زبان‌های کاسپین

زبان‌های کاسپی، زبان‌های کاسپین یا زبان‌های حاشیه دریای مازندران‎‎ جزو دسته زبان‌های ایرانی شمال غربی‌اند، که در شمال ایران و جنوب شرق جمهوری آذربایجان بدانان تکلم می‌شود و به چند زیرگروه کلی گیلکی، طبری (مازندرانی) و تالشی تقسیم شده‌اند. این خانواده زبانی ایرانی تا به حال زبان رسمی نشدند ولی از گذشته تا کنون (قبل در دوران ایران باستان و پس از آغاز عصر اسلام در ایران بزرگ) به عنوان زبان دوم و منطقه ای در کشور ایران و ناحیه قفقاز به رسمیت شناخته شده‌است.

زبان‌های کاسپی
پراکنش:	کرانه جنوبی دریای مازندران
تبار:	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی زبان‌های کاسپی
زیرگروه‌ها:	مازندرانی گیلکی دیلمی تالشی تاتی سمنانی
گلاتولوگ	casp1236
نقشهٔ خانواده زبانی کاسپین به همراه زبان تاتی و سمنانی

باید توجه کرد که نه تنها بین گیلکی و مازندرانی تفاوت‌های زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجه‌های فراوانند.

زبان سمنانی که در شهر سمنان و استان سمنان (که در شمال ایران و مرکز ایران است) تکلم می‌شود، تالشی و تاتی جز این خانواده هستند.

زبان‌ها، گویش‌ها یا لهجه‌هایی که امروزه در کناره دریای مازندران به کار می‌روند علاوه بر دو گونه اصلی به نام‌های طبری (مازندرانی) و گیلکی اند.

گویش کتولی شرقی‌ترین گویش زبان مازندرانی می‌باشد که توسط گویشورانش کتولی نامیده می‌شود. طبری گالشی، طبری گرگانی، طبری طالقانی، طبری دماوندی، فیروزکوهی، قصرانی، الیکایی، دیباجی، کردکویی، بهشهری، ساروی، قائمشهری، سوادکوهی، بابلی، آملی، کجوری، کلارستاقی، چالوسی، کلاردشتی، شهمیرزادی و ولاترویی از دیگر گویش‌های زبان مازندرانی می‌باشند.

گیلکی انواع زیر را شامل می‌شوند: گالشی و دیلمی. گونه‌های اخیر لهجه ایی از گیلکی است که امروزه در کوهستان‌ها به کار می‌رود.

گویشوران گویش‌های گالشی در سرتاسر گیلان فهم متقابل دارند اما گالشیِ گیلان به‌طور کامل با گالشیِ مازندران تفاوت دارد. گالش‌هایی که در کوهستان مازندران زندگی می‌کنند به گویش گالشی از زبان مازندرانی سخن می‌گویند.

اقوام ساکن در منطقه‌ای که امروزه به نام گیلان و مازندران معروف است و در جنوب دریای مازندران قرار گرفته در طول تاریخ به نام‌های مختلفی نامیده شده‌اند. این نام‌ها عبارتند از: کادوس (کادوش)، تپور، آمارد (مارد)، گیل، دیلم، کاس، کاس سی، کاس پی، هیرکانی، گل (جل)، گادوزی، تات، گالش، تالشی، گیلک، پهلوی، پارتی، فهلوی، مازندرانی، طبری، طبرستانی و جز آن.

گلاتولوگ

گلاتولوگ زبان‌های کاسپین را به سه دسته مازندرانی-شهمیرزادی، گرگانی و گیلکی-رودباری تقسیم نموده‌است.

• مازندرانی

گلاتولوگ زبان مازندرانی را به شش گویش زیر تقسیم نموده‌است:

1. کاسپین مرکزی: کلارستاق، کلاردشت، تنکابن، رامسر
2. گالشی مازندران
3. گچسری
4. ولاترو
5. مازندرانی شرقی
6. مازندرانی غربی

• شهمیرزادی
• گیلکی

گلاتولوگ زبان گیلکی را به دو گویش زیر تقسیم نموده‌است:

1. گیلکی غربی: رشت، فومن، انزلی
2. گیلکی شرقی: لاهیجان، لنگرود، ماچیان

• رودباری

زبان رودباری: جمشید آباد، رستم آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.

