement, such as the call for formation of society based on law and order, left the country still searching for a political identity.
  38. ↑ Thomas De Waal, "The Caucasus: an introduction", Oxford University Press US, 2010. pp 87: "Soviet troops moved into Iranian, and a shored lived "Azerbaijan People's Government in Iran," led by the Iranian Azerbaijani Communist Ja'far Pishevari, was set up in Tabriz in 1945-46. But the Soviet-backed puppet state collapsed in 1946 after Soviet forces withdrew, again under Western pressure.
  39. ↑ Cold War International History Project-Collection- 1945-46 Iranian Crisis. http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.browse&sort=Collection&item=1945-46%20Iranian%20Crisis بایگانی‌شده در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine
  40. ↑ “As it turned out, the Soviets had to recognize that their ideas on Iran were premature. The issue of Iranian Azerbaijan became one of the opening skirmishes of the Cold War, and, largely under the Western powers' pressure, Soviet forces withdrew in 1946. The autonomous republic collapsed soon afterward, and the members of the Democratic Party took refuge in the Soviet Union, fleeing Iranian revenge.. In Tabriz, the crowds that had just recently applauded the autonomous republic were now greeting the returning Iranian troops, and Azerbaijani students publicly burned their native-language textbooks. The mass of the population was obviously not ready even for a regional self-government so long as it smacked of separatism”. (Swietochowski, Tadeusz 1989. "Islam and the Growth of National Identity in Soviet Azerbaijan", Kappeler, Andreas, Gerhard Simon, Georg Brunner eds. Muslim Communities Reemerge: Historical Perspective on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia. Durham: Duke University Press, pp. 46-60.)
  41. ↑ Сумбатзаде А. С. Рост торгового земледелия в Азербайджане во второй половине XIX века (К вопросу о развитии российского капитализма вширь) // Вопросы истории. — М. : Изд-во «Правда» , Апрель 1958. — № 4. — С. 123.
  42. ↑ Экономический быт государственных крестьян в южной части Кубинского уезда Бакинской губернии (comp. by Yagodynsky).
  43. ↑ Реза Годс М. Иран в XX веке: политическая история. — М. : Наука, 1994. — С. 33.
  44. ↑ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران (تهران:۱۳۶۲)، ص ۴۵۸
  45. ↑ Farhad Malekafzali, and Robert G. Moster, "Primordial and Instrumental Identities of Ethnic Collective Movements: The Case of Azeri Nationalism," Canadian Review of Studies in Nationalism, 19, nos. 1-2 (1992): 34-35
  46. ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ "Azeris". Minority Rights Group International-MRG. 2009. Retrieved 5/10/2013. {{cite news}}: Check date values in: |accessdate= (help)
  47. ↑ https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0041252
  48. ↑ https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=143615
  49. ↑ https://www.bbc.com/persian/science/2012/05/120515_l10_ashrafian_clarification
  50. ↑ https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1744-313X.2007.00723.x
  51. ↑ Britannica Encyclopedia. Mehdi Bazargan.
  52. ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Salman J. Borhani (August 4, 2003). "Are there any questions? The Azeris of modern Iran". The Iranian. Archived from the original on 25 August 2011. Retrieved 26 July 2014.
  53. ↑ Teymoor Nabili (13.06.2009). "Mousavi sees election hopes dashed". Al Jazeera English. Archived from the original on 4 February 2012. Retrieved 26 July 2014. {{cite web}}: Check date values in: |date= (help)
  54. ↑ "The challenger who is poised to seize Iran's presidency". The Telegraph. 12.06.2009. Archived from the original on 4 February 2012. Retrieved 26 July 2014. {{cite web}}: Check date values in: |date= (help) Born in north-western Iran in 1941, Mr Mousavi is from the country’s Azeri ethnic minority.
  55. ↑ "Azeris unhappy at being butt of national jokes". IRIN. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 25 May 2006. Archived from the original on 14 August 2007. Retrieved 2009-06-19.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
  56. ↑ А. М. Вартанян (2008-08-13). ""Старая гвардия" иранских консерваторов в лицах: аятолла Али Мешкини" (به روسی). Институт Ближнего Востока. Archived from the original on 24 September 2015. Retrieved 26 July 2014.
