سلطانیه

برای دیگر کاربردها، سلطانیه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

شهر سُلطانیه یکی از شهرهای تاریخی استان زنجان است که در ۴۳ کیلومتری شهر زنجان واقع شده است. سلطانیه به واسطه وجود گنبد سلطانیه و آثار باستانی فراوان به عنوان یکی از قطب‌های اصلی گردشگری زنجان در سطح کشور مطرح است.

سلطانیه شاه نشین
کشور	ایران
استان	زنجان
شهرستان	سلطانیه
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	دشت شهر شهر خاک سرخ
نام(های) پیشین	نگین شهر
مردم
جمعیت	۷٬۶۳۸ نفر (۱۳۹۵)
اطلاعات شهری
شهردار	مصطفی کلانتری
شناسهٔ ملی خودرو	۹۷
کد آماری	۱۵۲۷
سلطانیه روی نقشه ایران ۳۶٫۲۶۵°شمالی ۴۸٫۴۷۵۱°شرقی / 36.265; 48.4751

انتقال پایتختی امپراتوری عظیم ایلخانی از شهرهای تبریز و مراغه به منطقه زنجان و شهر سلطانیه نقطه عطفی در تاریخ شهر سلطانیه می‌باشد. با توسعه و آبادانی پرشتاب شهر سلطانیه در دوره سلطان محمد خدابنده، سلطانیه به یکی از بزرگ‌ترین و آبادترین شهرهای جهان تبدیل گردید. شهر سلطانیه شکوه و عظمت خود را تا پایان حکومت جلایریان (سال ۸۳۵ هجری قمری) حفظ کرد ولی بعد از لشکرکشی‌های امیر تیمور به مرور شکوه و عظمت سلطانیه کاهش یافت.با وجود ویرانی‌ها و جنگ‌های دوره تیموری و افول شهر سلطانیه، این شهر تا دوران صفویه هنوز از عمده مناطق شهری و مرکز تجاری و اقتصادی آن دوران قلمداد می‌گردید.

سلطانیه سومین پایتخت امپراتوری بزرگ ایلخانی بعد از مراغه و تبریز بوده است. این شهر دارای ۱۷ مکان تاریخی است که ثبت ملی شده‌اند و بین ۱۰۰ تا ۷۰۰ سال قدمت دارند. گنبد سلطانیه معروف‌ترین و مهم‌ترین اثر تاریخی به جا مانده از دوران شکوفایی این شهر در گذشته است که شهرت جهانی دارد. این شهر دارای بناهای تاریخی زیادی است که همه‌ساله گردشگران زیادی را جذب می‌کند. از دیگر بناها و آثار تاریخی سلطانیه می‌توان به آرامگاه ملاحسن کاشی، بنای چلبی اوغلی، ارگ تاریخی ایلخانی، قلعه تاریخی نور و چمن سلطانیه اشاره کرد.

گنبد سلطانیه به عنوان هفتمین اثر از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بنا پس از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه در استانبول سومین بنای بزرگ تاریخی جهان و بزرگ‌ترین گنبد آجری در دنیا به‌شمار می‌رود.

منطقه سلطانیه از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه و شرایط زیست‌محیطی مساعد همچون دارا بودن مراتع غنی و علفزارهای وسیع و منابع آب سطحی فراوان محلی مناسب برای شکار، اردو افکنی حاکمان و گردهمایی سپاهیان و اتراق نظامیان بوده است. در سده۱۳ هجری/۱۹ میلادی در جریان جنگ‌های اول و دوم ترکان قاجار و روس‌ها، چمن سلطانیه محل برگزاری مراسم سان ارتش ایران و پایگاه فرماندهی جنگ‌های ایران و روسیه بوده است.فتحعلی شاه قاجار بخش قابل توجهی از دوره سلطنت خود را به دلیل شرایط سیاسی آن دوران و جنگ‌های قاجارها و روس‌ها در سلطانیه سپری کرد.

