ضرابخانه‌های ساسانی

ضرابخانه‌های ساسانی در شهرهایی قرار داشتند که از لحاظ تجاری و نظامی حائز اهمیت بوده و به دست شاهان ساسانی تأسیس یا بازسازی شده بودند. درحالی‌که تاکنون بیش از یکصد علامت ضرابخانه شناخته شده، فقط حدود ۲۰ تای آن در امپراتوری ساسانی برای ضرب سکه به کار رفته‌است. بسیاری از این ضرابخانه‌ها به‌طور موقتی و تنها برای پرداخت مستمری سپاهان تأسیس شده بودند و حتی در ضرابخانه‌های عمده نیز ضرورتی نداشت تا هر سال سکه ضرب گردد.

احتمالاً ضرابخانه‌ها تحت نظارت واستریوشان سالار (رئیس امور مالی) بوده‌اند. از کل مضروبات پیداست که از همان آغاز مدیریتی مرکزی وجود داشته و بر سکه‌زنی نظارت می‌کرده‌است. مطمئناً در بدو امر یعنی زمانی که فقط یک یا دو ضرابخانه فعال بوده‌است، گسترش سکه‌خانه‌ها از تیسفون آغاز شده‌است. بعداً از زمان بهرام دوم در نشر سکه‌زنی در کل شاهنشاهی هماهنگی پدید می‌آید که لازمهٔ آن هدایت مرکزی بوده‌است. درعین‌حال، در همهٔ دوره‌ها ضرابخانه‌های مرکزی وجود داشته که شاخص بوده و بازار اصلی ضرب را هم بر عهده داشته‌اند. ظهور گاه‌وبیگاه بعضی نشانه‌های اختصاصی ضرابخانه‌ها حاکی از برپایی سکه‌خانه‌های موقتی است که به وسیلهٔ ضرابخانهٔ مرکزی تأسیس شده و با همان سر سکه‌ای که از مرکز فرستاده می‌شد شروع به ضرب سکه می‌کردند و سپس دوباره برچیده می‌شدند.

شمار ضرابخانه‌ها در هر دوره متفاوت است. در آغاز شاید بیش از سه سکه‌خانه وجود نداشته‌است، اما در سدهٔ چهارم میلادی با سفرهای جنگی شاپور دوم به مشرق سکه‌خانه‌های زمان جنگ نیز پدید آمدند که یکی از آنها دقیقاً در افغانستان کنونی قرار داشت. با پیشینه‌های منفرد در دوران پادشاهی بهرام یکم و شاپور دوم، ذکر اجباری نام سکه‌خانه‌ها با پادشاهی بهرام پنجم آغاز می‌شود. احتمالاً همزمان با اقدام خسرو انوشیروان) به اصلاحات مالیاتی که بر سکه‌زنی نیز عمیقاً تأثیر گذاشته بود، سکه‌خانه‌ها استاندارد شده و ظرفیت آنها محاسبه و سهمیهٔ آنها مشخص گردید. از این زمان به بعد بر روی سکه‌ها سال پادشاهی، جانشین علامت نشر می‌شود و نشر سکه نیز به دلیل تعیین مقدار نشر از مرکز محدود می‌شود.

از ویژگی‌های سکه‌های ساسانی ذکر نام شهری است که سکه در آن ضرب می‌شده‌است. ذکر نام ضرابخانه از زمان بهرام چهارم (۳۸۸–۳۹۹ میلادی) به صورت رسمی بر پشت سکه‌ها صورت گرفت. آوردن نام ضرابخانه بر سکه‌ها کمک شایان توجهی به پژوهش‌گران کرده‌است تا به شناسایی هر چه بیشتر شهرهایی که سکه در آن ضرب می‌شده‌است، بپردازند. معمولاً در سکه‌ها نام ضرابخانه به علت کمبود جا به صورت اختصاری شدهٔ آن به کار رفته‌است، همین امر باعث گردیده‌است که در حال حاضر تعدادی از این ضرابخانه‌ها توسط محققان و سکه‌شناسان مختلف به دو یا چند شهر متفاوت که صورت اختصاری شدهٔ آنها شبیه به هم هستند، منتسب شود. بسیاری از این شهرها در حال حاضر از صفحهٔ روزگار محو شده یا تنها ویرانه‌هایی از آنها برجای مانده‌است.

برخی از ضرابخانه‌های ساسانی: از شهرها و ضرابخانه‌هایی که نام آنها در پشت سکه‌های ساسانی حک شده می‌توان به: آذربایجان، آمل، ابرشهر، اران، اردشیر خوره، استخر، ارمنستان، ایران، ایران خوره شاپور (شوش)، جرم قباد، بست، بلخ، بیشاپور، تپورستان، تروکوارت، تیمره گلپایگان، جی، خواش، خوزستان، دارابگرد، دینور، رامهرمز، ری، ریوارد شیر، زوزن، سغد، رابطه جنسیتان، سمرقند، شیراز، کرمان، گرگان، مرو، مرو رود، نهاوند، نهریتری، ورچن (گرجستان)، وه‌اردشیر، وه انتیوک خسرو، هرات و همدان اشاره کرد.