  57. ↑ Том де Ваал (08 июля 2005 г.). "Глава 6. 1988-1990 гг. Азербайджанская трагедия" (به روسی). Русская служба Би-би-си. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
  58. ↑ "Пространство и время в мировой политике и международных отношениях" (PDF) (به روسی). МГИМО-Университет. 08 июля 2005 г. Archived from the original (PDF) on 8 August 2011. Retrieved 26 July 2014. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
  59. ↑ Тенгиз Гудава (29.12.2010). "Азербайджанцы и мир" (به روسی). Радио Свободы. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
  60. ↑ "سید حسین هاشمی استاندار تهران شد". خبرگزاری مهر. Retrieved 2013-10-21.
  61. ↑ R. N. Frye (March 29, 2012). "IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] (به انگلیسی). Bibliotheca Persica Press. Retrieved October 10, 2013. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help)
  62. ↑ ۶۲٫۰ ۶۲٫۱ Britanica Encyclopedia-Azerbaijani (People)
  63. ↑ ۶۳٫۰۰ ۶۳٫۰۱ ۶۳٫۰۲ ۶۳٫۰۳ ۶۳٫۰۴ ۶۳٫۰۵ ۶۳٫۰۶ ۶۳٫۰۷ ۶۳٫۰۸ ۶۳٫۰۹ Ethnologe-Azerbaijani South Dialect Language
  64. ↑ http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf
  65. ↑ Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran." CENTRAL ASIAN SURVEY]. ۲۷. ۱ (۲۰۰۸): p46. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲. بنا بر این منبع: در آمارگیری سال ۱۳۸۱/۲۰۰۲ در ایران، ۲۳٫۳ درصد از ایرانیان زبان مادری خود را ترکی آذربایجانی عنوان کردند. جمعیت ایران در آن سال ۶۶٬۶۲۲٬۷۰۴ نفر برآورد شده‌است.داده‌نامه سازمان سیا. که با این حساب شمار آذربایجانی‌زبانان ایران در آن سال ۱۵٬۵۲۳٬۰۹۰ نفر بوده‌است.
  66. ↑ "Iran # People". Archived from the original on 3 February 2012. Retrieved 10 October 2013.
  67. ↑ http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/iran/ir_appen.html#table3
  68. ↑ http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf
  69. ↑ http://countrystudies.us/iran/41.htm
  70. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CC8Q6AEwAA#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Iran Country Study Guide Volume 78 of World Country Study Guide Series بایگانی‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine, Authors IBP USA, USA International Business Publications, Editor IBP USA, Publisher Int'l Business Publications, 2005, شابک ‎۰−۷۳۹۷−۱۴۷۶−۷, شابک ‎۹۷۸−۰−۷۳۹۷−۱۴۷۶−۸, Length 348 pages
  71. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Iran A Country Study, Author Federal Research Division, Edition reprint, Publisher Kessinger Publishing, 2004, شابک ‎۱−۴۱۹۱−۲۶۷۰−۹, شابک ‎۹۷۸−۱−۴۱۹۱−۲۶۷۰−۳, Length 340 pages
  72. ↑ &hl=en&sa=X&ei=NOFNT-jKI8ibOsChwLYC&ved=۰CFkQ6AEwCA#v=onepage&q=majority%۲۰of%۲۰the%۲۰population%۲۰of%۲۰East%۲۰Azarbaijan%۲۰and%۲۰a%۲۰majority%۲۰of%۲۰West%۲۰Azarbaijan. &f=false Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z Volume 4 of Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World, James Minahan, شابک ‎۰−۳۱۳−۳۱۶۱۷−۱, شابک ‎۹۷۸−۰−۳۱۳−۳۱۶۱۷−۳, Author James Minahan, Publisher Greenwood Publishing Group, 2002, شابک ‎۰−۳۱۳−۳۲۳۸۴−۴, شابک ‎۹۷۸−۰−۳۱۳−۳۲۳۸۴−۳, Length 2241 pages
  73. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۴ اوت ۲۰۱۲.
