استان چهارمحال و بختیاری
استان چهارمحال و بختیاری یکی از استانهای مرکزی کشور به مرکزیت، شهرکرد است.[۳]
این استان با گستره‌ای برابر با ۱۶٬۴۲۱ کیلومتر مربّع، بیست و دومین استان کشور از نظر پهناوری است.[۴] استان چهارمحال و بختیاری از جمله بخش‌های کوهستانی فلات مرکزی ایران محسوب می‌شود و در ۳۱ درجه و ۹ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۲۶ دقیقه طول شرقی گرینویچ قرار دارد. این استان از شمال و مشرق به استان اصفهان، از مغرب به استان خوزستان، از جنوب به استان کهگیلویه و بویراحمد و از سوی شمال غربی به استان لرستان محدود می‌شود.[۵] حدود ۷۵ درصد جمعیت استان به گویش بختیاری، ۱۵ درصد به زبان فارسی و ۱۰ درصد هم به زبان ترکی قشقایی یا همان ترکی چهارمحالی سخن می‌کنند.[۶]
چهارمحال و بختیاری | |
|---|---|
 | |
 | |
| مختصات: ۳۲°۱۹′۳۹″شمالی ۵۰°۵۱′۱۷″شرقی / ۳۲٫۳۲۷۵°شمالی ۵۰٫۸۵۴۶°شرقی | |
| مرکز | شهرکرد |
| شمار شهرستان‌ها | ۱۲ |
| حکومت | |
| • نوع | مرکز |
| • استاندار | جعفر مردانی |
| • نماینده ولی فقیه | سید ابوالحسن فاطمی |
| • نمایندگان در مجلس خبرگان رهبری | ۱ نماینده |
| جمعیت (۱۳۹۵) | |
| • کل | ۹۴۷۷۶۳ نفر[۱][۲] |
| • تراکم | ۵۱٫۶/کیلومتر مربع (۱۳۴/مایل مربع) |
شهرکرد با ۲۰۶۶ متر ارتفاع از سطح دریا، بلندترین مرکز استان در ایران است.[۷] میانگین ارتفاع در استان چهارمحال و بختیاری حدود ۲۱۵۳ متر است و به همین خاطر استان چهارمحال و بختیاری را بام ایران می‌دانند.[۸]
تقسیمات کشوری
بر پایه آخرین بخش‌بندی سیاسی کشور، استان چهار محال و بختیاری دارای ۱۲ شهرستان، ۴۳ شهر، ۲۸ بخش و ۵۱ دهستان است. شهرستان‌های این استان عبارتند از: شهرکرد، بروجن، فارسان، لردگان، اردل، کوهرنگ، کیار، بن، سامان، خانمیرزا، فلارد و فرخشهر.
تقسیمات کنونی
استان چهارمحال و بختیاری به مرکزیت شهرکرد دارای ۱۲ شهرستان، ۲۹ بخش، ۵۶ دهستان و ۴۳ شهر به شرح زیر است:
| نقشه | شهرستان | مرکز شهرستان | مساحت
(Km²) |
جمعیت شهرستان
(۱۳۹۵) |
بخش | مرکز بخش | شهر |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| شهرکرد | شهرکرد | ۱٬۳۶۴ | مرکزی | شهرکرد | شهرکرد | ||
| لاران | سورشجان | سورشجان | |||||
| بروجن | بروجن | ۲٬۳۰۸ | مرکزی | بروجن | بروجن | ||
| گندمان | گندمان | گندمان | |||||
| بلداجی | بلداجی | بلداجی | |||||
| لردگان | لردگان | ۱٬۸۲۸ | مرکزی | لردگان | لردگان | ||
| منج | منج | منج | |||||
| رودشت | سردشت | سردشت | |||||
| فارسان | فارسان | ۵۵۹ | مرکزی | فارسان | فارسان | ||
| جونقان | جونقان | جونقان | |||||
| باباحیدر | باباحیدر | باباحیدر | |||||
| اردل | اردل | ۱٬۸۳۲ | مرکزی | اردل | اردل | ||
| میانکوه | سرخون | سرخون | |||||
| کوهرنگ | چلگرد | ۳٬۷۱۲ | مرکزی | چلگرد | چلگرد | ||
| بازفت | بازفت | بازفت | |||||
| دوآب صمصامی | صمصامی | صمصامی | |||||
| کیار | شلمزار | ۱٬۴۰۸ | مرکزی | شلمزار | شلمزار | ||
| ناغان | ناغان | ناغان | |||||
| کیار شرقی | دزک | ******** | |||||
| بن | بن | ۸۲۳ | مرکزی | بن | بن | ||
| شیدا | یانچشمه | یانچشمه | |||||
| سامان | سامان | ۴۷۹ | مرکزی | سامان | سامان | ||
| زاینده رود | هوره | هوره | |||||
| خانمیرزا | آلونی | ۹۳۶ | مرکزی | آلونی | آلونی | ||
| ارمند | ارمند | ******** | |||||
| فلارد | مالخلیفه | ۵۷۹ | مرکزی | مالخلیفه | مالخلیفه | ||
| امامزاده حسن | شاه نجف | ******** | |||||
| فرخشهر | فرخشهر | ۵۸۳ | مرکزی | فرخشهر | فرخشهر | ||
| دستگرد | دستگرد امامزاده | ******** |
پیشینه در بخش‌بندی کشوری
منطقه چهارمحال همواره از بلوکات اصفهان به‌شمار می‌رفته[۹]؛ مسعود میرزا ظل السلطان، در دو سفر پی در پی خود به چهارمحال، آن را بلوکی سرد، بسیار آباد، پر نعمت و پرجمعیت، با چراگاه‌های سبز و خرم و چمنهای زیاد و آب فراوان وصف کرده و افزوده چهارمحال مشهور به هند کوچک است و بهترین بلوک اصفهان پس از لنجان می‌باشد.[۱۰] تقریباً در اوسط سلطنت ناصری آنگاه که قوای سلطنت رو به ضعف و سلطنت قاجاریه به طرف اضمحلال روان گردید از جمله ممالکی که از ایران منتزع گردید چهارمحال اصفهان بود. بعد از گذشت چهل سال و با ظهور پهلوی و تقدیم دویست کشته، چهارمحال به ایران اتصال پیدا کرد. ولی سلاطین متنبه نشده و تا مدتها به دسایس و حِیَل مانع اجرای قوانین مملکتی شده و هر مالیاتی که در مرکز لغو می‌شد از قبیل باج راه و گله‌داری و غیره سه چهار برابر دریافت می‌کردند.[۹] چهارمحال و بختیاری تا پیش از سال ۱۳۳۲ خورشیدی در قالب شهرستان شهرکرد و بختیاری از شهرستان‌های استان اصفهان به‌شمار می‌آمد. در این سال، شهرستان شهرکرد از استان اصفهان جدا و به عنوان فرمانداری مستقل بختیاری و چهارمحال در تقسیمات سیاسی کشور قرار گرفت. در دههٔ ۳۰ با تغییر رویکردهای حکومت در سال ۱۳۳۷ شمسی فرمانداری مستقل بختیاری و چهارمحال به فرمانداری کل ارتقاء می‌یابد و در گسترهٔ آن فرمانداری‌های تازه بروجن و نیز بخش‌های نو شوراب و گندمان ایجاد می‌گردند. در مصوبه سال ۱۳۵۲ هیئت وزیران، فرمانداری کل چهارمحال و بختیاری به استانداری چهارمحال و بختیاری ارتقاء یافت.[۱۱]
دربارهٔ نام استان
وجه تسمیه
نام چهارمحال و بختیاری اشاره به دو بخش منطقه چهارمحال و منطقه بختیاری دارد. چهارمحال بخشی روستانشین میان اصفهان و منطقه ایل‌نشین بختیاری بود. محال جمع مکسر واژه محل به معنی جا و مکان است و چهار محال یعنی چهار ناحیه که عبارت بودند از: لار، کیار، میزدج و گندمان. در بخش‌بندی کنونی استان، لار در شهرستان شهرکرد، شهرستان سامان و شهرستان بن، میزدج در شهرستان فارسان، کیار در شهرستان کیار و گندمان در شهرستان بروجن قرار می‌گیرد. منطقه بختیاری نیز که از دیر باز کوچ گاه ایل بزرگ بختیاری بوده و هست، هم‌اکنون دربردارنده شهرستان‌های کوهرنگ، اردل و لردگان و فارسان و خانمیرزا و بخش ناغان شهرستان کیار و بخش گندمان از شهرستان بروجن می‌باشد.