دونالد استیلو

زبان‌های کاسپین

استیلو گویش‌های زبان کاسپین را به چهار گروه مازندرانی، کاسپین مرکزی، گیلکی شرقی و گیلکی غربی تقسیم نموده‌است:

1. مازندرانی: ولاترو، آلاشت، کندلوس، اوره، کردخیل، ساری، گرگانی
2. کاسپین مرکزی: کلاردشت، تنکابن، رامسر
3. گیلکی شرقی: لاهیجان، لنگرود، ماچیان
4. گیلکی غربی: رشت، فومن، انزلی

زبان تاتی

استیلو زبان تاتی را جدا از زبان‌های کاسپی دانسته‌است و زبان تاتی را به تاتی جنوبی، تاتی مرکزی و تاتی شمالی تقسیم نموده‌است:

1. تاتی جنوبی: رازجرد، تاکستان، چال، سگز آباد، الوبر، چهرقان، وفس و گورچان.
2. تاتی مرکزی: کجل، لرد، کاران، کرنق، کلاسر، کلور، شال، طارم، گیلوان، گندماب، نوکیان، سیاورود، هزارود، چرزه، کلاس و کباته.
3. تاتی شمالی: کیلیت، هرزند، کرینگان، کلاسور، خوینارود.

گویش تاتی مانند

از نظر استیلو گویش‌های رودباری و طالقانی و الموتی دسته‌بندی جدیدی را با عنوان تاتی مانندها «tatoid» تشکیل می‌دهند. گویش‌های تاتی مانند به دلیل تأثیرات شدید زبان‌های کاسپین و زبان فارسی تمام ویژگی‌های زبان تاتی را از دست داده‌اند. استیلو زبان‌های تاتی مانند را به سه دسته تقسیم نموده‌است:

1. گویش طالقانی-الموت.
2. گویش گازرخان و گوران.
3. گویش رودبار: جمشید آباد، رستم آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.

زبان تالشی

استیلو زبان تالشی را جدا از زبان‌های کاسپی دانسته‌است و زبان تالشی را به تالشی جنوبی، تالشی مرکزی، تالشی مرکزی-شمالی و تالشی شمالی تقسیم نموده‌است:

1. تالشی جنوبی: چنارودخان، اسکولاک، پره سر، رضوانشهر، شاندرمن، ماسال، شفت و ماسوله.
2. تالشی مرکزی: کرگان رود، جوکندان، لیسار، خطبه سرا، هشت پر، اسالم، ناورود و سرک.
3. تالشی مرکزی-شمالی:آستارا، لوندویل، ویزنه و عنبران و لریک
4. تالشی شمالی: بدلان، گبردنی، پشتتوک، تولگووان، انباران و صیادلر. لنکران و ماساللی

ارتباط با زبان‌های زازا-گورانی

زبان‌های زازا-گورانی به عنوان زیرشاخه‌ای مستقل از زبان‌های ایرانی شمال غربی دسته‌بندی شده‌اند، اما نزدیکی‌هایی میان این زبان‌ها با زبان‌های کرانه خزر که زیرشاخهٔ دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند مشاهده شده‌است. زبان‌های زازا-گورانی (به‌ویژه زبان زازاکی که خود مردم زازاکی به آن دیملی هم می‌گویند، در طول تاریخ، تحت تأثیر زبان‌های کردی (شاخه غربی زبان‌های ایرانی شمال غربی) قرار گرفته‌اند. گفته می‌شود که گویشوران این زبان از منطقهٔ کرانهٔ جنوبی دریای خزر به ترکیهٔ امروزی مهاجرت کرده‌اند. به باور گارنیک آساتریان، زازاکی مرزهای همگویی متعددی را با زبان‌های جنوب دریای خزر حفظ کرده‌است و جایگاه این زبان در گروه گویش‌های کرانه خزر (شاخهٔ شمالی خانوادهٔ زبان‌های ایرانی شمال غربی) واضح است.

