مردم زازا
زازاها یا چنانچه خود را دیملی، دِمِلی می‌نامند،[۱][۲][۳][۴] مردمانی هستند که به زبان زازاکی صحبت می کنند و عمدتاً در آناتولی شرقی، در منطقه درسیم (امروزه استان تونج‌ایلی) میان ارزنجان در شمال و مرادسو در جنوب و در شرقی‌ترین بخش ناحیه تاریخی ارمنستان علیا زندگی می‌کنند. آنها همچنین در بینگول، ملاطیه، استان العزیز و اطراف دیاربکر، سیورک و سیواس یافت می‌شوند.[۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱] همچنین حدود ۳۰۰ هزار زازا در اروپای غربی زندگی می‌کنند که بعضاً پناهنده سیاسی هستند. جمعیت زازاها در خاک ترکیه، در حال حاضر نامشخص است اما حدود ۷ تا ۸ میلیون نفر برآورد می‌شود.[۱۲] زازاها پس از ترک ها، کردها و عرب ها چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را تشکیل می دهند.[۱۳][۱۴]
منشأ
ویرایشاین مردم خود را به نام زازا، دِمِلی، کِرمانج و کِرد می‌خوانند. به نظر می‌رسد حضور زازاها (دِمِلی‌ها) در مناطقی که اکنون ساکن آن هستند مرتبط با موج مهاجرت دیلمی‌ها از دیلمستان در قرون ۱۰–۱۲ میلادی باشد، اما این نظریه با مطالعات ژن شناختی نوین مطابق نیست. تحقیقات ژن شناختی هیچ‌گونه تفاوتی میان زازاها (دِمِلی‌ها) و کورمانج‌ها نیافته‌است.[۱۵] شواهد زبان‌شناسانه به ریشه دیلمی زازاها اشاره دارد. دِمِلی‌ها برخلاف سایر کردها عمدتاً کشاورزانی یکجانشین هستند، گرچه دامپروری نقش مهمی در فعالیت‌های اقتصادی آنها ایفا می‌کند ولی آنان به‌طور خاص به باغداری شهره‌اند.[۱۶] این فرضیه از نظر ژنتیک (نسل شناسی) تقویت نمی‌شود. پژوهش های جدید نشان می دهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسل شناسی از همسایگان کرمانج خود غیر قابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند.[۱۷] به یکی از ریزابه های دجله دیاله می گفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده می‌شد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نموده است و گفته است در کتیبه ها به‌صورت دگلت بوده است.[۱۸] نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده می‌شدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.[۱۹]
رابطه دیلمستان و زازاها (دیملی‌ها)
ویرایشزبان شناسان و پژوهشگران مانند فریدریش کارل آندرئاس, کارل هادانک, ولادیمیر مینورسکی, دیوید نیل مکنزی, آرتور کریستنس ,ویلیام برلی لاکوود, یوست گیپرت که در مورد زازاها و زبان زازاها تحقیقاتی انجام داده است، به این نتیجه رسیدند که زازاکی با زبان های رایج در منطقه تاریخی دیلم ارتباط نزدیکی دارد و پیشنهاد کردند که زازاها از شمال ایران از طریق منطقه تاریخی دیلم مهاجرت کرده اند و به منطقه ای که امروز در آن زندگی می کنند آمدند.[۱][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳] زبان‌ها و گویش‌هایی که امروزه در منطقه تاریخی دیلم صحبت می‌شود، مانند تاتی، تالشی، گیلک، سنگسر، سیمنان و مازندرانی، نزدیکترین زبان‌ها به زازاکی هستند.[۱][۲۴]
مردم
ویرایشدر خصوص تعداد سخنوران به این زبان آمار قابل اطمینانی وجود ندارد، ممکن است در جنوب غربی آناتولی بین ۱٫۵ و ۲ میلیون نفر باشند. طی چهل سال گذشته در حدود همین تعداد زازا به مراکز شهری غرب آناتولی و اروپای غربی مهاجرت کرده‌اند. این ارقام همهٔ قوم زازا را شامل می‌شود گرچه عدهٔ زیادی از آنجا در این حین به ترک‌ها آسیمیله شده‌اند و مهارت زیادی در خصوص زبان مادریشان ندارند. همهٔ زازاها مسلمانند ولی در سرزمین خود به دو گروه شمالی و جنوبی (با اندازه حدوداً برابر) تقسیم می‌شوند. گروه اول پیروی مذهب علوی بوده و گروه دوم سنی مذهب (عموماً شافعی) هستند. مذهب مشترک زازاهای سنی آنها را با همسایگان کرد سنی در جنوب غربشان پیوند می‌دهد. از این رو این سؤال که آیا همهٔ زازاها یک مردم هستند باید از این سؤال که آیا زازاکی خود یک زبان مستقل است تفکیک شود. تا اوایل دهه ۱۹۸۰ همواره شکی وجود نداشت که آنها کردهایی هستند که به گویشی کردی تکلم نمی‌کنند اما در سال‌های اخیر توسط ابوبکر پاموکچو که یکی از اعضای سازمان اطلاعات ترکیه بود نظریه جدایی زازاها از کردها مطرح شد که با استقبال خوب و پشتیبانی مالی ترکیه مواجه شد.