تالش گشتاسبی
تالش شمالی[۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲] یا تالش گُشتاسبی بخش شمالی تالش و یک منطقه تالش‌نشین است که امروزه در جنوب شرقی جمهوری آذربایجان قرار دارد و از رایون‌های آستارا، لریک، لنکران، ماساللی و یاردیملی تشکیل شده‌است.[۲۳]
در منابع اسلامی این منطقه را گشتاسفی می‌نامیدند. حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م) زبان زنجان و مراغه و گشتاسفی را پهلوی ذکر می‌کند و می‌گوید «زبانشان پهلوی به جیلانی بازبسته‌است»[۲۴] که منظور همان گویش‌های گوناگون زبان‌های تاتی‌تبار است.[۲۵] بسیاری از اهالی تالش شمالی بر مذهب تسنن اند گویا تمایل به تشیع در میان اهالی تالش شمالی از اوایل دوره صفوی آغاز شد.[۳] تأثیرات باورهای زرتشتی نیز هنوز در مذهب آن‌ها مشهود است.[۲۶][نیازمند منبع]
در قدیم
منابع قدیمی مانند نزهةالقلوب صص ۹۲–۹۳ و تاریخ گزیده ص ۱۸۰ در مورد گشتاسفی نوشته‌اند: از کنار آب دریا ولایت گشتاسفی است که گشتاسف بن لهراسب آن را ساخت و نهری بزرگ از آب کر و ارس بریده‌است و از آن جوی‌ها برداشته و بر آن دیهای فراوان ساخته. حاصلش غله، برنج، اندک پنبه و میوه بود مردمش سفید چهره‌اند و بر مذهب امام شافعی. زبانشان پهلوی بجیلانی باز بسته‌است. حقوق دیوانیش بر امان سابق پیش از ظهور دولت مغول کمابیش صد تومان این زمان بوده‌است و اکنون صد و هجده هزار و پانصد دینار است و در وجه اقطاعات عساکر که آن را ساکن اند متفرق باشد.[۲۷]
نخستین سفر شیخ زاهد گیلانی (کسی که شیخ صفی‌الدین اردبیلی مرید او بوده) به گشتاسبی آذربایجان در کرانهٔ دریای خزر بود. در آن زمان پادشاه آن دیار شیروانشاه اخستان بود و پسری داشت سیامک نام که به حکم ارغون خان (۶۸۳–۶۹۰) پادشاه مغول کشته شد.[۲۸]
تا زمان افشاریه، بخش جنوبی شهرستان طوالش تابع حکومت کسگر بود و بخش‌های میانی آن تا آستارا فرمان‌بر «ناو» و «طول» بود (اسپهند) و بخش شمالی آن را «گشتاسفی» یا «گشتاسبی» می‌خواندند و مرکز حکومتی آن «لنکران» بود.[۲۹]
تصرف توسط روسیه
بر پایهٔ عهدنامه ترکمنچای در ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ (میلادی) در زمان فتحعلی شاه قاجار، میان روسیه و ایران امضا شد تالش گشتاسبی نیز یکی از سرزمین‌هایی بود که از ایران جدا شد. پس از اعلام این تصمیم، اعتراضات گسترده مردمی سراسر تالش گشتاسبی را فرا گرفت. میرحسن‌خان، حاکم ایرانی تالش شمالی، با این عهدنامه مخالفت کرد و با درافتادن با عباس میرزا محبوس شد و از حبس گریخت. او مدتی مقاومتی مسلحانه در جنگل‌های میانکوه علیه نیروهای روسی انجام داد که بی‌نتیجه بود و در سال ۱۲۴۶ قمری به طرز مشکوکی در تهران درگذشت.[۳۰]
روس‌ها پیش از این تاریخ در زمان یکی از جنگ‌های خود با ایران، پس از تسخیر موقت تالش گشتاسبی، برای تثبیت خود در منطقه، ضمن احداث استحکامات در سراسر منطقه، به کوچاندن اجباری تاتارها (ترک زبانان اَرّان)، گرجی‌ها و ارمنی‌ها به تالش گشتاسبی دست زدند که با مرگ پتر در ژانویه ۱۷۲۵/۱۱۳۷ ق. این سیاست آن‌ها تا اندازه‌ای معوق ماند.[۳۱]
با ایستادگی تالشان در برابر مهاجران ناخوانده و حمایت روس‌ها از مهاجران، درگیری معمولاً به سود مهاجران پایان می‌یافت.[۳۰]
روس‌ها همچنین به صورت گسترده‌ای دست به ویران‌سازی آثار و ابنیهٔ تالش زدند. به ویژه مسجدها، از جمله مسجد کربلایی خداویردی و ساختمان‌های حکومتی ایران مانند دیوان‌خانهٔ میرمصطفی‌خان مورد تخریب قرار گرفت.[۳۲]
روس‌ها به زور وارد خانهٔ روحانیان و مردم تالش می‌شدند و آن‌ها را به استهزاء می‌گرفتند و به دارایی‌هایشان دست‌اندازی می‌کردند. این فشارها باعث کوچ شمار زیادی از تالشان شمالی به تالش جنوبی در ایران شد. گروهی در منطقهٔ تالش‌دولاب و سه هزار خانوار که از منطقهٔ لنکران کوچیده بودند در نواحی ویلکیج و نمین ساکن شدند.[۳۳] لازم به ذکر است عده‌ای از تالشان و نزدیکان میرمصطفی خان هم بعدها به نواحی مرکزی ایران مانند اصفهان که شهر بزرگ و پررونق ایران بود نیز مهاجرت کردند. قطع درختان تالش گشتاسبی و انتقال چوب‌ها به شروان و روسیه، دست‌گذاشتن بر زنبورداری تالشان و وصول مالیات‌های سنگین و بیگاری‌کشیدن از تالشان از دیگر اقدامات روس‌ها در منطقه بود.[۳۴]
در دوران معاصر تالش‌ها در سال ۱۹۹۳ میلادی در منطقهٔ خود در جمهوری آذربایجان جمهوری خودگردان تالش را تشکیل دادند که پس از مدتی ملغی شد.[۳۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب (تألیف در ۷۴۰ق/۱۳۳۹م).
