ویکی‌پدیا

زازاکی

یک زبان ایرانی که صحبت شده توسط مردم زازا در ترکیه
(تغییرمسیر از زازا)

زازاکی[الف]، زازا، زازایی[۱] یا دیملی[۲] یکی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال‌غربی است که در شرق آناتولی (ترکیه) توسط مردم زازایی صحبت می‌شود. شمار زازازبانان را تا حدود ۴ میلیون تن حدس می‌زنند.[۳] زازا زبانان با جمعیتی حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر، چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را پس از ترک‌ها، کردها و عرب‌ها تشکیل می‌دهند.[۴][۵][۶] زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبان‌شناسی و واژگان با زبان‌های تالشی، آذری، تاتی ایران، سنگسری، سمنانی، گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت می‌شوند، ارتباط نزدیک دارد.[۲][۷][۸][۹] اکثریت زازازبانان در شرق و جنوب شرق ترکیه ساکن هستند. زازاها پس از ترک‌ها، کردها و عرب‌ها چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را تشکیل می‌دهند.[۴][۵] زبان کردی برای مردم زازا غیر مفهوم است و درک متقابل زبانهای کردی و زازا کاملا کم است.[۱۰] زبان زازا قبلاً دارای لهجه هایی است که در ترکیه صحبت می شود.[۱۱][۱۲]

زبان زازاکی
وضعیت رسمی
تنظیم‌شده توسطمؤسسهٔ زبان زازاکی
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹diq
ایزو ۲–۶۳۹diq
ایزو ۳–۶۳۹zzz

تاریخچه زبانی

ویرایش

زبان زازا از نظر زبان‌شناسی به شاخه ایرانی گروه اصلی هند و ایرانی از خانواده زبان‌های هند و اروپایی تعلق دارد.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبان‌شناسی و واژگان با زبان‌های تالشی، پارسی آذری، سنگسری، سمنانی، تاتی، گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت می‌شوند، ارتباط نزدیک دارد.[۷][۸] لودویگ پل نشان داد و فاش کرد که زازاکی به زبان تالشی، آذربایجانی قدیم و اشکانی که یک زبان مرده ایرانی است نزدیک است و شباهت‌های زیادی با این زبان‌ها دارد[۱۷] و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شده‌است در زازاکی وجود ندارد.[۱۸] به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیغ-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاها و کرد زبانان بسیار کم است.[۱۹] اولین تحقیق در مورد زبان زازاکی در سال ۱۸۵۶ با گردآوری‌های زبان‌شناس پیتر لرچ آغاز شد. لرچ به روسلو رفت، جایی که سربازان عثمانی که در جریان جنگ کریمه به اسارت روس‌ها درآمده بودند، در میان سربازان عثمانی اصالتاً زازا[۲۰] در آنجا رفت و آمد کرد و تالیفات زیادی در زازا ساخت. لرچ این آثار را به ترتیب در سالهای ۱۸۵۶، ۱۸۵۷ و ۱۸۵۸ در سه جلد در روسی منتشر کرد. بعدها، مولر در مطالعه خود زازاکی را به عنوان یک گویش فارسی ارزیابی کرد، اما همچنین تشخیص داد که زازاکی قدیمی تر از کردی و فارسی است و زازاکی از نظر توسعه تاریخی با کردی و فارسی متفاوت است[۲۱] این دیدگاه مولر بعدها توسط ف. سپگل (۱۸۷۱)، و. توماسچک (۱۸۸۷)، و. گایگر (۱۸۹۱–۱۹۰۱) و ا. سوچین (۱۹۰۱) پشتیبانی شد.[۲۲]

نخستین پژوهشگر که زبان زازا را مورد بررسی قرار داد و آن را به تفصیل مورد تجزیه و تحلیل قرار داد، اسکار مان، زبان شناس آلمانی بود. در سال ۱۹۰۵ /۱۹۰۶ زبانشناس آلمانی اسکار مان از سوی آکادمی علوم پروس برای مستندسازی و تحلیل زبانی زبانهای ایرانی غربی مأمور شد. اسکار مان گردآوری‌های جامع زازا و ضبط‌های زبانی را در مناطق بینگول و سیورک انجام داده‌است. اسکار مان که زازاکی را از نظر آوایی، صرف شناسی، واژگان (لغت شناسی) و ریشه شناسی بررسی کرد، به این نتیجه رسید که زازاکی گویش فارسی یا کردی نیست، بلکه به خودی خود زبانی جداگانه است. اسکار مان در نتیجه تحقیقات خود گفت: «دیدگاهی که قبلاً از جانب من دفاع شده‌است تأیید شده‌است، یعنی زازاکی مطلقاً ربطی به کردی ندارد و من تمام صرف فعل‌های عجیب گویش شمالی فارسی میانه متون تورفان را در زبان زازاکی می‌بینم.»[۲۳] پس از مرگ اسکار مان، کارل هادانک کتاب "Mundarten der Zaza" را با تحلیل‌های دستوری در سال ۱۹۳۲ منتشر کرد. هادانک در این کتاب به وضوح زازاکی را خارج از کردی طبقه‌بندی کرده‌است.[۲۴] جایگاه زبان زازاکی در زبان‌شناسی، پس از اسکار مان (۱۹۰۶) و کارل هادانک (۱۹۳۲)، توسط دیوید نیل مکنزی (۱۹۶۱)، گرنوت ویندفور (۱۹۸۹)، یوست گیپرت (۱۹۹۶) و بسیاری از پژوهشگران زبان‌شناس دیگر مورد بررسی قرار گرفت و دیدگاه اسکار مان تأیید شد.[۲۵]

جایگاه زازاکی در تاریخ زبان‌شناسی معاصر مورد بررسی بسیاری از زبان شناسان مانند اسکار مان (۱۹۰۶), کارل هادانک (۱۹۳۲), دیوید نیل مکنزی (۱۹۶۱–۹۵), گرنوت ویندفور (۱۹۸۹), یوست گیپرت (۱۹۹۶), :ودویگ پال (۱۹۹۸) و مقامات بین‌المللی زبان اتنولوگ,[۲۶] گلاتولوگ[۲۷] و دانشنامه ایرانیکا[۲] قرار گرفته و در نوع خود به عنوان یک زبان ایرانی غربی مشخص شده‌است.[۲۸]