[۲۵] زبان‌شناس زازا محمد مالمیسنجی بیان کرده که واژه زازاستان توسط دایره اطلاعاتی ترکیه به منظور آسیب رساندن به ملی‌گرایی کردها مطرح شده‌است.[۲۶] البته تفکر ملی‌گرایی زازا توسط بسیاری از زازاها با مخالفت مواجه شده.[۲۷][۲۸] بسیاری از زازاهای سنی زبانشان را دِمِلکی می‌دانند، گرچه برخی زازاهای علوی به آن کِرمانجکی می‌گویند. نام دِمِلی در اشاره به یکی از عشایر بزرگ زازا است.[۲۹]
زبان
ویرایشاحتمال مهاجرت زازاها در قرون وسطی، به مدت حدوداً یک هزاره ارتباط مستقیمی با نزدیکترین خویشاوندان زبانی‌شان نداشتند. با این حال، زبانشان خط مرزهای زبانی پرشماری را با زبان‌های حاشیه دریای خزر حفظ کرده و جایگاهش در گروه گویش‌های کرانه خزر ایرانی شمال غربی واضح است. گویش‌های تالشی، هرزندانی، گورانی، گیلکی، مازندرانی و برخی گویش‌ها در مناطق تاتی زبان و منطقه پیرامون سمنان گویش‌های حاشیه جنوبی خزر را تشکیل می‌دهند. این گویش‌ها همانند زبان پارتی، متعلق به زیر شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند. مطابق با همه منابع معتبر زبان‌شناسی، زبان زازاکی یک زبان مستقل است و جزو زبان‌های کردی محسوب نمی‌شود.[۳۰][۳۱][۳۲] اگر با توجه به شرایطی که در آن پیدا شده و توسعه یافته ارزیابی شود، دایره واژگانی غنی دارد. ریشه های فعل پسوندهای زمان در زازاکی با پسوند n/ant پس از ریشه، مشترک با سیمنان، سنگسر، گیلک، تالشی، تات و دیگر زبان ها/گویش های سواحل دریای خزر تشکیل می شود:[۳۳][۳۴]
| فارسی | زازاکی | سمنانی | گیلکی | تاتی | تالشی |
|---|---|---|---|---|---|
| میرو- | شن- | شن- | شون- | شند- | شد- |
| میآ- | یَن- | آن- | آن- | آمند- | آمد- |
| میگوی- | وان- | وان- | گون- | آتن- | وتد- |
| میبی- | وین- | ?- | ین- | وین- | وین- |
| مینکن- | کن- | کن- | کون- | کند- | کردد- |
| میروم | از شنا | ا شنی | من شونم | من شندن/از مشم | از شدام |
| فارسی | زازاکی | تالشی [۳۵][۳۶] | تاتی[۳۷][۳۸] | سمنانی[۳۹] | سنگسری | اوستیایی[۴۰] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| من | ez | ez | ez | e | e | aez |
| تو | tı | tı | ti | ti | ti | dı |
| او | o | əv | u | un | no | uy |
| او | a | nā | una | na | ||
| ما | ma | ama | amā | hamā | mā | max |
| شما | şıma | şema | şūmā | şūmā | şūmā | şımax |
| انان | inan ,ê, i | ayen ,əvon | ē | e | ey | idan |
دین
ویرایشزازاها مسلمانند و در سرزمین خود به دو گروه شمالی و جنوبی (با اندازه حدوداً برابر) تقسیم می‌شوند. گروه اول پیروی مذهب علوی بوده و گروه دوم سنی مذهب (عموماً شافعی) هستند. مذهب مشترک زازاهای سنی آنها را با همسایگان کُرد کُرمانج سنی در جنوب غربی‌شان پیوند می‌دهد. گارنیک آساتوریان مدعی‌ست که زازاهای علوی به ترکیبی از باورهای بومی بدوی و مسیحی معتقدند.[۱۶]
جمعیت
ویرایشجمعیت زازاها در داخل خاک ترکیه، حدود ۷ تا ۸ میلیون نفر برآورد می‌شود. منابع داخلی زازاها، جمعیت کل آنان را تا ۸ میلیون نفر تخمین زده‌اند.[۴۱] نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر از زازاها در کشورهای اروپایی و به خصوص آلمان زندگی می‌کنند.