تاریخ

بررسی منابع تاریخی بیانگر این موضوع است که سلطانیه تا پیش از پایتخت شدن، چمنزار وسیعی بوده است که بیشتر منزلگاهی برای توقف لشگریان و اتراق جنگجویان مغول مورد استفاده قرار می‌گرفت. و بعد از استقرار حکومت ایلخانی در آذربایجان و شهر تبریز، دشت سلطانیه به عنوان شکارگاه و تفرجگاهی برای شاهان ایلخانی در تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت و دشت سلطانیه به زبان مغولی «ایقرئولن» به معنی چمنزار و شکارگاه شاهین نامیده می‌شد.ایقرئولن یا دشت سلطانیه دارای آب هوای خنک و سردسیر و اقلیم استپی با مرغزارهای فراوان بود و از نظر شرایط آب و هوایی بسیار شبیه زادگاه اولیه ایلخانان بود و از نظر سوق الجیشی و ارتباطی، واقع شدن بین راه‌های عراق عجم و آذربایجان بر اهمیت آن افزوده بود. برخورداری از آب و هوای استپی و امکان بالقوه دسترسی به راه‌های مواصلاتی شرق به غرب و آذربایجان و نزدیکی به عراق عجم (مرکز ایران) از دلایل احداث شهر سلطانیه و انتخاب آن به عنوان پایتخی امپراتوری ایلخانان عنوان کرده‌اند.

قلمرو امپراتوری عظیم مغول و سپس تقسیم این امپراتوری

توسعه و شکوفایی شهر سلطانیه در زمان اولجایتو، هشتمین ایلخان امپراتوری مغول به وقوع پیوست. اولجایتو از سال ۷۰۲ق کار ساخت شهر را از سر گرفت و برای انجام این کار بسیاری از هنرمندان، صنعت‌گران و بازرگانان را به این شهر کوچاند و این محل از آن پس سلطانیه – محل شاه‌نشین – نامیده‌شد.امپراتور ایلخانی اولجایتو در سال ۷۱۳ هجری قمری، طی جشنی بزرگ به مناسبت پایان ساخت شهر و پایتخت جدید امپراتوری برپا شده بود این شهر را سلطانیه نامید و با توجهی که شاه به این شهر داشت به زودی سلطانیه بعد از تبریز به دومین شهر بزرگ و پرجمعیت ایران دوره ایلخانی مبدل گردید.

دورنمای گنبد سلطانیه - تیر ۱۳۸۷

اولجایتو دستور ساخت بارویی به درازای سی هزار گام را داد و امر کرد تا آرامگاه با شکوهی درون این بارو برایش ساخته‌شود. بدین‌ترتیب بنای باشکوهی ساخته شد که امروزه گنبد سلطانیه نامیده می‌شود و سومین گنبد بزرگ جهان به‌شمار می‌آید. برخی از مورخان در مورد علت ساخت این بنای عظیم و گنبد سلطانیه این را عنوان کرده‌اند که الجایتو امپراتور مغول، قصد داشت اجساد علی و حسین را از آرامگاه‌های خود به آنجا منتقل کند ولی به علت مخالفت علما دینی از کار خود منصرف شد.

سلطانیه در دوران ایلخانان مغول تبدیل به یک اَبَرشهر جهانی و باشکوه گردید که با سرمایه عظیم امپراتوری ایلخانی و بزرگان لشکری و کشوری ایجاد گردید و به عنوان پایتخت و مرکز حیات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی امپراتوری مغول مورد توجه قرار گرفت و تا دوران صفویه نیز از عمده مناطق شهری و مرکز تجاری و اقتصادی آن زمان بود. بیشتر ساکنان پایتخت جدید امپراتوری ایلخانی را متصدیان حکومتی، نظامیان و لشگریان مغول و صنعتگران تشکیل می‌دادند و به مرور از ولایات و شهرهای دیگر امپراتوری، مردم با زبان‌ها و مذاهب مختلف به سلطانیه مهاجرت کردند و محله‌های مختلف شهر به مرور گسترش یافت و جمعیت شهر به شدت افزایش یافت. سلطانیه در مدت کوتاهی به سرعت توسعه و گسترش یافت و همتراز شهرهای بزرگ آن دوران مثل بغداد مرکز خلافت اسلامی گردید.