توزیع جغرافیایی

ویرایش

محدودهٔ سکونت زازاها، مناطق غربیِ کردستان ترکیه شامل درسیم، الازیغ، ارزنجان، ملاطیه، سیواس، مرعش و دیاربکر است که البته در بسیاری مناطق با کرمانج‌ها در مناطق مشترکی زندگی می‌کنند، از جمله در دیاربکر. اکثر زازاها قادر به تکلم به کردی کرمانجی نیز می‌باشند. زازاکی زبانی است که تقریباً ۲ تا ۳ میلیون نفر در حوضه فرات علیا و دجله در شرق آناتولی به آن صحبت می‌کنند، اگرچه تعداد دقیق آن مشخص نیست. جاهایی که زازاکی بیشتر صحبت می‌شود و زازاها بیشتر زندگی می‌کنند عبارتند از: بینگول (در همه مناطق)، استان تونجلی، (در همه مناطق), الازیغ (منطقه شرقی، شمال و جنوب)، دیاربکر (مناطق شمالی و غربی چرمیک، چنگوش، ارغانی، اغیل، دیکل، لیسه، هانی، کولپ، هازرو، اورفا (مناطق سیورک، هیلوان)، موش (منطقه وارتو)، سیواس (مناطق زارا، اولاش، کانگال)، آدییامان (منطقه گرگر)، ارزنجان (مرکزی، ترجان، چاییرلی)، رفاهیه و گهگاه در سایر ولسؤالی‌ها)، بتمن (بتمن، کوزلوک)، بیتلیس (موتکی، تاتوان)، مالاتیا (منطقه شرقی)، اردهان (دو روستای گوله)، آکسارای (منطقه ایکجیک) و ارزروم (هینیس، تکمان، آشکاله)، چات و گهگاه در مناطق دیگر). زبان زازا با نام‌های زازا، زازاکی، دیمیلی، دیملی، دیمیلکی نیز شناخته می‌شود[۲۹][۳۰][۳۱] و همچنین با نام‌های زازا و دیملی شناخته می‌شود. زبان زازاکی را یکی از زبان‌های ایرانیِ شمال غربی می‌دانند که به زبان‌های گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است.[۳۲][۳۳] گلاتولوگ زبان زازاکی را زیرمجموعه زبان آذری معرفی می‌کند.[۳۴] برخی زبان‌شناسان بر این باورند که زازاکی زبانی مستقل در بین زبان‌های ایرانی است و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» نیز شکل دگرگون‌شدهٔ واژهٔ دیلمی است و خاستگاه این مردم نیز منطقهٔ دیلمستان در غرب رشته‌کوه البرز و جنوب گیلان حدس زده شده‌است؛ و زازاکی نیز شکل نوین زبان دیلمی است.[۳۵] این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل‌شناسی) تقویت نمی‌شود. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل‌شناسی از همسایگان کرمانج خود غیرقابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند.[۳۶] به یکی از ریزابه‌های دجله دیاله می‌گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده می‌شد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده‌است و گفته‌است در کتیبه‌ها به‌صورت دگلت بوده‌است.[۳۷] نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده می‌شدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.[۳۸]

طبقه‌بندی زبانی

ویرایش

زازاکی از نظر زبانشناسی زبانی است متعلق به شاخه ایرانی از گروه اصلی هند و ایرانی خانواده زبانهای هند و اروپایی. زازاکی یک زبان ایرانی غربی از شاخه شمال غربی این گروه است. زازاکی در زبان‌شناسی به خودی خود یک زبان جداگانه (جدا از کردی) محسوب می‌شود و به گفته اتنولوگ، همراه با زبان گورانی بخشی از یک زیر گروه ژنتیکی به نام زبان‌های زازا-گورانی است.[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]

گلاتولوگ زازاکی را همراه تالشی، تاتی ایران و گویش‌های رایج در سواحل جنوبی دریای خزر در گروه زبان‌های آذری برگرفته از آذری قدیم طبقه‌بندی می‌کند.[۱۱] زبان‌شناس آلمان یوست گیپرت و زبان‌شناس بلژیکی پریر لکوک زازاکی را همراه با تاتی ایران، تالشی و سنگسری در گروه زبان‌های گرگانی (هیرکانی، کورکان), با اشاره به منطقه تاریخی گرگان در جنوب دریای خزر، طبقه‌بندی کردند.[۴۴] به گفته زبان‌شناس و ایران‌شناسی لودویگ پل، زازاکی به گورانی و آذربایجانی قدیم، زبان مرده ایرانی، و تالشی نزدیک است. پل تشخیص داد که زازاکی به زبان‌های تالشی، تاتی ایران، سمنانی، سنگسری وزبان‌های مرده ایرانی آذربایجانی قدیم و اشکانی قدیم نزدیک است و شباهت‌های زیادی با این زبان‌ها دارد و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شده‌است در زازاکی وجود ندارد.[۱۷][۴۵] به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیق-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاکی و کرد زبانان بسیار کم است.[۴۶]

همچنین زازاکی همانندی‌های نزدیکی با زبان اورامانی و گویش باجلانی دارد و به این خاطر، زبان‌شناسان این سه گویش را درون خانواده‌ای به نام زازا-گورانی قرار می‌دهندو آن را زبانی جدا از کردی در شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی درنظر می‌گیرند.[۹][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰]

گویش‌های زبان زازا

ویرایش
مقالهٔ اصلی: گویش‌های زازاکی
 
سه گروه گویش اصلی زبان زازا در ترکیه:[۵۱] شمال (آبی روشن)، مرکزی (قرمز)، جنوب (آبی تیره).

بر اساس گزارش مؤسسه زبان زازا فرانکفورت[۵۱] و پروفسور دکتر ل. پل[۵۲] زبان زازا به سه گویش اصلی تقسیم می‌شود: شاخه شمالی، مرکزی و جنوبی. علاوه بر این، زبان زازاکی دارای گویش‌های انتقالی و حاشیه ای نیز می‌باشد که جایگاه ویژه ای دارند و نمی‌توان آنها را به‌طور کامل در هیچ گروه گویشی قرار داد. در زازاکی کلمات از ناحیه ای به منطقه دیگر دستخوش تغییرات صوتی گوناگون شده‌اند. علاوه بر تفاوت در تلفظ، گویش‌های زازا ممکن است در واژگان خود نیز متفاوت باشند. با گذشت زمان، برخی از کلمات اهمیت خود را از دست دادند، یا به کلی فراموش شدند و به شکل‌های دیگر کلمه تبدیل شدند یا استفاده از آنها در پس زمینه یا رتبه سوم قرار گرفت. ویژگی‌های مشخصی وجود دارد که گویش‌های شمالی، مرکزی و جنوبی را از یکدیگر متمایز می‌کند. تقسیم زازاها به سه فرقه (حنفی، شافعی، علوی) به شکل‌گیری گویش‌ها کمک کرد:

  • زازاکی جنوبی (توسط زازاهای حنفی):[۵۱] دیاربکر، شانلی‌اورفه، آدیامان، الازی، چرمیک، سیورک، گرگر، چونگوش، موتکی، آکسارای، سریز، کولپ، لیس، ارگانی، مادن.
  • زازاکی مرکزی (توسط زازاهای شفیع):[۵۱] پالو، بینگول، هانی، الازیغ، پیران (دجله).
  • زازاکی شمالی (توسط زازاهای علوی):[۵۱] تونجلی، گوموشانه، ارزروم، سیواس.