ملی‌گرایی زازا
ویرایشمهاجرت به اروپا و توسعه فرصت های ارتباطی در ترکیه، زازاها را قادر ساخت تا به منابع و آثار علمی در مورد خود دسترسی پیدا کنند و متعاقباً هویت زازا ابتدا در میان زازاهای اروپا و سپس در بین زازاهای ترکیه تقویت شد.پس از مهاجرت، دیاسپورای زازا در اروپا در دهه 1980 یک احیای فرهنگی و ادبی را تجربه کرد. در این مرحله، تلاش ناسیونالیست های کرد برای جلوگیری از انتشار نشریات به زبان زازا در اروپا، فشار شدید آنها بر این موضوع و مخالفت آنها با زبان نوشتاری زازا، ناسیونالیسم زازا را توسعه داد.[۴۲] عامل مهم دیگر این است که زازاها در اروپا به زبان مادری خود یعنی زازاکی تسلط بیشتری یافته اند و همین امر نیز زمینه مناسبی را برای توسعه ناسیونالیسم زازا ایجاد کرده است.[۴۳] در عین حال، مطالعات علمی در مورد زازاها ثابت کرده است که زازاها یک قوم جداگانه و زازاکی یک زبان جداگانه است و دانشگاهیان مانند مکنزی، مینورسکی، کارل هادانک به‌طور قطع ثابت کرده اند که زازاها گویش کردی نیست. اینها نیز تعیین کننده توسعه هویت زازا هستند.[۴۴] در واقع، هادانک که اولین دستور زبان علمی جامع زازاکی را نوشت و جایگاه علمی زازاکی را در سال 1932 تعیین کرد، اظهار داشت که زبان‌شناس کردی جلادت بدیر خان مانع کار او شد و علاقه زیاد او به زازاکی مورد استقبال قرار نگرفت, توسط بدرخان.[۴۵] علیرغم فشارهای شدید ناسیونالیست های کرد، زازا نویسان در اروپا توانستند نشریاتی به زبان زازا منتشر کنند. در این دوره، انتشار مجلات کاملاً به زبان زازا، مانند آیره (۱۹۸۵) و پیا (۱۹۸۸) که در اروپا توسط نویسنده زازا ابوبکیر پاموکچو منتشر می شد، به توسعه هویت زازا کمک کرد.پاموکچو اظهار داشت که زازاها مردمی جداگانه هستند که هویت آنها مدتهاست که هم از سوی دولت و هم از سوی کردها رد شده است.[۴۶] واره، مجله دیگری که از سال 1992 شروع به انتشار کرد، در مقدمه این مجله آمده است: "واره مجله زبان و ادبیات زازا است که به زبان های آلمانی و ترکی و همچنین زازاکی منتشر می شود. علاوه بر این، ما نیز خواهیم داشت. آثار مورخان و سیاحان و زبان شناسان بین المللی را که در زازاکی و زازاها گردآوری کرده ایم، ابتدا به زبانی که به آن نوشته شده و سپس به همان زبان منتشر کنید. با ترجمه زازاکی و ترکی آن را منتشر خواهیم کرد.» بیانیه گنجانده شده است.[۴۷]
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه زازاها و کردها به‌طور جداگانه اشاره کرد.[۴۸][۴۹][۵۰] او در راهپیمایی بینگول با بنر «به سرزمین زازاها خوش آمدید» مورد استقبال قرار گرفت و ضمن ذکر فهرستی از عناصر قومی ترکیه در این راهپیمایی ها، زازاها را نیز در میان گذاشت. او در سخنرانی درباره صلاح‌الدین دمیرتاش خطاب به صلاح‌الدین دمیرتاش گفت: «تو هم زازا هستی».[۵۱] در همان زمان، او جودت یلماز، زازا الاصل، متولد بینگول را به عنوان معاون رئیس جمهور منصوب کرد.[۵۲]
نماینده حزب جمهوری خلق ترکیه حسین آیگون گفت: "زازاها از نظر نژادی کرد نیستند."[۵۳]
مرال آکشنر، رهبر حزب خوب در کنگره دیاربکر حزب خود گفت: کردها، ترک ها و زازاها حزب İyi را تأسیس کردند.[۵۴]
احمد داووداوغلو، رهبر حزب آینده و نخست وزیر سابق، زازاها را در فهرستی از عناصر قومی ترکیه در راهپیمایی های خود قرار داد. «...همانطور که در سپاه آلپاسلان، قبایل ترک، اقوام کرد، قبایل زازا، همه اقوام آناتولی در کنار هم بودند...»، «...چون دلیرمردان زازا، ترکمن و کرد نیز با ما هستند. ...» در اظهارات خود گفت. از زازاها هم یاد کرد.