هفشجان مرکز پیشین چهارمحال تا پایان عصر صفوی، کیان مرکز چهارمحال در دوره افشاریه، چالشتر مرکز چهارمحال در دوره زندیه و در میانه قاجاریه و شهرکرد یا دهکرد پیشین مرکز استان از دوره پهلوی و به‌طور رسمی از سال ۱۳۵۲ مرکز استان بختیاری و چهارمحال می‌باشد. منطقه بختیاری استان چهارمحال و بختیاری نیز در واقع بخش گرمسیری ایل بختیاری است که بیشتر کوچ رو هستند.[۱۲]
تغییر نام استان
برخی از مردم استان و مسئولان استانی و کشوری معتقد به تغییر نام این استان هستند. دلیل اصلی این گروه طولانی بودن نام استان است. طولانی بودن نام استان سبب حذف یکی از بخش‌های نام استان می‌شود، گاه چهار محال خوانده می‌شود و گاه بختیاری و در هر صورت باعث می‌شود که مقصود اصلی از آن به‌دست نیاید. در برخی موارد هم در نامه نگاری‌ها نام کوتاه شده چ و ب به کار می‌برند که چوب خوانده می‌شود. برخی دیگر بر این باور اند که نام استان باعث ایجاد شکاف بین مردم استان می‌شود و با وجود کوچکی استان، آن را به دو بخش تقسیم می‌کند. این توده معتقدند هویت یک استان باید همانند هویت یک کشور از همبستگی کامل برخوردار باشد و مردم آن بر پایه نژاد بخش‌بندی نشوند.[۱۳]
تغییر نام استان به دلیل نگرانی از واکنش بختیاری‌ها استان هنوز عملی نشده است.[۱۳]
جمعیت‌شناسی
جمعیت این استان در سال۱۳۹۰، ۸۹۵۲۶۳ نفر گزارش شده است.
اقوام
- نظرسنجی سال ۱۳۸۹
طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:
| ردیف |
اقوام (به ترتیب الفبایی) |
شهر(%) |
روستا(%) |
مرد(%) |
زن(%) |
کل استان(%) |
| ۱ | بلوچ | - | - | - | - | - |
| ۲ | ترک قشقایی | ۱۵٫۳ | ۸٫۷ | ۱۴٫۶ | ۹٫۶ | ۱۲٫۱ |
| ۳ | شمالی | - | - | - | - | - |
| ۴ | عرب | - | - | - | - | - |
| ۵ | فارس | ۴۴٫۹ | ۱۵٫۲ | ۲۹٫۲ | ۳۰٫۹ | ۳۰٫۰۵ |
| ۶ | کرد | - | - | - | - | - |
| ۷ | لر بختیاری | ۳۸٫۸ | ۷۵ | ۵۵٫۲ | ۵۸٫۵ | ۵۶٫۸ |
| ۸ | سایر | - | ۱٫۱ | - | ۱٫۱ | ۰ |
| ۹ | بدون جواب یا نمی‌دانم | ۱ | - | ۱ | - | ۱ |
زبان
مردم استان به ترتیب جمعیت به لری بختیاری و زبان فارسی و ترکی قشقایی سخن می‌گویند. در اکثریت شهرستان‌های این استان گویش بختیاری رایج است که این شهرستان‌ها عبارتند از: اردل، کوهرنگ، فارسان، لردگان، کیار، فلارد و خانمیرزا. به‌طور خاص مردم شهرهای شهرکرد، هفشجان، بروجن و فرخشهر به گویش چهارمحالی زبان فارسی صحبت می‌کنند که لهجه‌های دهکردی، هوشگانی، اورجنی و قهفرخی مخصوص شهروندان این مناطق می‌باشد که از ریشه فارسی پهلوی است و در آن لغات ترکی و عربی زیادی وجود ندارد. ترک‌های چهارمحال نیز بیش از ۱۰ درصد جمعیت ساکنان استان را شامل می‌شود که به زبان قشقایی سخن می‌کنند و به‌طور خاص مردم شهرهای شهرکیان، بلداجی، سامان، بن، فرادنبه، جونقان، سفیددشت، طاقانک، سودجان، هوره، نقنه و یانچشمه به زبان ترکی قشقایی صحبت می‌کنند.[۱۶][۱۷] بر پایه تحقیقات پروفسور گرهارد دوئرفر، گویش‌های ترکی رایج در چهارمحال در گروه زبانی اوغوزی میانه و جنوبی قراردارد، همچنین زبان ترکی رایج در فرادنبه و شهرکیان، از بکرترین لهجه‌های زبان ترکی در ایران می‌باشد.