آواشناسی

ویرایش

از آنجایی که آنها کمتر از مصوت‌ها تغییر می‌کنند، صامت‌ها اساس تکامل تاریخی زبان‌ها و طبقه‌بندی گروه‌های زبانی را تشکیل می‌دهند. برای تشخیص زبان‌های ایرانی غربی به‌عنوان شمال غربی-جنوب‌غربی در میان زبان‌های ایرانی، واژه‌های معیاری متشکل از واژه‌های موروثی از نظر هم‌زبانی مبنا قرار می‌گیرند. سیر تحول تاریخی زبان‌ها و شکل‌گیری صامت‌ها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقه‌بندی در گروه‌های زبانی را تشکیل می‌دهند، در زازاکی تقریباً مانند تاتی (هرزندی) تالشی، سنگسری، وفسی و برخی از زبان‌های ایرانی مرکزی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشه‌های همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتی ایران، و تالشی را حفظ کرده‌است:[۵۳][۵۴]

زبان نیاهندواروپایی پارتی آذری/تاتی زبان زازایی تالشی سمنانی کاسپین زبان‌هایمرکزی بلوچی کردی زبان فارسی
*ḱ/ĝ s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z h/d
*kue -ž- -ž- -ĵ- -ž -ĵ, ž- -ĵ- -ĵ-, ž, z -ĵ- -ž- -z-
*gue ž ž (y-) ĵ ž ĵ,ž ĵ ĵ ž z
*kw29 ? isb esb asb esp s esb ? s s
*tr/tl hr (h)r (hi)r (h)*r (h)r r r s s s
*d(h)w b b b b b b b d d d
*rd/*rz r/rz r/rz r/rz rz l/l(rz) l/l l/l(rz) l/l l/l l/l
*sw wx h w h x(u) x(u) x(u), f v x(w) x(u)
*tw f u w h h h h(u) h h h
*y- y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ (y) ĵ ĵ ĵ

گرامر

ویرایش

اگرچه زازاکی با زبان‌های همسایه تعامل داشته‌است، اما می‌توان گفت که ساختار خود را از نظر دستوری و واژه‌های میراثی از دوره ایران میانه بسیار خوب حفظ کرده‌است. به غیر از مبادله کلمات از زبان‌های همسایه یا غالب، در سایر حوزه‌های زبان تعامل چندانی وجود ندارد. از نظر فرهنگی، زازاها به عنوان مردم بومی، ویژگی‌های مشترک بسیاری با مردم همسایه دارند. اگر با توجه به شرایطی که در آن پیدا شده و توسعه یافته ارزیابی شود، دایره واژگانی غنی دارد. ریشه‌های فعل پسوندهای زمان در زازاکی با پسوند n/ant پس از ریشه، مشترک با سمنانی، سنگسری، مازندرانی، تالشی, تاتی ایران، گیلکی و دیگر زبان ها/گویش‌های سواحل دریای خزر تشکیل می‌شود:[۵۵][۵۶]

فارسی زازا سمنانی مازندرانی گیلکی تاتی تالشی
میرو- شن- شن- شون- شون- شند- شد-
میآ- یَن- آن- اِن- آن- آمند- آمد-
میگوی- وان- وان- گِن- گون- آتن- وتد-
میبی- وین- ?- وین- ین- وین- وین-
مینکن- کن- کن- کِن- کون- کند- کردد-
می‌روم از شنا ا شنی من شومبه من شونم من شندن​/از مشم از شدام

حالت دستوری

ویرایش

در نظام اسمیِ تمامی گویش‌های زازاکی، معمولاً میان دو جنس مذکر و مؤنث تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو حالت فاعلی و غیر فاعلی وجود دارد. در زازایی دو حالت دستوری، حالت فاعلی و حالت مفعولی وجود دارد. یکی از آنها ریشه در پسوند تخصیص -ahya دارد که قدمت آن به زبان نیاایرانی می‌رسد. و در زبان‌هایی مانند تالشی، تاتی ایران و سمنانی نیز وجود دارد که زازاکی با آن‌ها گروهی از زبان‌های شمال غربی ایرانی را تشکیل می‌دهد:[۵۷][۵۸]

فارسی زازا تالشی تاتی ایران سمنانی زبان فارسی میانه
پدر (obl) pi pi/pie[۵۸] piye piye pid
پدر (nom) per par piyer piyer pidar
مادر (obl) ma/mae ma/moe[۵۸] maye mar/mey mad
مادر (nom) mar moar ? ? madar

ضمایر

ویرایش

علاوه بر اسم‌ها و ضمایر شخصی، در صرف فعل به صورت مذکر و مؤنث در شخص دوم در مرکز و جنوب و در سوم شخص در همه لهجه‌ها تفاوت جنسیتی وجود دارد: او وانو (او می‌گوید، مذکر)، او وانا (او می‌گوید، مؤنث). ضمایر شخصی ساختار معمولی ایرانی غربی دارند. ضمایر شخصی در زازاکی به ضمایر تالشی، سمنانی، سنگسری، تاتی ایران, وفسی و فارسی بسیار نزدیک است:

فارسی زازا تالشی[۵۹][۶۰] تاتی ایران[۶۱][۶۲] سمنانی[۶۳] سنگسری اوستایی[۶۴]
من ez ez ez e e aez
تو tı tı ti ti ti dı
او (مذكر) o əv u un no uy
او (مؤنث) a
-
 nā una na
-
ما ma ama amā hamā mā max
شما şıma şema şūmā şūmā şūmā şımax
انان inan ,ê, i ayen ,əvon ē e ey idan

زبان زازا نیز مانند تعدادی از زبان‌های ایرانی دیگر مانند تالشی،[۶۵] تاتی ایران،[۶۶][۶۷][۶۸][۶۸] زبان‌ها و گویش‌های مرکزی ایران مانند سمنانی، کهنگی، وفسی،[۶۹][۷۰] دارای ارگاتیو شکافی در ریخت‌شناسی خود است که نشان‌دهنده ارگاتیو در بافت‌های گذشته و کامل و در غیر این صورت هم‌ترازی اسمی است. در میان تمامی زبان‌های ایرانی غربی، زبان زازا، سمنانی،[۷۱][۷۲][۷۳] سنگسری،[۷۴] تاتی ایران،[۷۵][۷۶] گویش‌های مرکزی ایران مانند کالی، فرزندی، دلیجانی، جوشقانی، ابیانی،[۷۷] جنسیت دستوری جنس مذکر و مؤنث را از هم تشخیص می‌دهند. همه اسامی در حالت فاعلی و مفعولی در زبان زازا یا مذکر هستند یا مؤنث هستند.

ادبیات زازا

ویرایش
 
مولود به زبان زازاکی با خط عربی که توسط نویسنده زازا احمد الحاسی در سال ۱۸۹۱ نوشته‌است.