رابطه مازندرانی و گیلکی

اهالی مازندران خود را گلک می‌نامند و این نام محلی تقریباً مطابق با گستره‌ای است که لغت‌شناسان زبان‌های خانواده کاسپین نامیده‌اند. با این حال، هیچ‌یک از این دو زبان دارای گونهٔ معیار و خط استاندارد نیستند و می‌توانند مجموعه‌ای از گویش‌ها تعریف شوند. علاوه بر این دو زبان، گویش محلی منطقهٔ رامسر تا چالوس، تقریباً مطابق رویان تاریخی، را نمی‌توان ذیل مازندرانی یا گیلکی طبقه‌بندی نمود. دونالد استیلو از اصطلاح «کاسپین مرکزی» برای نامیدن این گویش استفاده کرد و فرضیه زنجیره گویشی بودن مازندرانی-گیلکی مطرح شد. حبیب برجیان با بررسی داده‌های بیش از پنجاه منطقه، این فرضیه را به ورطهٔ آزمایش گذاشت. آزمایش او پیوستگی گویش‌ها بر اساس جغرافیا را از لحاظ فونولوژی تأیید کرد ولی این پیوستگی از نظر دستور و گرامر وجود نداشت.

دو زبان مازندرانی و گیلکی از لحاظ دستوری و واژگانی متفاوت می‌باشند. در جدول زیر تفاوت‌های صرفی گویش‌های دو زبان مازندرانی و گیلکی مقایسه می‌شود.

زمان/شخص	مازندرانی (ساری)	مازندرانی (آمل)	مازندرانی (نوشهر)	مازندرانی (چالوس)	مازندرانی (کلاردشت)	تنکابن	گیلکی (لاهیجان)	گیلکی (رشت)	فارسی
گذشته ساده	hâkerdeme	hâkerdeme	hâkerdeme	hâkordeme	hâkordeme	hakerdem	bugudəm	bokodəm	کردم
گذشته کامل	hâkerde-bime	hâkerde-bime	hâkerde-beme	hâkorde-beme	hâkorde-biyame	hakerde-bâm	bugudə-bum	bokodə-bum	کرده بودم
گذشته التزامی	hâkerd-buem	hâkerde-bum	hâkerde-bum	hâkorde-bum	hâkorde-bum	hakerde-bum		bokodə-bim(i)	کرده باشم
گذشته التزامی کامل	hâkerde-bi-buem	hâkerde-bi-bum	hâkerde-bi-bum	hâkorde-bi-bum	hâkorde-bi-bum				کرده باشم
گذشته استمراری	kârdeme/kândesteme	kerdeme/keneseme	kerdeme/keneseme	kordeme/komame	kordeme/komiyame	kâ-ne-bâm	gudəm	kodəmi	می‌کردم
گذشته در حال انجام	daiye-kârdeme	davie-kerdeme	dave-kerdeme	dave-kordeme/dare-komame	daviye-kordeme/daviye-komiyame	dabâm-hakenem	gudə-dubum	kodən-dubum	داشتم می‌کردم
حال ساده/آینده	kâmbe/kânedeme	kemme	kemme	komme	komme	kânem	kunəm	konəm	می‌کنم
حال در حال انجام	dare-kâmbe	dare-kemme	dare-kemme	dare-komme	dare-komme	dare-hakenem	gudə-dərəm	kodən-dərəm	دارم می‌کنم
حال التزامی	hâkenem	hâkenem	hâkenem	hâkonem	hâkonem	hakenem	bukunəm	bokonəm(i)	بکنم
آینده نوع اول	xâmbe hâkenem	xâme hâkenem	xâyme hâkenem	xâyme hâkonem	xâyme hâkonem	xeynom hakenem	xanəm bukunəm	xayəm bokonəm	می‌خواهم بکنم