به نوشته کلاویخو سلطانیه مرکز تجارت منطقه است و تجار از مناطق مختلف هندوستان، بلوچستان و افغانستان کالاهای خود را برای داد و ستد به سلطانیه می‌آورند، همچنین مروارید و سنگ‌های قیمتی از راه خلیج فارس به سلطانیه برده می‌شود و روابط اقتصادی این شهر تا ونیز دامه دارد. در این دوران سلطانیه با بازارهای بزرگ خود میعادگاه تجار و بازرگانان چینی و هندی و اروپایی است.

دیری نپایید که سلطانیه علاوه بر مرکزیت سیاسی و اقتصادی امپراتوری عظیم مغول، به یکی از مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام مبدل گردید و به محل تجمع اندیشمندان مسلمان تبدیل شد.

بعد مرگ الجایتو و در دوران حکومت ابوسعید بهادر خان با دستور تاج‌الدین علیشاه بناهای مجلل در تبریز احداث گردید و شهر تبریز دوباره مورد توجه قرار گرفت. با مرگ ابوسعید در سال ۷۳۶ هجری قمری و افول قدرت ایلخانان، شهر سلطانیه اهمیت و شکوه خود را به مرور از دست می‌دهد و طی سالیان بعد با لشکرکشی‌های تیمور گورکانی بخش وسیعی از شهر به نابودی و غارت کشیده می‌شود. پس از حمله تیمور و تخریب بخش زیادی از شهر روند مهاجرت معکوس از شهر چند برابر گردید و به مرور از جمعیت سلطانیه کاسته شد و در نهایت در دوره میرانشاه باقیمانده بناها و آثار امپراتوری ایلخانی تخریب گردید. با انقراض حکومت ایلخانان و تسخیر ایران به دست امیر تیمور گورکانی، سلطانیه محل حکومت میرانشاه گردید. در قرن نهم هجری در دوران گورکانیان، سلطانیه اهمیت و آبادانی خود را از دست داد و رشد و توسعه آن متوقف گردید.

کلاویخو، سفیر کاستیل در دربار تیمور که در ۸۰۵ق/۱۴۰۴م از این شهر دیدن می‌کند چنین می‌نویسد: «روز سه شنبه ۲۶ ژوئن نزدیک به ظهر سرانجام به شهر بزرگ سلطانیه رسیدیم و میرانشاه منتظرمان بود… شهر سلطانیه در دشت قرار گرفته و بارویی ندارد. در میان شهر قصر بزرگی است که از سنگ ساخته شده و دارای برجهای فراوان است. در هریک از این برجها یک توپ جای دارد. سلطانیه شهری است بسیار پر جمعیت ولی نه به بزرگی تبریز… به فاصله‌ای در بیرون شهر، قصر بزرگی است با حجره‌های بسیار که زمان‌های گذشته به دست یک خان ساخته شده که در آرامگاه بسیار باشکوهی در همینجا به خاک سپرده شده است. میرانشاه دستور داده بود این سازه را ویران کنند و نقش قبر کرده، جسد را بیرون بیاورند…»

طرح ژان شاردن از شهر سلطانیه در سال‌های ۱۶۷۰

در دورهٔ صفویه با آنکه از ارزش پیشین شهر کاسته شده‌بود، باز یکی از منزلگاه‌های مهم میان راه تبریز و ییلاق پادشاهان این دودمان به‌شمار می‌آمد. در این زمان جهانگردانی چون اولئاریوس، شاردن، تاورنیه و… از این شهر دیدن کرده و توصیفاتی از آن ارائه داده‌اند.