ادبیات زازا شامل متون شفاهی و نوشتاری است که به زبان زازا تولید شده‌است. ادبیات زازا که از آثار شفاهی و نوشتاری تشکیل شده بود، عمدتاً از طریق انواع ادبیات شفاهی پیش رفت تا زمانی که زبان زازا مکتوب شد. بر این مبنا ادبیات زازا از نظر آثار شفاهی بسیار غنی است. زبان زازا فرآورده‌های ادبی شفاهی زیادی دارد مانند دیر (آهنگ عامیانه)، کیلام (آهنگ)، دسه (سرود)، شانیکه (افسانه)، حکاتی (داستان)، قسه وَرَنان (ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات). تولید آثار مکتوب در دوره امپراتوری عثمانی آغاز شد و آثار دوره اول ماهیت مذهبی/ اعتقادی داشتند. پس از جمهوری در ترکیه، ممنوعیت‌های طولانی مدت زبان و فرهنگی باعث احیای ادبیات زازا در اروپا شد که عمدتاً در دو مرکز ترکیه و اروپا توسعه یافت. پس از لغو ممنوعیت‌ها، ادبیات زازا در ترکیه توسعه یافت.[۷۸]

ادبیات زازا در دوره امپراطوری عثمانی

ویرایش

نخستین آثار مکتوب شناخته شده ادبیات زازا در دوره عثمانی نوشته شد. آثار مکتوب به زبان زازا که در دوره عثمانی تولید شده‌است با حروف عربی نوشته شده و دارای ویژگی مذهبی است. اولین اثر مکتوب به زبان زازاکی در این دوره در اواخر دهه ۱۷۰۰ نوشته شد. این اولین متن مکتوب زبان زازا توسط عیسی بیگ بن علی، ملقب به سلطان افندی، نویسنده تاریخ اسلامی، در سال ۱۲۱۲ هجری قمری (۱۷۹۸) نوشته شد. این اثر با حروف عربی و با فونت نسیح نوشته شده‌است که در ترکی عثمانی نیز استفاده می‌شود. این اثر که از دو بخش تشکیل شده‌است، شامل موضوعات منطقه آناتولی شرقی در زمان سلیم سوم، زندگی علی (خلیفه)، عقاید و تاریخ علویان، ترجمه بخش‌هایی از نهج‌البلاغه به زبان زازا، آخرالزمانی است.[۷۹] حدود صد سال پس از این اثر، اثر دیگری به زبان زازا به نام مولیت (مولید نبی) توسط روحانی، نویسنده و شاعر عثمانی-زازا، احمد الحاسی (۱۸۶۷–۱۹۵۱) در سال‌های ۱۸۹۲–۱۸۹۲ نوشته شد. اولین اثر مولیت به زبان زازا با حروف عربی نوشته شد و در سال ۱۸۹۹ منتشر شد. . مولودی که با علم عروض نوشته شده، شبیه مولود سلیمان چلبی است، شامل سیره پیامبر اسلام محمد و موضوعات دینی از جمله الله، توحید، منکات، معراج، ولادت، ولادت و خلقت و موضوعات دینی مشابه است و مشتمل بر ۱۴ باب و ۳۶۶ دوبیتی است.[۸۰][۸۱] اثر مکتوب دیگری که در این دوره نوشته شده‌است، مولیت دیگری است که مفتی سیورک، عثمان اسعد افندی (۱۸۵۲–۱۹۲۹) نوشته‌است. این اثر به نام بیسیشا پغامبری (ولادت پیامبر) مشتمل بر فصولی در مورد پیامبر اسلام محمد و دین اسلام است و به زبان زازا با حروف عربی در سال ۱۹۰۱ میلادی (بر اساس برخی منابع، ۱۹۰۳) نوشته شده‌است. این اثر در سال ۱۹۳۳ پس از مرگ نویسنده منتشر شد.[۸۲] به غیر از نویسندگان زازا، پیش از جمهوری، نویسندگان خارجی، مانند پیتر ایوانوویچ لرچ (۱۸۸۴–۱۸۲۷),[۲۰][۸۳] رابرت گوردون لاتام (۱۸۱۲–۱۸۸۸),[۸۴][۸۵] هامفری ساندویث (۱۸۲۲–۱۸۸۱), ویلهلم استرکر (۱۸۳۰–۱۸۹۰), اتو بلاو (۱۸۲۸–۱۸۷۹),[۸۶] فردریش مولر (۱۸۶۴)[۸۷] و اسکار مان (۱۸۶۷–۱۹۱۷)[۸۸] محتوای زازا (افسانه‌ها، داستان‌ها، لغت نامه‌ها) را در آثار خود گنجانده‌اند.[۱]

ادبیات زازا پس از جمهوری ترکیه

ویرایش

ادبیات زازا پس از جمهوری خواهان از طریق دو شاخه ترکی محور و اروپا محور توسعه یافت. در این دوره، توسعه ادبیات زازا در ترکیه به دلیل ممنوعیت های طولانی مدت زبان و فرهنگی راکد شد. مهاجرت زازاها به کشورهای اروپایی در دهه ۱۹۸۰ و محیط نسبتاً آزاد باعث احیای ادبیات زازا در اروپا شد. یکی از آثاری که به زبان زازا در ترکیه پس از جمهوریت نوشته شده است، دو اثر منظوم در زمینه اعتقادی و فقهی است که در دهه ۱۹۴۰ نوشته شده است. به دنبال این اثر، مولتی دیگر حاوی موضوعات و داستان های مذهبی توسط محمد علی هون در سال ۱۹۷۱ نوشته شد. دیوان زازا، نسخه خطی ۳۰۰ صفحه ای مشتمل بر اشعار و قصیده های زازاکی که در سال ۱۹۷۵ توسط محمد دمیرباش شروع به نگارش کرد و در سال ۲۰۰۵ تکمیل شد، یکی دیگر از آثار ادبی در ژانر دیوانی است که در این دوره نوشته شده است.[۸۹] مولود و سیره عبدالقادر ارسلان (۱۹۹۲-۱۹۹۵)[۹۰]، کمیل پوئگی (۱۹۹۹)، محمد مرادان (۱۹۹۹-۲۰۰۰) و جمعه اوزوسان (۲۰۰۹) از دیگر آثار ادبی زازا با محتوای مذهبی هستند.[۹۱] ادبیات مکتوب زازا سرشار از آثار مولودی و دینی است و نخستین آثار مکتوب این زبان در این گونه ها آورده شده است.[۹۱] توسعه ادبیات زازا از طریق انتشار مجلاتی توسط زازاهایی که پس از سال ۱۹۸۰ به اروپا مهاجرت کردند و منحصراً به زبان زازا منتشر می شد، مجلاتی که عمدتاً به زبان زازا بودند اما به چند زبان منتشر می شدند و مجلاتی که به زبان زازا نبودند اما آثاری به زبان زازا داشتند, صورت گرفت. کرمشکان، تیژا صودیری، واته مجلاتی هستند که همگی به زبان زازاکی منتشر می شوند. جدای از اینها، آیره (۱۹۸۵-۱۹۸۷), پییا (۱۹۸۸-۱۹۹۲), رآ زازایسانی (۱۹۹۱) که به عنوان مجلات زبان، فرهنگ، ادبیات و تاریخ توسط ابوبکیر پاموکچو، نام برجسته ناسیونالیسم زازا منتشر می شد، یکی از مجلات مهم این دوره است که عمدتاً به زبان زازا و انتشارات چند زبانه است. واره، زازاپرس، پیر، راشتیه، ونگ زازایستانی، زازاکی، زرک، دسمال سر، وقت، چمه مجلات دیگری هستند که عمدتاً زازاکی هستند و به زبانهای چند زبانه منتشر می شوند. علاوه بر این مجلات منتشر شده در کشورهای اروپایی، واتی (۱۹۹۷ء۱۹۹۸) که اولین مجله ای است که به‌طور کامل به زبان زازا در ترکیه منتشر شد است و میراز (۲۰۰۶) و ونگ و واژ (۲۰۰۸) از دیگر مجلات مهمی هستند که در زبان زازا در ترکیه منتشر شد. مجلاتی که عمدتاً به زبان‌های دیگر منتشر می‌شوند، اما آثاری به زبان زازا نیز دارند، مجلاتی هستند که به زبان‌های کردی و ترکی منتشر می‌شوند. روژا نیو (۱۹۶۳)، ریا آزادی (۱۹۷۶)، تیرج (۱۹۷۹) و جنگ (۱۹۹۷) به زبان کردی, ارمین (۱۹۹۱)، آتش هیرسیزی (۱۹۹۲)، اوتوپیا، ایشکین، منزور (۲۰۰۰)، بزووار (۲۰۰۹) مجلاتی به زبان ترکی هستند که شامل متون به زبان زازا هستند.[۹۲] در این دوره روزنامه هایی نیز به زبان زازاکی منتشر می شد. امروزه آثاری در ژانرهای مختلف ادبی مانند شعر، داستان و رمان به زبان زازا توسط مؤسسات انتشاراتی مختلف در ترکیه و کشورهای اروپایی منتشر می شود.