دانشنامه ایرانیکا در مقاله زبان لری زبان مردم این استان را از نظر جغرافیایی نیمی فارسی و نیمی لری معرفی می‌کند.[۱۸] وبگاه میراث فرهنگی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری زبان لری بختیاری را به عنوان زبان عمومی در این استان معرفی می‌کند.[۱۹] دانشنامه جهان اسلام گویش مردم این استان را فارسی با گویش بختیاری معرفی می‌کند.[۲۰] در برخی شهرستان‌های این استان مانند شهرکرد و بروجن لری جای خود را به فارسی داده است.[۱۹] برخی منابع نیز گویش ساکنان این استان را فارسی، ترکی قشقائی و گویش بختیاری معرفی می‌کنند.[۲۱]
ارامنه: نواحی شرقی استان چهار محال و بختیاری شامل شهرستان‌های شهرکرد و بروجن از دیرباز سکونت گاه گروه‌هایی از ارامنه بوده است. هر چند در دهه‌های اخیر تعداد بسیاری از ارامنه چهارمحال و بختیاری به اصفهان مهاجرت کردند. مناطقارامنه‌نشین چهارمحال عبارت بودند از: شهرکیان (گرجستانی‌ها در محله گرجیان و ارمنی‌ها در محله احمدآباد)، تشنیز، وستگان، گیشنیزجان، احمدآباد، قلعه کشیش، لیواسیان، ده ارمنی، سیرک و غیره.[۲۲]
در جدول زیر نام شهرهای مختلف استان و زبان گفتاری مردم آن مشخص شده است.[۲۳]
| نام شهرستان | شهر | زبان |
|---|---|---|
| شهرستان شهرکرد | شهرکرد | فارسی، لری بختیاری ترکی قشقایی[۲۴] |
| هفشجان | فارسی لهجه هوشگانی | |
| فرخ شهر | فارسی لهجه قهفرخی | |
| چالشتر | فارسی | |
| نافچ | فارسی | |
| سورشجان | لری بختیاری | |
| شهرکیان | ترکی قشقایی | |
| طاقانک | ترکی قشقایی | |
| هارونی | لری بختیاری | |
| سودجان | ترکی قشقایی | |
| شهرستان بن | بن | ترکی قشقایی |
| یانچشمه | ترکی قشقایی | |
| شهرستان سامان | سامان | ترکی قشقایی |
| هوره | ترکی قشقایی | |
| شهرستان بروجن | بروجن | فارسی، لری بختیاری ترکی قشقایی[۲۵][۲۶] |
| فرادنبه | ترکی قشقایی | |
| سفیددشت | ترکی قشقایی، فارسی، لری بختیاری[۲۵] | |
| نقنه | ترکی قشقایی | |
| گندمان | لری بختیاری | |
| بلداجی | ترکی قشقایی | |
| شهرستان اردل | اردل | لری بختیاری |
| ناغان | لری بختیاری | |
| کاج | لری بختیاری | |
| دشتک | لری بختیاری | |
| شهرستان فارسان | فارسان | لری بختیاری |
| جونقان | ترکی قشقایی-گویش بختیاری | |
| باباحیدر | لری بختیاری | |
| شهرستان کوهرنگ | کوهرنگ | لری بختیاری |
| بازفت | لری بختیاری | |
| شهرستان کیار | شلمزار | لری بختیاری |
| شهرستان خانمیرزا | آلونی | لری بختیاری |
| شهرستان لردگان | لردگان | لری بختیاری |
| مالخلیفه | لری بختیاری | |
| منج | لری بختیاری |
تاریخ
- چهارمحال
منطقه چهارمحال دارای پیشینه‌ای کهن است. براساس سفالینه‌ها و ابزارهای سنگی ابتدایی کشف شده بروی تپه‌های باستانی و آثار کهن تاریخی شهر هفشجان، قدمت این استان به هزاره هفتم قبل از میلاد بر می‌گردد و بیانگر پیشینه ۹۰۰۰ ساله چهارمحال و بختیاری است.
تپه‌های باستانی شهرکیان همچون گورگای تپه (تپه شهرکهنه)[۲۷] با قدمت ۷۰۰۰ ساله و تپه سراب (گنبدک)[۲۸] با قدمت هشت هزار ساله در شهرکیان نیز به صورت دهکده‌هایی کوچک در پیش از تاریخ در دامنه دشت‌های استان قرار داشته‌اند.[۲۹]
با شروع دوره مس و سنگ یعنی ۵ تا ۷ هزار سال پیش عملاً انسان‌های ساکن در منطقه چهارمحال مشغول به کار کشاورزی گردیده و به تولید مواد غذایی پرداختند. از ۵۰۰۰ سال قبل چون دیگر مناطق، دوران نگارش یا دوران تاریخی آغاز می‌شود. در این رابطه کشف نمونه‌های سفال لب واریخته ارتباط این منطقه را با مناطق خوزستان و بین‌النهرین و آغاز نگارش در استان را مورد تأیید قرار می‌دهد.[۳۰]
در یک سند از اوایل دوره پهلوی (۱۳۰۵) می‌خوانیم:[۹]
" این مملکت در اول برخلاف تمام ممالک عالم و این اصل مسلم که دو پادشاه در اقلیمی نگنجند دارای دو پادشاه بود یکی ایلخانی و دیگری حاج ایلخانی و لر. به تدریج اولاد و احفاد این دو پادشاه، زن و مرد در این مملکت کوچک به سلطنت رسیده هر یک در یک ده یا دو سه ده سلطنت مطلقه پیدا کردند و در اواخر عده پادشاهان در این مملکت کوچک صدو پنجاه بلکه دویست نفر رسید. هر پادشاه در قلمرو سلطنت خود که یک دهد یا دو ده یا نصف ده بیش نیست یک قصر سلطنتی دارد که بی‌اغراق با بهترین قصور طهران بلکه پاریس برابری می‌کند."
- بختیاری
سرزمین کنونی بختیاری هزاران سال است که سکونتگاه گروه‌های مختلف انسانی می‌باشد. منابع و امکانات طبیعی از قبیلِ آب، جنگل، مراتع، بارندگی مناسب، آبگیرهای فراوان و درّه‌های مستعد برای کشاورزی، این سرزمین را به یکی از بهترین زیستگاه‌ها و محل تجمع و سکونت گروه‌های انسانی در گذشته تبدیل نموده بود. افزون بر این امکانات، در بلندی‌های زاگرس و دامنه‌های آن، محیط مناسبی برای رویش نباتات علوفه‌ای و گونه‌های مختلف حیوانات فراهم کرده بود. سرزمین بختیاری در غرب منطقه چهارمحال قرار دارد. بختیاری جزء ای از لرستان محسوب می‌شود و آن را لر بزرگ می‌نامیدند.
لُرستان به معنی سکونتگاه مردم لر[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵] واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. حدود لرستان از برخی مناطق دشت‌های شرقی عراق آغاز و تا غرب و جنوب غرب ایران گسترده است. حدود سرزمین لرستان در طول دوران دچار دگرگونی شده است.[۳۱][۳۲][۳۳] گستره نام لرستان پیش از حکومت صفویان، سکونتگاه لرهای بختیاری، لرهای کهگیلویه و لرهای بویراحمدی را هم شامل می‌شد. اما پس از حکومت صفویان سکونتگاه لرهای بختیاری را منطقه بختیاری نام‌گذاری کردند و جغرافیای نام لرستان به حدود استان لرستان و ایلام کنونی محدود شد.[۳۱]
در نمودار زیر تقسیمات لرستان از ۳۰۰ هجری قمری تاکنون آورده شده است.[۳۶]
| لرستان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| لر کوچک | لر بزرگ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| لرستان فیلی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پیشکوه یا لرستان | پشتکوه | بختیاری | بویراحمدی | شولستان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| استان لرستان | استان ایلام | چهارمحال و بختیاری و خوزستان | کهگیلویه و بویراحمد | شهرستان ممسنی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اقتصاد
هرچند استان چهار محال و بختیاری در زمینه کشاورزی، باغداری و دامداری در سطح کشور مطرح تر است اما صنعت هم در این استان از رونق خوبی برخوردار است.
پولکی و نبات از سوغاتی‌های این استان می‌باشد.