  74. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۳.
  75. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/hamadan-i#
  76. ↑ http://www.hamshahrionline.ir/details/25492
  77. ↑ http://tch.ir/tch/pagecontent.php?rQV=== [پیوند مرده] AfABDQ6UGc5RFduVGdu92Y8BEMApTZwlHVlJXd0NWdyR3c8BkNyEDQ6UGb0lGd
  78. ↑ http://tebeyanesfahan.tebyan.net/viewPost.aspx?PostID=226095
  79. ↑ http://hamedan-hm.ir/fa/showpages.aspx?mid=NDg=&spi=Mw[پیوند مرده] ==
  80. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۳.
  81. ↑ http://hamedan.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=13417
  82. ↑ «Hamadan». Looklex Encyclopedia. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۳.
  83. ↑ «Hamadan». Britanica Encyclopedia. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۳.
  84. ↑ تبیان به نقل از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - آستارا
  85. ↑ «جغرافیای فرهنگی». تارنمای مرجع تالش‌شناسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۳.
  86. ↑ «فرهنگ تطبیقی تالشی – تاتی – آذری». پایگاه تات پژوهی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ مارس ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۳.
  87. ↑ ۸۷٫۰ ۸۷٫۱ ۸۷٫۲ TURKIC LANGUAGES OF PERSIA: AN OVERVIEW
  88. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱۱ اوت ۲۰۱۳.
  89. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  90. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  91. ↑ http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=20854
  92. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  93. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  94. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اوت ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  95. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  96. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ فوریه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  97. ↑ ۹۷٫۰ ۹۷٫۱ دانشنامه ایرانیکا AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture
  98. ↑ «گزارش تصویری/ مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) آذربایجانیهای مقیم مشهد». خبرگزاری مهر. ۲ آذر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۳.
  99. ↑ ۹۹٫۰ ۹۹٫۱ Library of Congress, "Country Studies"- Iran: Azarbaijanis [۱] accessed March 2011.
  100. ↑ THE TURKISH LANGUAGE IN IRAN بایگانی‌شده در ۵ اکتبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine By Ahmed KASRAVI,latimeria: Prof. Dr. Evan Siegal, Journal of Azerbaijani Studies, 1998, Vol. 1, No 2, [6] , Khazar University Press
  101. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۶ اوت ۲۰۱۳.
  102. ↑ "Tehran". Looklex Encyclopaedia. Archived from the original on 17 December 2010. Retrieved 2013-07-04.
  103. ↑ National Bibliography Number: 2887141 / plan review and assess the country's culture indicators (indicators Ghyrsbty) {report}: Tehran Province / General Council of the Order of the Executive Director is responsible for planning and policy: Mansoor Vaezi; run company experienced researchers Us - شابک ‎۹۷۸−۶۰۰−۶۶۲۷−۴۲−۷ * Publication Status: Tehran - Institute Press book, published in 1391 * appearance: 296 p: table (the color), diagrams (colored part)
  104. ↑ "Country Study Giude-Azerbaijanis". STRATEGIC INFORMATION AND DEVELOPMENTS-USA. Archived from the original on 25 December 2018. Retrieved 13 August 2013.
  105. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۳.
  106. ↑ "Assessment for Azerbaijanis in Iran". UNHCR. 31 December 2003. Retrieved 2013-07-05.
  107. ↑ Ethnologue-Languages in Republic of Azerbaijan
  108. ↑ Iran: A Vast Diaspora Abroad and Millions of Refugees at Home Migration Information
  109. ↑ Iranians in America Encyclopedia of Chicago
  110. ↑ http://www.tabnak.ir/fa/news/304222
  111. ↑ http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/0/4194/26561
  112. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ مه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۳.
  113. ↑ Lazard, Gilbert ۱۹۷۵, “The Rise of the New Persian Language” in Frye, R. N. , The Cambridge History of Iran, Vol. 4, pp. 595-632, Cambridge: Cambridge University Press. pp 599 Azarbaijan was the domain of Adhari, an important Iranian dialect which Masudi mentions together with Dari and Pahlavi.