زبان زازا در سینمای ترکیه

ویرایش

استفاده از زبان زازا در رسانه های دیداری و شنیداری نسبتاً جدید است. توسعه زبان زازا در رسانه های دیداری و شنیداری عمدتاً در سینما آغاز شد. فیلم «دیوار» ساخته ییلماز گونی که در سال ۱۹۸۳ فیلمبرداری شد، نخستین فیلمی است که در آن از زبان زازا در سینما استفاده شد. در این فیلم یک آهنگ فولکلور زازا ( نام آهنگ "حایداره" است) پخش شد. پس از این فیلم سینمای زازا پس از یک دوره راکد تا دهه ۲۰۰۰ گسترش یافت. فیلم‌های ماهسون قرمزی‌گل بیاز ملک, در سال ۲۰۰۷ و معجزه, در سال ۲۰۱۵, دارای دیالوگ‌هایی به زبان زازا بودند. فیلم ها و فیلم های مستند به زبان زازا در این دوره عبارتند از: نورای شاهین پره دما شو (دنبال پر) ( ۲۰۰۴), اینور صارای زارا (۲۰۰۹), جانر جانریک واس (گیا) (۲۰۰۶​), صاید (۲۰۰۷)، پههتی (۲۰۰۷)، پیرده سور (۲۰۰۸), مویا شاها (۲۰۰۹) باوا دوزگین (۲۰۰۹)، رایا حق (۲۰۰۹)، بهرتیج (۲۰۱۰)، محمد علی کونار بابا (۲۰۱۰), قامر اردوگان سپه (۲۰۱۲), یوجل یاووز گنرال (۲۰۱۲), چتین باسکین گیراییش (برگشتن) (۲۰۱۲), گوک‌حان تونج زمستو بژییو (۲۰۱۳), محتار (۲۰۱۴), گلسوسین (۲۰۱۵) ولکا کوو (​​گل کوه) ​(۲۰۱۵), سیپلا (۲۰۱۶)، پیه من توز شکر (۲۰۱۶)، جنییا نه‌یسایی (۲۰۱۶), قاضم اوز زر (۲۰۱۷)، زمستو ورد را (۲۰۱۷)، ویر ​(۲۰۱۷)، فوتوگرافکش (۲۰۱۸).

استفاده از زبان زازا در تلویزیون ترکیه دیرتر از سینما آغاز شد. پس از مقررات مربوط به پخش رادیو و تلویزیون به زبان ها و لهجه های مختلف که به‌طور سنتی توسط شهروندان ترکیه در زندگی روزمره استفاده می شود، که در سال ۲۰۰۲ به عنوان بخشی از بسته های هماهنگی اتحادیه اروپا ترکیه به تصویب رسید,[۹۳] در سال ۲۰۰۴، نخستین برنامه های پخش دوره ای به زبان زازا در سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه همراه با سایر زبان های ترکیه آغاز شد.[۹۴] بعدها با تأسیس TRT-6، پخش برنامه های زیادی به ویژه برنامه های خبری به زبان زازا از این شبکه آغاز شد. اما پخش TRT-6 عمدتاً به زبان کردی مورد اعتراض انجمن های زازا قرار گرفت و زازاها, همراه با سایر اقلیت های ترکیه, خواستار کانال تلویزیونی خود شدند.[۹۵][۹۶][۹۷][۹۸] در سال ۲۰۲۱، کانال تلویزیونی Zaza TV با پخش به زبان زازا توسط فدراسیون زازا شروع به پخش کرد.[۹۹]

واژگان زبان زازا

ویرایش

شباهت با تالشی

ویرایش

به عدۀ برخی دیملی ها ممکن است از شهری با نام یاردیملی از حدود قومی مردم طالش ارتباط داشته باشند.

زازا تالشی[۱۰۰] زازا تالشی زازا تالشی[۱۰۱] زازا تالشی[۱۰۲]
ez əz/āz berz berz nızm nızım siye si, sə, səǧ
tı tı biye bıe dı dı pır puɾ
o/a/ey əv bın bı neweş noxəş çım çam
ma əmə boy bu kahn kanə gav ɡo
şıma şıme ke/keye kə teze tožə post pust
keyne kinə vist vist panc penç mêrdek merdək
çıçı çiç bız bız şeş şeş xoz xu
pi/pêr pi/piye mae moə hawt haft mu mu
şıt şıt serd sard new nəv non, nun nun
verg vərg kerg karg/kag nezdi nez dû du
vıl vıl velg velg engışt angışte rı ɾı, ɾu
va va engimin engivin sine sinə dew di
kam kom merde marde dından dandon vizer iˈzəɾ
şiyen- şiyen- zıwan zıvon lıng lıng espe əspa
şew şev aw ov zımıstan zımıston dızdi dızdi
vat- vâtē- zan- zun/zan- vesar əvəsor bıra bərâ
gêc gıc morjela mujnə/morjenə vor, vewre voə çi çi
bermayen beramesan roc/roz roz bumlerz buməlarzə new serre bi nəv surə bim
veng vang mezg mazg nê ne veyve veye
zama zuma zımıstan zımıston şew şev name/nome nom