تاورنیه در سفرنامه خود دربارهٔ شهر چنین می‌نویسد: «سلطانیه قریه‌ای است که نیم فرسنگ دورتر از جاده بزرگ واقع شده و نزدیک کوهی است. آنچه از آن بازمانده گواهی بر آنچه ویران شده می‌کند، تنها ویرانه آن‌ها بازمانده است که با گذشت روزگار نیست و نابود می‌شوند».

ولی آرامگاه ملاحسن کاشی - یکی از آثار بازمانده در این شهر – از ساختمان‌های این دوره است که در پایان سده دهم قمری (پیرامون سال ۹۷۳) ساخته‌شده است. برخی صاحب مزار را از علمای حکمت الهی در زمان شاه اسماعیل یکم می‌دانند و برخی وی را هم‌عصر محمد خدابنده اولجایتو دانسته‌اند که مسجد و مدرسه‌ای در شهر داشته است؛ سازه به شکل کوشکی هشت‌ضلعی است که در گذشته باغی در پیرامون آن وجود داشته است.

در دوران صفویه و جنگ‌های امپراتوری عثمانی و صفویه، سلطانیه به عنوان قرارگاه سواره نظام و لشگریان قزلباش در جنگ شاه عباس صفوی و امپراتوری عثمانی منجر گردید روند تخریب شهر سلطانیه تسهیل گردد. طی جنگ‌های قاجارها و روس‌ها، فتحعلی شاه قاجار، سلطانیه را محل اتراق و استقرار جنگجویان قاجار و سپاهیان قرار داد و طی اقامت سپاهیان در این منطقه، دستور ساخت عمارتی از مصالح شهر قدیمی سلطانیه بر روی تپه‌های سلطانیه را صادر نمود. زلزلهٔ سهمگین سال ۱۲۹۰ق موجب ویرانی آثار بازمانده گردید و بر اثر آن مسجد جامع که بر پایه روایات سیاحان پس از گنبد سلطانیه بلندترین ساختمان شهر بود به کلی ویران گشت.

وضعیت طبیعی

جغرافیا

سلطانیه در مرکز استان زنجان در موقعیت جغرافیایی ۳۶ درجه و۲۶ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۴۷ دقیقه طول شرقی با ارتفاع ۱۸۸۰ متر از سطح دریاهای آزاد در ۳۵ کیلومتری شهر زنجان واقع شده است.

چمن سلطانیه

چمن تاریخی سلطانیه در ورودی شهر سلطانیه

چمن سلطانیه مرتفع‌ترین نقطه فلات زنجان-ابهر و سرآب و سرچشمه تعدای از مهم‌ترین رودهای استان زنجان است که در ۳۵ کیلومتری شرق زنجان و ۲ کیلومتری شمال شهر سلطانیه قرار دارد. این چمن در شکل‌گیری شهر تاریخی سلطانیه نقش مهمی داشته است. چمن سلطانیه از نوع چمن‌های سردسیری است و متوسط بارش منطقه ۴۲۹ میلی‌متر است. این فلات در ارتفاع بالا و حد فاصل بین دو رشته کوه موازی که شامل کوه‌های طارم (جزئی از رشته کوه‌های البرز مرکزی) در شمال و ارتفاعات جنوبی که در این ناحیه به کوه‌های سلطانیه معروف هستند، تشکیل شده است.براساس مطالعات و بررسی‌های انجام شده در دشت سلطانیه در عمق حدود ۶۰ سانتیمتری سرتاسر دشتی که به چمن سلطانیه معروف است، سنگ سفید سختی زمین را پوشانده که آب باران به این حد که می‌رسد متوقف می‌ماند و ذخیره می‌شود. وجود این لیتولوژی باعث شده است از این عمق آب به پایین‌تر نفوذ نکند و آب ذخیره شده در عمق کم، چمنزار را همیشه سرسبز نگه دارد.

آثار تاریخی

منطقه تاریخی سلطانیه از مهم‌ترین و ارزشمندترین مناطق گردشگری و توریستی استان زنجان محسوب می‌گردد.