کشاورزی
استان چهارمحال و بختیاری به سبب موقعیت جغرافیایی ویژه و در اختیار داشتن منابع آبی غنی یکی از مساعدترین مناطق برای کشت، پرورش و تولید بادام در کشور ایران است.[۳۷] استان چهار محال و بختیاری با تولید بیش از ۲۰ درصد از مجموع محصول بادام کشور، رتبه اول تولید بادام در ایران را به خود اختصاص داده است.[۳۸] بیشتر باغ‌های بادام این استان در شهرستان سامان قرار دارند. بادام محب (پوست کاغذی) و مامایی مهم‌ترین تولیدات شهرستان سامان می‌باشد که عمدتاً به کشور هند صادر می‌شود و یکی از مهم‌ترین منابع ارز آوری استان می‌باشد.
صنعت
از مهم‌ترین کارخانه‌های صنعتی استان می‌توان به کارخانه‌های زیر اشاره کرد:
- فولاد سفیددشت
- مالت‌سازی هفشجان
- قند هفشجان
- خمیر مایه ناغان
- گچ فارسان[۳۹]
- آرد چلیچه
- فولاد فرخ شهر
- فولاد بروجن
- ورق خودرو چهارمحال
- بروجن خودرو
- لوازم خانگی برفاب شهرکرد
- سیمان شهرکرد
- سیمان لردگان
- گچ لردگان (سردشت)
- پتروشیمی لردگان
- گاز کربنیک شهرکرد
- نساجی حجاب شهرکیان[۴۰]
- ریسندگی بروجن
- صنایع شیر و لبنی شهرکیان
- نهان گل بروجن
- ظریف مصور بروجن
- مجتمع کشت و صنعت شهرکرد
- شرکت شیر خشک نوزاد پگاه
کارخانه سیمان شهرکرد
کارخانه سیمان شهرکرد در قلب زاگرس مرکزی در استان چهار محال و بختیاری و در ۳۵ کیلومتری شهرکرد در سال ۱۳۸۷ به بهره‌برداری رسید. این واحد تولیدی با دسترسی به معادن بسیار غنی، شرایط منحصر بفردی را در بین تولیدکنندگان داخلی به خود اختصاص داده و با اتکاء به تجارب ارزشمند مدیران، مهندسین و کارکنان و به‌کارگیری پیشرفته‌ترین تکنولوژی و ماشین آلات مدرن قادر به تولید انواع سیمان‌های ۴۲۵–۱، ۵۲۵–۱، تیپ II و تیپ V با مقاومت‌های بسیار بالا گردیده است. در سال ۱۳۹۲، کارخانه سیمان شهرکرد برای دومین سال متوالی مقام نخست تولید سیمان کشور را کسب کرد.[۴۱]
کارخانه مالت‌سازی هفشجان
کارخانه بِه مالت هفشجان باعنوان اولین و تنها کارخانه مالت‌سازی ایران و خاورمیانه در شهرک صنعتی هفشجان قرار دارد. نخستین کارخانه مالت‌سازی صنعتی کشور با ۳۰ میلیارد ریال سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و شبکه بانکی در سال ۱۳۸۹ توسط مهندس رستمی در شهر هفشجان به بهره‌برداری رسید.
به مالت، بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین واحد تولیدکنندهٔ جو جوانه زده (مالت)، گندم جوانه زده، فراورده‌های آن و آرد جو در خاورمیانه است. «به مالت» به صورت تخصصی بر روی این دانه‌های جوانه زدهٔ ارزشمند کار کرده و نتیجهٔ این تحقیقات گسترده و ارزشمند، معرفی شدن «به مالت» به عنوان شرکت دانش بنیان و کسب مقام اول بومی‌سازی صنعت مالت‌سازی بوده است.[۴۲]
کارخانه قند چهارمحال (هفشجان)
کارخانه قند هفشجان اولین واحد صنعتی استان چهارمحال و بختیاری و تنها واحد صنعتی استان تا پایان دودمان پهلوی است. عملیات اجرایی و احداث ابنیه کارخانه با ظرفیت اسمی ۱۰۰٬۰۰۰ تن تولید قند و شکر در سال ۱۳۴۸ خورشیدی در زمین‌های ورودی شهر هفشجان با مساحت ۸۰ هکتار و با مشارکت کارشناسان کشور بلژیک آغاز و در سال ۱۳۵۰ با نام کارخانه قند و شکر کوروش کبیر به‌طور رسمی آغاز به کار کرد. هم‌اکنون نیز تنها مشغول به تولید محصول قند است که از زمین‌های کشاورزی اطراف چغندر قند لازم که در حدود ۳۰٬۰۰۰ تن است را جهت تولید قند به این کارخانه صادر می‌کنند. منطقه مسکونی این کارخانه حدود ۳۰۰ نفر جمعیت دارد.[۴۳]
- گوشت مرغ
استان چهار محال و بختیاری از استانهای مطرح در زمینهٔ تولید گوشت سفید است به‌طوری‌که هم‌اکنون ۲۱ درصد از کل گوشت سفید (مرغ) کشور ایران در استان چهارمحال و بختیاری تولید می‌شود.
- گوشت ماهی
استان چهار محال و بختیاری با داشتن منابع آبی غنی از استانهای مطرح در پروش ماهی است به‌طوری‌که مطابق آمار سال ۱۳۹۰، ۲۰ درصد ماهی سردآبی کشور در استان چهارمحال و بختیاری تولید شده است.[۴۴] استان چهار محال و بختیاری برای پنج سال متوالی است که به عنوان قطب تولید ماهیان سردآبی ایران شناخته می‌شود.[۴۵][۴۶]
- گوشت قرمز
استان چهار محال و بختیاری با مجموع تولیدات گوشت قرمز به اندازهٔ ۳۵ هزار تُن در سال، ۲٫۵ درصد از مجموع تولیدات گوشت قرمز کشور ایران را به خود اختصاص داده است.[۴۷]
جغرافیا
استان چهارمحال و بختیاری از جمله مناطق کوهستانی فلات مرکزی ایران محسوب می‌شود که در بخش مرکزی رشته کوه‌های زاگرس واقع شده است. به علت جوان بودن دوره کوه‌زایی و شرایط تشکیل گسل‌های خاص، در این منطقه وجود بلایا و مخاطرات طبیعی بسیاری چون ریزش بهمن، سیل، زلزله و رانش زمین در اکثر نقاط آن مشاهده می‌شود.
ارتفاعات
استان چهارمحال و بختیاری به عنوان بام ایران، دارای ۱۶ قلهٔ مرتفع با ارتفاع بیش از ۳۵۰۰ متر است. این کوه‌ها از شمال غرب استان به جنوب شرق آن کشیده شده‌اند و هر چه از غرب استان به طرف شرق آن به پیش رویم از میزان ارتفاعات کاسته می‌شود و در نهایت به دشت‌های نسبتاً وسیع همچون دشت لار، فرادنبه، کیار و گندمان می‌رسیم. ارتفاعات حدود ۷۶ درصد و دشت‌ها در مجموع نزدیک به ۲۴ درصد وسعت استان را شامل می‌شوند و انباشتهٔ رسوبات در آنها زمینه مساعدی برای کشاورزی به وجود آورده است. «زردکوه» دومین کوه بلند رشته کوه زاگرس در این استان قرار گرفته است. مرتفع‌ترین کوه‌های این استان عبارت‌اند از:
| ردیف | نام کوه | ارتفاع |
|---|---|---|
| ۱ | زردکوه | ۴۲۲۲ |
| ۲ | شاه شهیدان | ۴۱۰۰ |
| ۳ | کوه سوخته | ۴۰۰۰ |
| ۴ | گره | ۳۹۷۵ |
| ۵ | فردان | ۳۹۳۷ |
| ۶ | میلی | ۳۹۰۳ |
| ۷ | کلار | ۳۸۲۰ |
| ۸ | ونک | ۳۸۰۳ |
| ۹ | کاکلک | ۳۵۸۹ |
| ۱۰ | جهان بین | ۳۳۴۲ |
| ۱۱ | ریگ | ۳۵۴۸ |
آب‌ها
به علت ماهیت کوهستانی که در مسیر بادهای مرطوب سیستم‌های مدیترانه‌ای قرار داشته و موجب تخلیه بار این سامانه‌ها می‌گردد، این استان دارای بارش نسبتاً مناسب است به حدی که این منطقه با وجود داشتن تنها یک درصد از مساحت ایران، ده درصد از منابع آب کشور را در اختیار دارد.