  114. ↑ G. Doerfer (August 18, 2011). "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] (به انگلیسی). Bibliotheca Persica Press. Retrieved July 28, 2013. {{cite encyclopedia}}: URL–wikilink conflict (help)
  115. ↑ Web kaynağı| url = http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00001/18400.htm?text=АЗЕРБАЙДЖАНЦЫ&encid=bse%7B%7Bپیوند[پیوند مرده] مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} | başlık = Азербайджанцы | erişimtarihi = 6 Temmuz | erişimyılı = 2009 | yayımcı = Büyük Sovyet Ansiklopedisi | dil = Rusya
  116. ↑ Robertson, Lawrence R. (2002). Russia & Eurasia Facts & Figures Annual. Academic International Press. p. 210. ISBN 0-87569-199-4.
  117. ↑ «درباه این مکان». وبگاه رسمی. ۱ فروردین ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در دی ۱۳۸۶. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک)
  118. ↑ http://hamshahrionline.ir/details/98097
  119. ↑ http://farsnews.ir/newstext.php?nn=13910905000220
  120. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۲۰.
  121. ↑ http://www.farsnews.ir/printable.php?nn=8909200255
  122. ↑ http://ilna.ir/news/news.cfm?id=20329
  123. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  124. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳.
  125. ↑ «Miandoab». دانشنامه لوک لکس. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۲.
  126. ↑ «فرقه "اهل حق" چه کسانی هستند؟». شیعه نیوز. ۲۵ مهر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  127. ↑ کتاب تاریخ ماکو بایگانی‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine اثر:حسینقلی افتخاری
  128. ↑ Beale, Thomas William (1894). http://books.google.com/books?id=lxgaAAAAIAAJ&pg=PA311. An Oriental Biographical Dictionary. W.H.Allen. pp. ۳۱۱. {{cite book}}: |chapterurl= missing title (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  129. ↑ A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)
  130. ↑ Tyrrell, Maliheh S. (2001). http://books.google.com/books?id=h4N_dneMybQC&pg=PA12. Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, ۱۹۲۰–۱۹۹۰. Lexington Books. pp. ۱۲. ISBN 0-7391-0169-2. {{cite book}}: |chapterurl= missing title (help)
  131. ↑ Minorsky, Vladimir (1942). "The Poetry of Shah Ismail". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. ۱۰ (۴): ۱۰۵۳.
  132. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
  133. ↑ http://azerbaijans.com/content_1204_es.html
  134. ↑ http://www.salaminfo.az/medeniyyet/109.html?print بایگانی‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۲ توسط Archive.today Qövsi Təbrizi
  135. ↑ «Tabrizi, Qovsi». eastview. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۱۳.
  136. ↑ Azeri Literature in Iran
  137. ↑ «ناسيوناليسم ايراني و مسئلة آذربايجان و زبان تركي 1) با تأكيد بر مجلات دورة گذار از قاجاريه به پهلوي)» (PDF). کاراکتر line feed character در |عنوان= در موقعیت 49 (کمک)
  138. ↑ A.M, Nəbiyev (2006). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (به انگلیسی). I kitab. Bakı.
  139. ↑ DR.kafkasyali، ALİ (۲۰۱۰). iran turkleri. oquzhan cengiz. ص. ۱۶۵.
  140. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۳.
  141. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۳.
  142. ↑ "История азербайджанского национального костюма". azeri.ru. 19.02.2010. Archived from the original on 18 June 2015. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
  143. ↑ «پرتال راسخون. نبود شهر در آفاق، خوش‌تر از تبریز». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اکتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۳.
  144. ↑ «ʿĀŠEQ». Iranica. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ آوریل ۲۰۱۴.
  145. ↑ «Театральная энциклопедия. Азербайджанский театр». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ مارس ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۳.
  146. ↑ http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/159987
برگرفته از «https://fa.wiki.x.io/w/index.php?title=آذری‌های_ایرانی&oldid=40578600»