آثار فرهنگی-تاریخی و جاذبه‌های طبیعی منطقه گردشگری سلطانیه

نام اثر	دوره تاریخی	موقعیت
تپه قلعه سلطانیه	عصر برنز، عصر آهن، دوره میانی اسلامی (سلجوقی-ایلخانی)	۱۰۰ متری شمال روستای قلعه
تپه نور	دوره مس و سنگ، دوره برنز، عصر آهن، اشکانی-ایلخانی	۱۵۰۰ متری جنوب شرق گنبد سلطانیه
تپه کاروانسرا	اشکانی، ساسانی، اوایل دوره میانی اسلامی	۳۰۰ متری غرب سه راهی سلطانیه
اوچ تپه	دوران میانی اسلام (ایلخانی)	۲۰۰ متری شنال تپه‌قلعه-چمن سلطانیه
ارگ و گنبد سلطانیه	دوره ایلخانی	مرکز شهر سلطانیه
مقبره ملاحسن کاشی	دوره صفویه	۲٫۵ کیلومتری جنوب شهر سلطانیه
بقعه ملاحسن کاشی	دوره ایلخانی	۲٫۵ کیلومتری جنوب شهر سلطانیه
بقعه و خانقاه چلبی اوغلی	دوره ایلخانی	۵۰۰ متری جنوب غرب سلطانیه بر سرراه سلطانیه به قیدار
اراضی شهر قدیم سلطانیه	دوره ایلخانی	شمال غرب و غرب شهر فعلی سلطانیه
امام‌زاده عبداله	دوره ایلخانی	۱۲۵۰ متری غرب گنبد سلطانیه
اراضی فنجان آباد	دوره ایلخانی	شرق شهر سلطانیه
جلگه مصطفی خان	دوره ایلخانی	۳ کیلومتری شمال شرق شهر سلطانیه

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

منابع

• جعفری، غلام حسن، کریمی. (۲۰۲۱). بررسی ژئومورفولوژیکی چمن سلطانیه (استان زنجان). مطالعات علوم محیط زیست, ۶(۲), ۳۵۹۶–۳۶۰۴.
• حسین حاتمی نژاد، حسن رضایی نیا*، جواد زارعی. . تحلیل عوامل مؤثر بر بازار گردشگری فرهنگی از نگاه گردشگران (مطالعه موردی: شهر سلطانیه). مطالعات اجتماعی گردشگری. ۱–۲۵.
• فیضی، لاله، هایده، مهجور. (۲۰۲۰). بررسی عمارت موسوم به «سپهر برین» در دشت سلطانیه براساس منابع تاریخی و اسناد تصویری. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران, ۹(۲۳), ۱۲۹–۱۴۸
• فرزاد فیضی، سارا صادقی، (۱۴۰۱). مطالعه مصادیق ارکان اصلی قدرت (قدرت سیاسی، اقتصادی و مذهبی) در مجموعه‌های معماری دوره ایلخانی (مطالعه موردی؛ گنبد سلطانیه). جستارنامه فرهنگ و هنر اسلامی. ۱۷۲–۱۸۴
• رنجبر، محسن، و کرمی، مهرداد. (۱۳۹۱). امکان‌سنجی و مدیریت فرصت‌های جاذبه‌های بین‌المللی گردشگری (مطالعه موردی: گنبد سلطانیه، استان زنجان). مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی (چشم‌انداز جغرافیایی)، 7(18)، 42-60. SID. https://sid.ir/paper/175966/fa
• سعید گنجوی، ۱۳۵۵. کاوش تپه نور (شهر تاریخی سلطانیه). بررسی‌های تاریخی ۶۲.
• رضوان، همایون، and کریمیان. «طلوع و غروب یک پایتخت: شکل‌یابی، توسعه، اقتدار و اضمحلال شهر سلطانیه.» مطالعات باستان‌شناسی 6, no. 1 (2014): ۳۹–۵۴.