ریزش‌های جوی (برف و باران) درکوه‌های این استان، سرچشمه معروفترین رودخانه‌های دائمی ایران یعنی کارون، زاینده رود و دز هستند. زاینده رود تنها رودخانه دائمی در فلات مرکزی ایران بوده و کارون نیز بزرگ‌ترین رودخانه ایران و تنها رودخانه قابل کشتیرانی در ایران است که به سبب سد سازی‌های فراوان و انتقال نادرست اب به استانهای یزد، اصفهان و کرمان، این دو رودخانه دائمی در معرض تهدید قرار گرفته‌اند.[۴۸]
در این استان چشمه‌های مختلفی نیز وجود دارد که علاوه بر ایجاد جاذبه‌های گردشگری و زیبایی‌های طبیعی زمینه مناسبی را برای ایجاد کارخانه‌های آب معدنی فراهم کرده است. برخی چشمه‌های بزرگ و معروف این استان عبارت‌اند از:
- چشمه دیمه در چلگرد
- چشمه زنه در هفشجان
- چشمه شلمزار در شلمزار
- چشمه کوهرنگ در چلگرد
- چشمه مایک در سورشجان
- چشمه برم در لردگان
- چشمه مولا در آلیکوه
- چشمه سرداب در رستم‌آباد
- چشمه سیاسرد در بروجن
- چشمه برم در مالخلیفه
- چشمه پیرغار در فارسان
- چشمه سندگان در سندگان
جنگل‌ها
جنگل‌های استان چهارمحال و بختیاری در گروه جنگل‌های غرب و جنوب غرب کشور قرار می‌گیرند. بخش زیادی از این جنگل‌ها در پنج منطقه بازفت، اردل، ناغان، لردگان، دوراهان و فلارد قرار گرفته‌اند. این جنگل‌ها با مساحتی در حدود ۳۰۷ هزار هکتار به صورت نواری از شمال به جنوب از منطقه بازفت در شهرستان کوهرنگ به سمت منطقه فلارد در شهرستان لردگان و شهرستان فلارد کشیده شده‌اند. پوشش عمدهٔ جنگلی این مناطق، تقریباً ۹۸ درصد از بلوط تشکیل شده است. حاشیه سبز رودخانه زاینده رود که می‌توان گفت جزی جنگل‌های مصنوعی و توریست پذیر استان می‌باشد.
انتقال آب
این استان به دلیل وجود آب فراوان، دستخوش مسائل زیست‌محیطی گوناگونی است. از سویی خشکسالی منابع آبی این استان را تهدید می‌کند و پربارش‌ترین استان کشور را به رده کم‌بارش‌ترین استان‌ها رسانیده است و از سوی دیگر طرح‌های گوناگون انتقال آب تهدیدات مختلفی را علیه محیط زیست استان بسیج کرده است. از جمله مهم‌ترین طرح‌های انتقال آب که به نابودی کامل اکوسیستم استان و از بین رفتن کشاورزی و دامداری به عنوان مشاغل اصلی مردمان این استان منجر می‌شود، می‌توان به:
طرح بهشت آباد: انتقال آب کارون به استانهای اصفهان، یزد و کرمان برای مصارف صنعتی و کشاورزی.
تونل گلاب: انتقال آب به استان اصفهان.
تونل کوهرنگ ۱: انتقال آب کارون به اصفهان.
تونل کوهرنگ ۲ : انتقال آب کارون به اصفهان.
تونل کوهرنگ ۳ : انتقال آب کارون به اصفهان.
سد خرسان۳ : انتقال آب رود خرسان به اصفهان و کرمان.
ونک-سولگان:انتقال آب برای باغات رفسنجان[۴۹]
با روند کنونی انتقال منابع آبی تا چند سال دیگر بخش عمده استان غیرقابل سکونت و به یک کویر مرتفع تبدیل خواهد شد.[۵۰]این انتقال آب برای مصارف صنعتی درحالی است که در دشت‌های شهرستان شهرکرد و فرادنبه و سفیددشت به دلیل بی آبی سال‌هاست کشاورزی نمی‌شود صنابع استان با کم‌آبی مواجه اند و دامداری‌ها از بی آبی رنج می‌برند. در حال حاضر اهالی ۲۰۰ روستای چهارمحال و بختیاری با بی آبی و جیره‌بندی مواجه شده‌اند و حتی شهرهایی در شهرستان‌های لردگان، بروجن، سامان و اردل به دلیل خشکسالی و خشک شدن دشت‌ها، آب شرب آلوده نصیبشان می‌شود.[۵۱]
جاذبه‌های طبیعی و گردشگری
گردشگاه چشمه زنه هفشجان
گردشگاه چشمه زنه هفشجان در دامنه کوه جهان‌بین مجاورت شهر هفشجان و ۲۰ کیلومتری شهرکرد واقع شده است. در روز طبیعت هرسال بیش از ۱۰ هزار نفر از گردشگاه چشمه زنه و طبیعت زیبای آن دیدن می‌کنند.[۵۲] این گردشگاه نزدیک به شهرکرد مرکز کنونی استان چهارمحال و بختیاری است. آب معدنی و لاله‌های واژگون آن از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌باشد. به منظور تأمین بخشی از آب کشاورزی دشت هفشجان، سدی بر روی این چشمه احداث شده است. این سد خاکی با هسته رسی، دارای مخزنی به حجم ۱/۳ میلیون مترمکعب می‌باشد. طول تاج سد ۴۱۰ متر و عرض تاج آن ۸ متر و ارتفاع از روی پی در عمیق‌ترین ناحیه ۴۲ متر است.[۵۳] در وجه تسمیه نام چشمه زنه باید توجه داشت که نام زنه به علت زایش چشمه‌ای جوشان در کوه جهان بین هفشجان می‌باشد.
روستای پلکانی سرآقاسید
روستای سراقا سید، با قدمت ۶۰۰ ساله در شهرستان کوهرنگ واقع شده است. بیشتر مردم این روستا عشایر و بعضی دیگر از آنها کشاورز هستند. روستای سرآقاسید به دلیل معماری پلکانی خود به ماسوله زاگرس شهرت دارد. می‌توان گفت این روستا تنها روستایی از ایران است که هنوز زندگی به روال گذشته و با جمعیتی بالغ بر ۳۰۰۰ نفر جریان دارد این در حالی است که جمعیت ماسوله حدود ۳۰۰ نفر می‌باشد.