مقایسهٔ ریشه‌شناختیِ زازاکی، فارسی و برخی زبان‌های دیگر هندواروپایی

ویرایش

در زبان‌های خانواده زبان‌های هند و اروپایی، همه اعداد از دیدگاه ریشه‌شناسی مبتنی بر زبان نیاهندواروپایی هستند و از یک ریشه می‌آیند. در این مرحله، اعداد در زبان زازا شبیه به زبان‌هایی ماننداول فارسی و روسی، یونانی، لاتین، ایتالیایی، اسپانیایی، پرتغالی، آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، لیتوانیایی ایرلندی هستند از یک ریشه می‌آیند. در زبان نیاهندواروپایی اعداد به صورت فرضی *hoi-no- (1), *d(u)wo- (2),*trei- (3), *kʷetwor- (4), *penkʷe (5),s(w)eḱs (6),*septm̥ (7),oḱtō/*h₃eḱtou (8), (h₁)newn̥ (۹),*deḱm̥(t) (10) و wīḱm̥t (20) هستند[۱۰۳] در زبان زازا اینگونه است:

اعداد زازا فارسی روسی یونانی لاتین ایتالیایی اسپانیایی پرتغالی آلمانی فرانسوی انگلیسی لیتوانیایی ایرلندی
(۱) yew/ju yek odin ena ūnus, ūna uno uno um eins un one viena a haon
(۲) dı do dva dyo duo, duae due dos dois/duas zwei deux two dvi a do
(۳) hirê/hiri se tri tria trēs, tria tre tres três drei trois three tris a trí
(۴) çehar çahar çetyre tesera quattuor quattro cuatro quatro vier quatre four keturi a ceathair
(۵) panc penc pyatʹ pende quīnque cinque cinco cinco fünf cinq five penki a cúig
(۶) şeş şeş şestʹ eksi sex sei seis seis sechs six six şeşi a sé
(۷) hewt heft semʹ epta septem sette siete sete sieben sept seven septyni a seacht
(۸) heşt heşt vosemʹ okto octō otto ocho oito acht huit eight aştuoni a hocht
(۹) new noh devyat ennia novem nove nuevo novo neun neuf nine devyni a naoi
(۱۰) des deh desyatʹ dheka decem dieci diez dez zehn dix ten dešimt a deich
(۲۰) vist bist dvadtsatʹ eíkosi vinti/viginti venti veinte vinte zwanzig vingt twenty dvidešimt fiche

ویژگی‌ها و الفبا

ویرایش

متون زازاکی نوشته شده در دوره عثمانی با حروف عربی نوشته می شد. آثار این دوره محتوای مذهبی دارد.اولین متن زازاکی که در سال ۱۷۹۸ توسط عیسی بیگ بن علی ملقب به سلطان افندی نوشته شد، با حروف عربی با قلم نسیح نوشته شد که در ترکی عثمانی نیز استفاده می شد. به دنبال این اثر، اولین مولید زازاکی که توسط روحانی، نویسنده و شاعر عثمانی-زازا احمد الحاسی در سال ۱۸۹۱ نوشته شد، با حروف عربی نوشته شد و در سال ۱۸۹۹ منتشر شد.[۱][۹۱] مولیت زازاکی دیگری که توسط یکی دیگر از روحانیون عثمانی-زازا عثمان اسعد افندی در سال ۱۹۰۱ یا ۱۹۰۳ نوشته شده است نیز با حروف عربی نوشته شده است.[۸۲] پس از جمهوری، آثار زازاکی با کنار گذاشتن الفبای عربی با حروف لاتین شروع به نوشتن کردند. امروزه زازاکی الفبای مشترکی ندارد که همه زازاها از آن استفاده کنند. الفبای به نام الفبای جاکابسون با مشارکت زبانشناس آمریکایی سی ام جیکوبسون ایجاد شد و توسط موسسه زبان زازا فرانکفورت که روی استانداردسازی زازا کار می کند استفاده می شود. همچنین سیستم نوشتاری ویکی پدیا است.[۱۰۴] یکی دیگر از الفبای زازا که توسط زلفی سلجان تهیه شد و از سال ۲۰۱۲ در دانشگاه منزور استفاده شد، سیستم نوشتاری دیگری است که برای زازاکی ایجاد شده است که شامل ۳۲ حرف است که ۸ حرف آن مصوت و ۲۴ حرف صامت هستند.[۱۰۵] هر چند زازاکی جزء کردی نیست, ناسیونالیست های کرد که زازاکی را گویش کردی می دانند، از الفبای لاتین کردی برای زازاکی استفاده می کنند. نظام آوایی زازا به نظام آوایی گیلکی و تالشی بسیار نزدیک است؛[نیازمند منبع] با این تفاوت که نظام آوایی زازا از تعدادی آواهای دندانیِ تأکیدی نیز برخوردار است و تعداد مصوت‌های آن بیشتر است. در نظام اسمیِ تمامی گویش‌های زازاکی، معمولاً میان دو جنس مذکر و مؤنث تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو حالت فاعلی و غیر فاعلی وجود دارد.

حرف
A

a

B

b

C

c

Ç

ç

D

d

E

e

Ê

ê

F

f

G

g

Ğ

ğ

H

h

I

ı

İ

i

J

j

K

k

L

l

M

m

N

n

O

o

P

p

Q

q

R

r

S

s

Ş

ş

T

t

U

u

Û/Ü

û/ü

V

v

W

w

X

x

Y

y

Z

z

واج
a be ce çe de e ê fe ge ğe he ı i je ke le me ne o pe qe re se şe te u u/ü ve we xe ye ze
Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود γε/ Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود Error: {{آوا}}: برچسب زبان ناموجود /zε/


مانند فارسی، فعل دارای بن مضارع و بن ماضی است.

زازاکی جنوبی

ویرایش

زازاکی جنوبی یا دیملی (به زازاکی: Dımıli, Zazakiyê Veroci) گویش جنوبی زبان زازاکی است. این گویش زبان زازاکی در استان‌های دیاربکر، شانلی اورفا و آدی یامان در کردستان ترکیه رواج دارد.[۱۰۶] شمار گویشوران زازاکی جنوبی یا دیملی نزدیک به ۱٬۵۰۰٬۰۰۰ میلیون دانسته شده‌است.[۱۰۷]