- ↑ تالش:مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ تالش (یا طالش )،دانشنامه جهان اسلام
- ↑ «مطالعه تطبیقی تالش شمالی و جنوبی-دکترشهرام امیر انتخابی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ خاستگاه نیاکان شیخ زاهد و محل کنونی آرامگاه او
- ↑ ادامه پاکسازی سفید و بی سر و صدای قومی تالشی‌ها در جمهوری آذربایجان
- ↑ [iichs.org/foreign_studies_policy/TaleshShomali/TaleshShomali.pdf خلاصه مقالات همایش بررسی جایگاه تالش شمالی در قفقاز]
- ↑ «ادامه سرکوب قومی تاکجا ؟». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «بندر کرگری بازار تالش(قروق)». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ بابک قهرمان ملی ایرانیان
- ↑ «بررسی نقش انگلیسی‌ها در تحولات سیاسی تالش شمالی و جنوبی / دکتر حسین احمدی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ جایگاه تالش شمالی بررسی می‌شود
- ↑ «بازداشت رهبر جنبش ملی تالش شمالی در جمهوری آذربایجان». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «نگاهی به گذشته تالش شمالی». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئن ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵.
- ↑ «ندای غیب نخستین اثر مذهبی تالش شمالی در قالب مرثیه با صدای حامد رضوان طلب». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ درباره مردم و زبان منطقه تالش
- ↑ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا- جدایی تالش شمالی از ایران -شماره 183
- ↑ تالش شناسی در «دو رساله و دو گزارش درباره تالش شمالی» [پیوند مرده]
- ↑ [۱] Among the northern Talysh participants at the wedding customarily give gifts to the groom (money and objects) and announce to the other guests who gave what and how much. After three days a friend of the groom (the dayna) leads the bride
- ↑ [۲] In 1920 the Soviets victorious in the Russian civil war, established control over the northern Talysh region. In May 1920 Soviet forces invaded Iran in support of the rebels fighting the Persian government
- ↑ «TALISH AND THE TALISHIS (THE STATE OF RESEARCH) GARNIK ASATRIAN, HABIB BORJIAN» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۶ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۴ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ mtDNA and Y-chromosome variation in the Talysh of Iran and Azerbaijan.
- ↑ «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۱.
- ↑ مقاله زبان آذری در: آفتاب بایگانی‌شده در ۲۰۰۸-۱۰-۰۹ توسط Wayback Machine، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
- ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بایگانی‌شده در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، سرواژةٔ زبان آذری. بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
- ↑ The Talysh people، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸
- ↑ لغتنامهٔ دهخدا[پیوند مرده]، سرواژةٔ گشتاسفی.
- ↑ لغتنامهٔ دهخدا[پیوند مرده]، سرواژهٔ زاهد گیلانی.
- ↑ ایرانیان خارج از کشور بایگانی‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
- ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ احمدی، حسین، تالشان، ص۱۶۵.
- ↑ احمدی، حسین، تالشان، ص۸۸.
- ↑ احمدی، حسین، تالشان، ص۱۶۷.
- ↑ همان.
- ↑ احمدی، حسین، تالشان، ص۱۶۸.
- ↑ بی‌بی‌سی، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
منابع
- احمدی، حسین، تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس)، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰.
- حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، ۳۳۱ق/۹۱۳م؛ سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت کشور، تهران، ۳۷۴ش.
مطالعهٔ بیشتر
- محمدوف، الهام، تاریخچه جمهوری خود مختار تالش مغان، ترجمهٔ علی عبدلی.
- تاریخ لنکران (به انگلیسی)
- Бартольд В.В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Баку. 1924.
- Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда X XI веков. М., 1963.
- Агеев Г. Д., Квачидзе В. А. Разведки на западном побережье Каспийского моря // Археологические открытия 1970 года. — М.: Наука, 1971.
- Квачидзе В. А., Мамедов Р. А. Гидроархеологические исследования поселения Бяндован // Археологические открытия 1971 года. — М.: Наука, 1972.
- Квачидзе В. А. Подводная экспедиция на городище Бяндован // Археологические открытия 1975 года. — М.: Наука, 1976.
- A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zāhid / Vladimir Minorsky