پارک جنگلی سرچشمه فرخشهر
پارک سرچشمه در فرخشهر، با مساحتی بالغ بر۱۲۰ هزار مترمربع دارای چشمه‌ای پراز آب وفضای سبز زیبا و چشم‌نواز است.
اولین چیزی که دربدو ورود چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌سازد آب‌نمای زیبای این پارک که بر روی استخرهای پارک قرار دارد. اساس آبادانی وشکل‌گیری پارک سرچشمه فرخ شهر چشمه‌ای است که در بالای پارک قرار گرفته است، این چشمه بسیار با ارزش که درمسیر خود برکت و زیبائی و شکوفایی را به ارمغان می‌آورد و جاذبه‌های دلنشینی را به وجود آورده است. بخشی دیگری از آب چشمه پس از عبور از پارک مسیر جوی‌های شهر را طی می‌کند و لطافت و سرسبزی را به درختان و گل‌های سطح شهر هدیه می‌کند. این پارک یکی از قدیمی‌ترین پارک‌ها در استان چهار محال و بختیاری است و هرساله در فصل بهار و تابستان میزبان ورود خیل مسافران است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این پارک دارا بودن درختان قدیمی و کهنسال است که زیبایی خاصی به این پارک داده است. این پارک دارای تمام امکانات رفاهی و اقامتی می‌باشد.
تالاب بین‌المللی چغاخور، حدود دوهزار و ۳۰۰ هکتار مساحت دارد و در دامنه ارتفاعات ۳۸۰۰متری کوه کلار در نزدیک شهرهای گهرو و بلداجی از توابع شهرستان بروجن قرار دارد. فاصله تالاب تا شهرکرد ۶۰ کیلومتر است و ویژگی منحصربه‌فرد این تالاب، زیست نوعی ماهی به نام ماهی گورخری است. چشم‌انداز بدیع و پرواز پرندگان مهاجر و بومی، این تالاب را در ردیف یکی از کانون‌های مهم جذب گردشگری کشور و چهارمحال بختیاری قرار داده است.
با این حال چغاخور نیز مانند بسیاری از تالاب‌های کشور با خطر رو به روست، اما خطری که چغاخور را تهدید می‌کند نه بی‌آبی که غرق شدن در آب است. به گفته هومان خاکپور، کارشناس منابع طبیعی، می‌خواهند از جایی که فرسایش آبی بالاست آب را به این تالاب منتقل کنند و به این ترتیب آبی که وارد تالاب خواهد شد پر از رسوب است. اگر این آب داخل تالاب بیاید علاوه بر این که ارتفاع آب بیش از شش متر می‌شود و ویژگی تالابی چغاخور از بین می‌رود، خسارات دیگری هم وارد می‌شود. خود آب با این سرعتی که وارد تالاب می‌شود یک جریان رودخانه‌ای درست می‌کند که به دلیل جریان تند آب کل اکوسیستم تالاب را از بین خواهد برد. علاوه بر این، آن رسوباتی که با حجم زیاد وارد تالاب می‌شود کل رویشگاه کف تالاب را از بین می‌برد.[۵۴]
پل زمان خان، یکی از بناهای تاریخی واقع در شهرستان سامان است که دارای دو دهانه، ۳۰ متر طول و ارتفاع ۱۲ متری است. پل زمانخان بر روی رودخانه زاینده رود بر روی سه‌پایه سنگی طبیعی بنا شده و در ۲۲ کیلومتری شمال شهرکرد قرار دارد. این پل در زمان صفوی توسط زمان خان نفر از ایل نفر ساخته شده است. این پل یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی وخارجی بوده و سالانه پذیرای میلیونی مسافران و طبیعت دوستان می‌باشد. تمامی خدمات رفاهی و سیاحتی از قبیل بازارچه سنتی و صنایع دستی، خدماتی، اسکان و سرگرمی از قبیل پارک‌ها و ورزش‌های آبی رفتینگ (رودگردی) و کایاک در محل پل زمانخان ارائه می‌گردد.
چشمه سرداب رستم‌آباد
چشمه سرداب رستم‌آباد، در شهرستان اردل و فاصله ۷۰ کیلومتری شهرکرد قرار دارد. این چشمه با دبی آب ۱۱۰۰۰ لیتر در ثانیه در ردیف پرآب‌ترین چشمه‌های کشور قرار دارد.
چشمه‌دیمه، سرچشمه اصلی زاینده‌رود، در ۱۰ کیلومتری چلگرد و مجاور روستای دیمه قرار دارد. آب این چشمه از گواراترین آب‌های جهان است و خواص درمانی از قبیل جلوگیری از پوسیدگی دندان و درمان سنگ کلیه دارد. مناظر چشمگیر و فضاسازی اطراف چشمه، این مکان را در ردیف زیباترین گردشگاه‌های شهرستان کوهرنگ قرار داده است. فاصله این جاذبه گردشگری تا شهرکرد ۱۲۰ کیلومتر است.
چشمهٔ کوهرنگ در شهرستان کوهرنگ، با دبیِ آب زیاد از دامنه‌های «زردکوه» سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از پیچ و خم فراوان به دریاچهٔ سد کوهرنگ می‌ریزد و از تونل اول کوهرنگ وارد زاینده‌رود می‌شود. مناظر بسیار زیبای طبیعیِ اطراف چشمه و حضور عشایر در منطقه، زیبایی آن را دوچندان کرده است. چشمهٔ کوهرنگ نیز تا شهرکرد ۱۲۰ کیلومتر فاصله دارد.
چشمه‌برم لردگان
چشمه‌برم در لردگان، با شهرکرد ۱۵۰ کیلومتر فاصله دارد. این چشمه علاوه بر تأمین آب کشاورزی، یکی از سرشاخه‌های کارون است و چشم‌انداز زیبایی را برای شهر لردگان به‌وجود آورده است. اطراف این چشمه به صورت پارکی برای تفرج گردشگران است. این چشمه در محلهٔ ساطح لردگان واقع است که مظهر شهر لردگان است.
آبشار آتشگاه در ۱۹۰ کیلومتریِ شهرکرد و در ۴۰ کیلومتریِ شهر لُردگان در دره‌ای به طول دو کیلومتر قرار دارد. مسیر این آبشار از محلِ چشمه تا اتصال به رودخانه'خرسان' را فضایی سرسبز از انواع درختان و گیاهانِ جنگلی فراگرفته و شیبِ زیاد و پستی و بلندی‌های دره، آبشارهای کوچک متعددی را در آن ایجاد کرده است. پیوندِ عناصر طبیعی مانند دره، سبزه‌زار و اقلیم مناسب، فضای بسیار فرح بخشی را برای گشت و گذار در این مکان پدیده آورده است..
آبشار دره‌عشق
آبشار دره‌عشق، در شهرستان اردل در مجاورت روستای دره‌عشق در ۱۱۰ کیلومتری شهرکرد واقع است. این آبشار بیش از یکصد متر ارتفاع دارد و در مجاورت رود کارون قرار دارد. این آبشار در ترکیب با شالیزارها و انارستان‌های دورک شاهپوری فضای شگفت‌انگیزی را به وجود آورده است.