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).
  3. ↑ Anand, Pranav; Nevins, Andrew (2004). "Shifty Operators in Changing Contexts". In Young, Robert B. (ed.). Proceedings of the 14th Semantics and Linguistic Theory Conference held May 14–16, 2004, at Northwestern University. Semantics and Linguistic Theory. Vol. 14. Ithaca, NY: Cornell University. p. 36. doi:10.3765/salt.v14i0.2913. ISSN 2163-5943.
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Akan، Sertaç (۳ مه ۲۰۱۹). «تحقیق قابل توجه از KONDA: اگر جمعیت ترکیه 100 نفر بود». Euronews.
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ Yetgin، Murat (۲۰۱۹). «چند کرد، چند سنی و چند علوی در ترکیه زندگی می‌کنند؟». Yetgin Report.
  6. ↑ Sertaç Aktan (2019). "KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı". Euronews (به ترکی استانبولی).
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. p. 267. ISBN 90-6831-226-X.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. Retrieved 20 May 2023.
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ Kahnemuyipour, Arsalan, and Andrew Peters. "Separating concord and agree: The case of Zazaki ezafe." Proceedings of the CLA Annual Meeting. 2019. ‏
  10. ↑ Ozek, Fatih; Saglam, Bilgit; Gooskens, Charlotte (2021). "Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey". De Gruyter Mouton - Applied Linguistics Review (به انگلیسی).
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Adharic languages (۲۰۲۳). «Glottolog». Glottolog.
  12. ↑ "ISO 639-3 Identifier Documentation: zza". ISL (به انگلیسی). 2024.
  13. ↑ Kjeilen, Tore. "Zazaki". LookLex Encyclopaedia. Archived from the original on 8 January 2018. Retrieved 28 June 2017. Zazaki has earlier been classified under Kurdish. Similar to the Dimli language (mainly Iran), Zazaki's relation to Kurdish is clear, though, but influences from other languages and an independent history have set them apart.
  14. ↑ http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages
  15. ↑ http://www.joshuaproject.net/languages.php?rol3=diq
  16. ↑ http://www.jstor.org/discover/10.2307/4030804?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21101221288217
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
  18. ↑ Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. p. 255
  19. ↑ Ozek, F. , Saglam, B. , & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. Applied Linguistics Review. ISO 690
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
  21. ↑ Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.
  22. ↑ Varol, M. , & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
  23. ↑ O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
  24. ↑ Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
  25. ↑ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg. : R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M. , 148-154.
  26. ↑ Zaza language (2024). "Ethnologue". Zaza (به انگلیسی).
  27. ↑ Glottolog (2024). "Northwestern Iranian/Adharic/Zaza". Zaza language (به انگلیسی).
  28. ↑ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg. : R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M. , 148-154. Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages", University of Hamburg.
  29. ↑ Michiel Leezenberg (1993). "Gorani Influence on Central Kurdish: Substratum or Prestige Borrowing?" (PDF). ILLC - Department of Philosophy, University of Amsterdam.
  30. ↑ "Minority Rights Group International (MRG)-Minorities-Kurds".{{cite web}}: نگهداری CS1: url-status (link)
  31. ↑ The Kurds: A Contemporary Overview. ISBN 978-1-138-86974-5.
  32. ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq
  33. ↑ http://books.google.de/books?id=LuVSkpVuAkAC&pg=PA385&dq=zazaki+paul+ludwig&hl=de&ei=SJ5NTs-oKcvG8QOagL26Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&q=zazaki%20paul%20ludwig&f=false
  34. ↑ https://glottolog.org/resource/languoid/id/zaza1246
  35. ↑ , Encyclopedia of the developing world, Thomas M. Leonard, Taylor & Francis, 2006 ISBN 0-415-97662-6, 9780415976626, p.1576
  36. ↑ مرشد، سیاوش (۱۳۹۳). زبان زازا (دیمیلی). انتشارات بلخ. ص. ۱۳.
  37. ↑ گلیجانی مقدم، ندا (۱۳۹۵). «تحول معنایی واژه دیلم» (PDF). مطالعات تاریخ اسلام: ۱۱۱.
  38. ↑ دادگی، فرنبغ (۱۳۶۹). بندهش. ترجمهٔ بهار، مهرداد. انتشارات توس. ص. ۱۷۵.
  39. ↑ "نسخه آرشیو شده" (PDF). Archived from the original (PDF) on 15 August 2011. Retrieved 20 January 2024. {{cite web}}: External link in |arşivurl= (help); Unknown parameter |arşivtarihi= ignored (|archive-date= suggested) (help); Unknown parameter |arşivurl= ignored (|archive-url= suggested) (help); Unknown parameter |başlık= ignored (|title= suggested) (help); Unknown parameter |erişimtarihi= ignored (|access-date= suggested) (help); Unknown parameter |ölüurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  40. ↑ http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=diq. {{cite web}}: External link in |arşivurl= (help); Missing or empty |title= (help); Unknown parameter |arşivtarihi= ignored (|archive-date= suggested) (help); Unknown parameter |arşivurl= ignored (|archive-url= suggested) (help); Unknown parameter |başlık= ignored (|title= suggested) (help); Unknown parameter |erişimtarihi= ignored (|access-date= suggested) (help); Unknown parameter |ölüurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  41. ↑ https://linguistlist.org/multitree/. {{cite web}}: External link in |arşivurl= (help); Missing or empty |title= (help); Unknown parameter |arşivtarihi= ignored (|archive-date= suggested) (help); Unknown parameter |arşivurl= ignored (|archive-url= suggested) (help); Unknown parameter |başlık= ignored (|title= suggested) (help); Unknown parameter |dil= ignored (|language= suggested) (help); Unknown parameter |erişimtarihi= ignored (|access-date= suggested) (help); Unknown parameter |çalışma= ignored (help)
  42. ↑ Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present", Berlin, 14–17 April 1995
  43. ↑ دانشنامۀ ایرانیکا: دِملی، نوشتۀ گارنیک آساتریان، منتشرشده در ۱۵ دسامبر ۱۹۹۵؛ بازدید در ۲۹ اوت ۲۰۲۱.
  44. ↑ Jost Gippert (۲۰۲۲). «Zazaca'nın tarihsel gelişimi».
  45. ↑ Elfenbein, J. (2000). Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie. By Ludwig Paul. pp. xxi, 366. Wiesbaden, Reichert Verlag, 1999. Journal of the Royal Asiatic Society, 10(2), 255-257. s. 255 Kategori
  46. ↑ Ozek, F. , Saglam, B. , & Gooskens, C. (2021). Mutual intelligibility of a Kurmanji and a Zazaki dialect spoken in the province of Elazığ, Turkey. Applied Linguistics Review. ISO 690.
  47. ↑ «Glottolog 4.8 - Zaza». glottolog.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۱.
  48. ↑ «Zazaki.de». www.zazaki.de (به انگلیسی). ۲۰۲۲-۰۴-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۱.
  49. ↑ "Indo-European | Ethnologue Free". Ethnologue (Free All) (به انگلیسی). Retrieved 2023-08-21.
  50. ↑ «Zaza». Endangered Language Alliance. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۱.