ضرابخانه ها

ردیف	نام مختصر (نماد) به دبیره پهلوی	ترانویسی نام مختصر به لاتین	ترانویسی نام مختصر به فارسی	نام کامل
۱	𐭠𐭥𐭯	ARP	اپر	اپرشهر (نیشابور)
۲	𐭠𐭲	AT	آت	آترا (آترپاتکان/آذربایجان)
۳	𐭠𐭥𐭲	ART	ارت	اردشیرخوره
۴	𐭠𐭥𐭬 - 𐭠𐭫𐭬	ARM	ارم	ارمنستان
۵	𐭠𐭬	AM	آم	آمل
۶	𐭰𐭲	ST	ست	اصطخر
۶	𐭠𐭥 - 𐭠𐭩	AW , AY	آو، آی	اهواز
۸	𐭠𐭩𐭥 - 𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭	AYR, AYRAN	آی، آیر	ایرانشهر شاپور (شوش)
۹	𐭠𐭥𐭫𐭠𐭭 - 𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭	AYRAN	ایران	ایران
۱۰	𐭡𐭰𐭥𐭠	BJRA	بجرا	بصره
۱۱	𐭡𐭤𐭫- 𐭡𐭫𐭤	BXL, BLX	بلخ، بخل	بلخ
۱۲	𐭡𐭩𐭱	BYŠ	بیش	بیشاپور
۱۳	𐭲𐭠𐭩	TAY	تای	تای
۱۴	𐭲𐭰𐭩	TČY	تچی	تچی
۱۵	𐭢𐭣	GD	گد	جی (اصفهان)
۱۶	𐭤𐭫𐭬	XLM	خلم	خلم
۱۷	𐭣𐭠	DA	دا	دارابگرد
۱۸	𐭥𐭠𐭬	RAM	رام	رامهرمز
۱۹	𐭥𐭤𐭥	RXW	رخو	رخواده
۲۰	𐭥𐭩𐭥	RYW	ریو	ریواردشهر
۲۱	𐭥𐭣	RD	رد	ری
۲۲	𐭦𐭥𐭦𐭭	ZWZN	زوزن	زوزن
۲۳	𐭰𐭪	SK	سک	زرنج، سکستان (سیستان)
۲۴	𐭮𐭬𐭥	SMR	سمر	سمرکند (سمرقند)
۲۵	𐭰𐭠𐭰𐭥	ČAČW	چاچو	چاچ (تاشکند)
۲۶	𐭱	Š	ش	اصفهان (؟)
۲۷	𐭱𐭩	ŠY	شی	شیز
۲۸	𐭯𐭥	PR	پر	پرات (فرات)
۲۹	𐭪𐭥	KR	کر	کرمان
۳۰	𐭢𐭥	GW	گو	گرگان
۳۱	𐭢𐭥𐭦𐭠𐭭	GRZAN	گرزان	گرزوان
۳۲	𐭢𐭭	GN	گن	گندی‌شاپور
۳۳	𐭬𐭥 - 𐭬𐭥𐭥 - 𐭬𐭫	MR, MRW, ML	مر، مرو	مرو
۳۴	𐭬𐭥𐭥𐭭𐭠 𐭥𐭥𐭲	MRWNA RWT	مرونا روت	مرورود
۳۵	𐭬𐭩	MY	می	میبد(؟)، میشان (؟)
۳۶	𐭭𐭰𐭥	NHR	نهر	نهر تیری
۳۷	𐭭𐭤 - 𐭭𐭩𐭤 - 𐭭𐭩	NH, NYH, NY	نه، نیه، نی	نهاوند
۳۸	𐭥𐭤	WH	وه	وه‌اردشیر (سلوکیه[؟])
۳۹	𐭥𐭮𐭯	WSP	وسپ	ویسپ شادخسرو
۴۰	𐭥𐭩𐭤𐭰	WYHC	ویهج	تیسفون
۴۱	𐭥𐭩𐭤	WYH	ویه	وه کواد نهاوند
۴۲	𐭠𐭤𐭬	AHM	اهم	همدان
۴۳	𐭤𐭥𐭠	HRA	هرا	هرات
۴۴	𐭩𐭦	YZ	یز	یزد
۴۵	𐭡𐭡𐭠	BBA	ب‌ب‌آ	دربار سیار در جنگ/(دربار)

جستارهای وابسته

• سکه‌های ساسانی

منابع

کتاب

• امینی، امین (۱۳۸۳). هرمزد چهارم، ۱۲ سال سلطنت، ۱۳ سال سکه. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۰۶-۶۴۰۵-۷.
• لوکونین، ولادمیر گریگورویچ (۱۳۵۰). تمدن ایران ساسانی. ترجمهٔ رضا، عنایت‌الله. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مجله‌ها

• مشیری، ملک ایرج (اسفند ۱۳۵۲). «ضرابخانه‌های ایران در دوران ساسانی». نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان (۱۵).
• اشراقی، احسان؛ نادری قره بابا، حسین (بهار ۱۳۸۶). «نقش سکه و مهر در اقتصاد ساسانیان». علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز (۲۵).