پارک جنگلی پروز
پارک جنگلی پروز در منتهی‌الیه جنوب چهارمحال بختیاری و در فاصله ۵۰ کیلومتری شهر لردگان قرار دارد. گردشگاه زیبای 'پروز' با طبیعت بهشتی خود در امتداد دره‌ای سبز قرار گرفته است. فضای دنج و خلوت، سایه سار درختان بلند و قد کشیده پارک، چشمه‌های زلال متعدد، شالیزارهای پراکنده و درختان جنگلی اطراف، تصویری زیبا از طبیعت زیبا را جلوی چشم بیننده به نمایش می‌گذارد.
چشمه سیاسرد
سیاسرد، گردشگاهی در ۶ کیلومتری جنوب بروجن است که هوایی خنک، مفرح و مطبوع و درختانی زیبا و کهنسال با قدمتی بیش از ۵۰۰سال دارد. هوای خنک و مطبوع و سایه‌سار درختان کهنسال موجود در اطراف چشمه سیاسرد مکانی بسیار زیبا برای تفرج و استراحت باشندگان شهر بروجن و سایر گردشگران پدیدآورده است، به‌طوری‌که همه روزه و به ویژه در روزهای تعطیل این مکان شاهد حضور شمار زیادی از مسافران و گردشگران از استانهای هم‌جوار می‌باشد. فضاسازی‌های مناسب اطراف چشمه، نزدیکی راه و دسترسی آسان، بر طرف‌داران این کانون گردشگری افزوده و میل به بازدید از این گردشگاه را دوچندان نموده است: امکانات و تسهیلات تفریحی، گردشگری، حمل و نقل، اسکان و جاده آسفالته، فضای سبز، سرویس بهداشتی، سکوی نشیمن، دسترسی به واحدهای اقامتی و پذیرایی شهر بروجن، تجهیزات بازی کودکان، پارکینگ، آب آشامیدنی.
این تفریحگاه، دارای چشمه‌ای است که منابع آبی آن در زیر کوه سیاسرد واقع شده‌اند. این چشمه در سال‌های آبسالی دارای حجم آب زیاد و گوارایی است. در اطراف این چشمه، باغ‌ها و ویلاهای زیادی ساخته شده‌اند که کوچه‌باغ‌های باصفایی را تشکیل داده‌اند. این تفریحگاه در تابستان، به علت خنکا و مطبوعیت هوا، مورد توجه شهروندان شهر بروجن و شمار زیادی از شهروندان شهر اصفهان و شهرستان‌های تابع آن (همچون شهرضا، دهاقان، مبارکه و نجف‌آباد که آب و هوای گرمتری دارند) قرار گرفته است.
آبشار تونل کوهرنگ، از سرازیر شدن آب تونل اول کوهرنگ به وجود آمده است. این تونل به منظور انتقال آب چشمه کوهرنگ و دیگر چشمه‌ها به زاینده رود ایجاد شده است. تلاش برای انتقال این آب به زمان‌های قدیم برمی‌گردد.
غار سراب در ۵۶ کیلومتری جنوب غربی شهرکرد و مجاورت شهر 'باباحیدر' در مسیر دره‌ای زیبا و در مجاورت روستای امیدآباد قرار گرفته است. این غار شگفت‌انگیز دو دهانه دارد و به دلیل وجود موانع طبیعی بیش از ۶۰۰ متر از آن قابل دسترسی نیست. از یکی از دهانه‌های غار، آبی خروشان و خنک بیرون می‌آید.
ارتفاع سقف غار در بعضی از نقاط به ۱۵ متر می‌رسد. در دالان طویل غار قندیل‌های آهکی زیبا وجود دارد.
پیرغار در جنوب روستای ده‌چشمه، به فاصله ۶ کیلومتری فارسان و ۳۸ کیلومتری شهرکرد قرار دارد. بر روی قسمتی از تپهٔ سنگیِ مشرف به این گردشگاه، سه کتیبه به خط نستعلیق به دستور سردار ظفر بختیاری حک شده است. متن این کتیبه‌ها مجملی از شرح لشکرکشی بختیاری‌ها به اصفهان و تهران و نقشِ سردارانِ بختیاری در سرکوب استبداد صغیر و سقوطِ محمدعلی شاه در واقعهٔ مشروطیت است.
مجموعه عوامل گردشگاه از جمله کتیبه‌های ارزشمند تاریخی، چشمهٔ پرآب، سایه سار درختان، آبشار زیبا و بلند، کوه‌های اطراف و غار موجود در محل، روزانه پذیرای صدها گردشگر است.
رود ارمند
رودخانه ارمند در روستای ارمند و شهرستان لردگان نیز از نقاط دیدنی این استان است. این رودخانه یکی از مهم‌ترین سایتهای رفتینگ در سطح کشور بوده و سالانه بسیاری از ورزش دوستان جهت انجام ورزش مهیج رفتینگ به این رودخانه مراجعه می‌کنند این رودخانه در نهایت به سد کارون ۴ می‌رسد و پس از ملحق شدن به رودخانه بازفت، روانه دشت‌های خوزستان می‌شوند.[نیازمند منبع]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری/نتایج-تفصیلی-سرشماری-1395
- ↑ https://www.amar.org.ir/Portals/0/census/1395/results/tables/jamiat/tafsili/3-jamiat-k.xls
- ↑ «زبان مردم استان چهار محال و بختیاری». اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۹ ژوئیه ۲۰۱۴.
- ↑ شهرام امیدوار (۱۳۸۹)، جغرافیای استان‌شناسی چهارمحال و بختیاری، تهران: وزات آموزش و پرورش، ص. ص ۲، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۲۰۱۴-۷
- ↑ ایرنا[پیوند مرده]، بازدید: مارس ۲۰۰۹.
- ↑ شهرام امیدوار (۱۳۸۹)، جغرافیای استان‌شناسی چهارمحال و بختیاری، تهران: وزات آموزش و پرورش، ص. ص ۶۵ و ۶۶، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۲۰۱۴-۷
- ↑ روزنامه جام جم، مهمانی رنگ و آب و گل بر بام ایران، بازدید:11 خرداد 1390
- ↑ شهرام امیدوار (۱۳۸۹)، جغرافیای استان‌شناسی چهارمحال و بختیاری، تهران: وزات آموزش و پرورش، ص. ص ۷، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۲۰۱۴-۷
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ وحید دستگردی، محمد (آذر و دی ۱۳۰۵). «جغرافیا». ارمغان (۹ و ۱۰): ۵۲۹-۵۳۵.
- ↑ «چهارمحال و بختیاری». دانشنامه جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰ مه ۲۰۱۷.
- ↑ «استان چهارمحال و بختیاری». وبگاه استانداری چهارمحال و بختیاری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۸.
- ↑ روند دگرگونی تقسیمات کشوری، ۱۳۷۰، ص ۲۰
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ «آژانس خبری بختیاری، تاریخ خبر:چهارشنبه ۱۷ تیر ۱۳۸۸، آخرین بازدید: اوت ۲۰۱۲». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ نوامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۳ اوت ۲۰۱۲.