  51. ↑ ۵۱٫۰ ۵۱٫۱ ۵۱٫۲ ۵۱٫۳ ۵۱٫۴ "Keskin, M. (2010). Zazaca Üzerine Notlar, Herkesin Bildiği Sır: Dersim-Tarih, Toplum, Ekonomı; Dil ve Kültür. İstanbul: İletişim Yayınları".
  52. ↑ Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
  53. ↑ Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
  54. ↑ Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.
  55. ↑ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176
  56. ↑ Henning, W. B. (1954). The Ancient Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  57. ↑ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages". Iran Chamber.
  58. ↑ ۵۸٫۰ ۵۸٫۱ ۵۸٫۲ Talysh Picture Dictionary، Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (۲۰۱۶). «Tolışə şikilinə kitob». Academia.
  59. ↑ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  60. ↑ Aboszodə, Müəllifi Fəxrəddin: Talışca Türkçe Luğət. Bakı. 2011.
  61. ↑ مفیدی روح اله. تحول نظام واژه بستی در فارسی میانه و نو. ‎
  62. ↑ Sabzalipour, J. , & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
  63. ↑ احمدی پناهی سمنانی، محمد (۱۳۷۴). آداب رسوم مردم سمنانی. نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص. ۴۰–۴۴.
  64. ↑ Oranskij, Iosif Mikhailovich. “Zabānhā ye irani [Iranian languages]”. Translated by Ali Ashraf Sadeghi. Sokhan publication (2007).
  65. ↑ Mirdehghan, M. , & Nourian, G. Ergative Case Marking and Agreement in the Central Dialect of Talishi.
  66. ↑ Schulze, W., 2000. Northern Talysh. Publisher: Lincom Europa. ISBN 3-89586-681-4
  67. ↑ Iranica entry on Eshtehārdi, one of Tati dialects
  68. ↑ ۶۸٫۰ ۶۸٫۱ Ergative in Tāti Dialect of Khalkhāl, Jahandust Sabzalipoor
  69. ↑ Koohkan, Sepideh. The typology of modality in modern West Iranian languages. 2019. PhD Thesis. University of Antwerp.
  70. ↑ Agnes Korn. The Ergative System in Balochi from a Typological Perspective. Iranian Journal of Applied Language Studies, 2009, 1, pp.43-79. ffhal-01340943
  71. ↑ Mohammad- Ebrahimi, Z. et. al. (2010). “The study of grammatical gender in Semnani dialect”. Papers of the First International Conference on Iran’s Desert Area Dialects. Pp. 1849-1876.
  72. ↑ Seraj, F. (2008). The Study of Gender, its Representation & Nominative and accusative cases in Semnani Dialect. M. A. thesis in Linguistics, Tehran: Payame- Noor University.
  73. ↑ Rezapour, Ebrahim (2015). "Word order in Semnani language based on language typology". IQBQ. 6 (5): 169-190
  74. ↑ Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC.
  75. ↑ Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503 511.
  76. ↑ A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony
  77. ↑ H. Rezai Baghbidi (ed.), Exploring grammatical gender in New Iranian languages and dialects, proceedings of the First Seminar of Iranian Dialectology, 29 April-1 May 2001, Tehran, Department of Dialectology, Academy of Persian Language and Literature, 2003.
  78. ↑ Bozbuğa, Rasim (2014). "Bilinmeyen Halk: Zazalar". Akademik Hassasiyetler. 1 (1): 1–50.
  79. ↑ «Zazaki.de» (PDF). Sultan Efendi'nin El Yazması. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۴.
  80. ↑ http://acikerisim.bingol.edu.tr:8080/handle/20.500.12898/261
  81. ↑ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/220224
  82. ↑ ۸۲٫۰ ۸۲٫۱ Özer, Osman (2016). Mevlid Ahmed-i Hasi. İstanbul: Bingöl Üniversitesi Yayınları. ISBN 978-605-65457-0-2.
  83. ↑ Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук: И. Глазунова, 1856/57/58
  84. ↑ Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, ss. 40-42
  85. ↑ Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical, Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242
  86. ↑ Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627
  87. ↑ Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil. -hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd. , besonders abgedruckt) , cîld: 3
  88. ↑ O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11
  89. ↑ Ahmet Kayıntu, "Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012.
  90. ↑ Arslan, Mehmet (2019). "Molla Abdulkadir Muşeki`nin Mevlidi (Metin ve İnceleme)". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
  91. ↑ ۹۱٫۰ ۹۱٫۱ ۹۱٫۲ Varol, Murat (2012), Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği, 1 (1), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 93-114.
  92. ↑ Söylemez, İsmail (2011). "Geçmişten Günümüze Zazaca Dergiler: Kronoloji, Sorunlar ve Çözümler". I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları.
  93. ↑ Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Başkanlığı. (۲۰۰۲). «Geleneksel Farkli Dil Ve Lehçelerde Yayin». Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Başkanlığı. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۴. دریافت‌شده در ۲۷ آوریل ۲۰۲۴.
  94. ↑ Farkli Dil Ve Lehçelerde Yayin - Ilk Zazaca Yayin (۲۰۰۴). «Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Başkanlığı». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۴. دریافت‌شده در ۲۷ آوریل ۲۰۲۴.
  95. ↑ Emek، Burak (۲۰۱۴). «یک کانال خواستند TRT زازاها از». İhlas Haber Ajansı.
  96. ↑ «زازاها خواستار یک کانال ویژه برای خود هستند». Mynet. ۱۷ ژانویه ۲۰۱۵.
  97. ↑ «درخواست کانال زازا، لاز و گرجی». Hürriyet. ۳ فوریه ۲۰۰۹.
  98. ↑ «تقاضای تلویزیون به زبان های زازا، لاز و گرجی». Haber 7. ۲ فوریه ۲۰۰۹.
  99. ↑ Sıtkı Taşel (۳۰ دسامبر ۲۰۲۱). ""Yayın Hayatına Başlayacak Olan Zaza TV Tanıtıldı"". Elazığ Son Haber (به ترکی استانبولی). Archived from the original on 30 August 2022. Retrieved 27 April 2024.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
  100. ↑ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
  101. ↑ Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
  102. ↑ Quliyeva Humay. Tolışə şikilinə kitob (lüğət)
  103. ↑ Sihler, Andrew L. (1995). New Comparative Grammar of Greek and Latin (İngilizce). Oxford University Press. ss. 402-424. ISBN 0-19-508345-8
  104. ↑ C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
  105. ↑ سلجان، زلفی (۲۰۱۶). «Alfabê Zazaki».
  106. ↑ http://www.ethnologue.com/language/zza
  107. ↑ http://www.ethnologue.com/language/dıq

منابع

ویرایش
  • Michiel Leezenberg, Gorani Influence on Central Kurdish, ILLC-Department of Philosophy, University of Amsterdam
  • Terry Lynn Todd, A GRAMMER OF DIMILI also known as Zaza, University of Michigan, Ann Arbor, Electronic Publication 2008 ,
  • Raymond Gordon, Jr. , Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition.

(Classification of Zazaki Language.)

  • Paul, Ladwig. (1998) The Position of Zazaki Among West Iranian languages.
  • Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa, 2010

پیوند به بیرون

ویرایش

 
نسخهٔ زازاکی ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد


خطای یادکرد: خطای یادکرد: برچسب <ref> برای گروهی به نام «persian-alpha» وجود دارد، اما برچسب <references group="persian-alpha"/> متناظر پیدا نشد. ().

برگرفته از «https://fa.wiki.x.io/w/index.php?title=زازاکی&oldid=40723570»