- ↑ شماره کتابشناسی ملی:۲۸۷۷۸۳۱/طرح بررسی و سنجش شاخص های فرهنگ عمومی کشور(شاخص های غیرثبتی){گزارش}:استان چهارمحال و بختیاری/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۱-۴۴-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۳۰۰ ص:جدول(بخش رنگی)،نمودار(بخش رنگی)
- ↑ [Cb langdistrib polygon 20190209 fa.png Cb langdistrib polygon 20190209 fa.png] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ حاج علی رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد ۱۰، استان دهم اصفهان، تهران: انتشارات دائره جغرافیایی ستاد ارتش، بهمن ۱۳۳۲.
- ↑ شهرام امیدوار (۱۳۸۹)، جغرافیای استان‌شناسی چهارمحال و بختیاری، تهران: وزات آموزش و پرورش، ص. ص ۶۵و ۶۶، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۲۰۱۴-۷
- ↑ "Eric Anonby, LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status of Lori" (به انگلیسی). دانشنامه ایرانیکا. Archived from the original on 17 November 2014. Retrieved 6 December 2014.
{{cite web}}: More than one of|کد زبان=و|زبان=specified (help)نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link) - ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ «زبان و گویش». وبگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ «چهارمحال و بختیاری». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۸ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ «سرزمین آب و آفتاب، بام بلند ایران زمین». وبگاه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ ارامنه و فرش‌های ارمنی باف ایران، وبگاه آفتاب http://www.aftabir.com/art/handicrafts/rugweaving/iranian-carpet_armenian.php
- ↑ شهرام امیدوار (۱۳۸۹)، جغرافیای استان‌شناسی چهارمحال و بختیاری، تهران: وزات آموزش و پرورش، ص. ص ۶۵ و ۶۶، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۲۰۱۴-۷
- ↑ www.irna.ir https://www.irna.ir/amp/85117885/. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۱۲. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ «فرمانداری شهرستان بروجن». boroojen.ostan-chb.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۱۲.
- ↑ «بروجن دانشگاه بروجن».
- ↑ «گورگای تپه شهرکیان».
- ↑ «تپه سراب شهرکیان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۵ آوریل ۲۰۲۱.
- ↑ آلن زاگارل آلمانی (1386 خورشیدی)، شیوه ظهور زندگی در ارتفاعات استان چهارمحال و بختیاری، تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران، ص. ص ۲۰۲ از پارامتر ناشناخته
|شناسه افزوده=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|سال=را بررسی کنید (کمک) - ↑ آخوندی, اردشیر (1385 خورشیدی). سیمای میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری. p. 120.
{{cite book}}: Check date values in:|year=(help) - ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ ۳۱٫۲ پشتدار، علی‌محمد (۱۳۷۶). لرها و لرستان از دیدگاه ولادیمیر مینورسکی. ج. ۷. علوم انسانی «ایران شناخت». ص. ۱۶۰ تا ۱۸۳. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۱۳.
- ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ "Lorestān" (به انگلیسی). دانشنامه بریتانیکا. Archived from the original on 6 October 2014. Retrieved 11 September 2014.
{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link) - ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ "LURISTAN iv. The Origin of Nomadism" (به انگلیسی). دانشنامه ایرانیکا. Archived from the original on 11 September 2014. Retrieved 11 September 2014.
{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link) - ↑ بختیاری (۱۳۸۳). تاریخ بختیاری. ص. ۶۲.
- ↑ «لرستان». لغت‌نامه دهخدا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۴.
- ↑ امان‌اللهی بهاروند (۱۳۹۱). قوم لر. ص. ۷۷.
- ↑ «چهارمحال و بختیاری بهترین مکان کشت بادام». خبرگزاری فارس. 90/07/16. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در می 2012. از پارامتر ناشناخته
|کد خبر=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ بازبینی=،|تاریخ انتشار=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تولید 20 درصد بادام کشور در چهارمحال و بختیاری». جام جم. 6/7/90. دریافت‌شده در می 2012. از پارامتر ناشناخته
|کد خبر=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ بازبینی=،|تاریخ انتشار=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «وبسایت کارخانه گچ فارسان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ سپتامبر ۲۰۱۴.
- ↑ «نساجی حجاب شهرکیان».
- ↑ "وب سایت صنایع سیمان شهرکرد (سهامی خاص)".
- ↑ "کارخانه بِه مالت هفشجان". کارخانه بِه مالت هفشجان. Archived from the original on 9 June 2015.
- ↑ "سایت شرکت فراورده‌های غذایی و قند چهارمحال". تاریخچه، فعالیت و توان تولید کارخانه قند. Archived from the original on 11 July 2015.
- ↑ «تولید ۲۰ درصد ماهی سردآبی کشور در چهارمحال و بختیاری». خبرگزاری فارس. ۹۰/۰۸/۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در می ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته
|کد خبر=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ بازبینی=،|تاریخ انتشار=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «چهار محال و بختیاری قطب تولید ماهیان سردابی». سرویس اقتصادی باشگاه خبرنگاران. ۲۰ فروردین ۱۳۹۱. دریافت‌شده در می ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته
|کد خبر=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «ایران دارای رتبه دوم جهان در آبزی‌پروری است». جام جم. ۰۵ اردیبهشت ۱۳۸۹. دریافت‌شده در می ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته
|کد خبر=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ بازبینی=،|تاریخ انتشار=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «چهارمحال و بختیاری سالانه ۳۵ هزار تن گوشت تولید می‌کند». جام جم. ۰۹ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در می ۲۰۱۲. از پارامتر ناشناخته
|کد خبر=صرف‌نظر شد (کمک); تاریخ وارد شده در|تاریخ بازبینی=،|تاریخ انتشار=را بررسی کنید (کمک) - ↑ http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2366216.
{{cite web}}: Missing or empty|title=(help) - ↑ «طرح انتقال آب ونک – سولگان به رفسنجان | دیده‌بان طبیعت بختیاری». دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۰۶.
- ↑ «خبرگزاری فارس | چهارمحال و بختیاری به یک کویر مرتفع تبدیل می‌شود/ حفر تونل‌های ویرانگر جای مدیریت بهینه آب را گرفته». www.farsnews.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۰۶.
- ↑ YJC، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان | (۱۳۹۹/۰۳/۰۸–۰۷:۲۸). «بهشتی که خشک می‌شود/ شروع مجدد طرح بهشت‌آباد منوط به اخذ مجوزهای قانونی». fa. دریافت‌شده در 2023-05-06. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «چشمه-زنه-هفشجان-در-ایام-نوروز-10-هزار-بازدید-کننده-داشته-است». خبرگزاری مهر. ۱۹ فروردین ۱۳۹۲.
- ↑ «چهارمحال و بختیاری بام ایران، سرزمین هزار چشمه + تصاویر». خبرگزاری تسنیم. ۱۶ خرداد ۱۳۹۳.
- ↑ «انتقال آب، تالاب چغاخور را غرق می‌کند». مسعود بُربُر، روزنامه جام جم، 9 مرداد ۱۳۹۱.
منابع
- بختیاری، سرداراسعد (۱۳۸۳). تاریخ بختیاری. تهران: اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۲۹-۰.
- امان‌اللهی بهاروند، سکندر (۱۳۹۱). قوم لر. تهران: آگاه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۲۹-۱۳۵-۸.