رهبر حزب دموکراسی و پیشرفت و وزیر اقتصاد سابق علی باباجان و رهبر حزب رفاه مجدد فاتح اربکان (پسر نجم‌الدین اربکان) نیز به‌طور جداگانه درباره زازاکی و زازا صحبت کردند. باباجان گفت: آهنگ های کردی، ترکی، زازاکی و آهنگ های عربی با همین فرصت ها در همان صحنه ها خوانده می شود. او هنگام شمارش زبان‌های رایج در ترکیه، زازاکی را نیز وارد کرد.[۵۵] اربکان به همین ترتیب گفت: «ما این تلاش‌ها را انجام می‌دهیم تا 85 میلیون نفر از جمله ترک، کرد، عرب، چرکس و زازا را در آغوش بگیریم و خدماتی را که شایسته ملت عزیزمان است ارائه دهیم.»
دلاور ارن رهبر حزب زمانه دمکرات که توسط کردهای زازاها بنیان گذاشته شد. در مصاحبه ای دربارهٔ دلیل تأسیس حزب گفت که زازاها در گذشته با نام ترک‌های کوهی شناخته می‌شدند.[۵۶].[۵۶]
نگارخانه
ویرایش.jpg)
جستارهای وابسته
ویرایشپانویس
ویرایش- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی).
- ↑ Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114.
- ↑ Jacques Leclerc (2014), Turquie
- ↑ Terry Lynn Todd (1985), A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan, p. vi: "Speakers of Dimili are Kurds psychologically, socially, culturally, economically, and politically."
- ↑ "Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri". Deng Yayınları. 1 January 1996.
- ↑ Taylor, J. G. (1865). "Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood". Journal of the Royal Geographical Society of London. 35: 39. doi:10.2307/3698077.
- ↑ van Bruinessen, Martin. "The Ethnic Identity of the Kurds in Turkey" (PDF): 1. Archived from the original (PDF) on 15 October 2015. Retrieved 23 June 2015.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ Özoğlu, Hakan (2004). Kurdish notables and the Ottoman state: evolving identities, competing loyalties, and shifting boundaries. Albany: State University of New York Press. ISBN 0-7914-5993-4.
- ↑ http://www.zazaki.net/haber/the-zazas-a-kurdish-sub-ethnic-group-or-separate-people-1131.htm
- ↑ http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/research/paul.htm
- ↑ https://www.quora.com/Kurdistan/Is-the-zaza-people-in-Turkey-actually-kurds
- ↑ مدخل DIMLĪ در Encyclopædia Iranica
- ↑ Akan، Sertaç (۳ مه ۲۰۱۹). «تحقیق قابل توجه از KONDA: اگر جمعیت ترکیه 100 نفر بود». Euronews.
- ↑ Yetgin، Murat (۲۰۱۹). «چند کرد، چند سنی و چند علوی در ترکیه زندگی می کنند؟». Yetgin Report.
- ↑ http://translate.googleusercontent.com/translate_c?depth=1&hl=fa&prev=search&rurl=translate.google.com&sl=en&u=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1529-8817.2005.00174.x/full&usg=ALkJrhggOAvcKHYz7E3eSSznAInVrS9dPQ. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ Garnik S. Asatrian. «DIMLĪ». دریافت‌شده در ۱۲-۹۰-۱۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ مرشد، سیاوش (۱۳۹۳). زبان زازا (دیمیلی). انتشارات بلخ. ص. ۱۳.
- ↑ گلیجانی مقدم، ندا (۱۳۹۵). «تحول معنایی واژه دیلم» (PDF). مطالعات تاریخ اسلام: ۱۱۱.
- ↑ دادگی، فرنبغ (۱۳۶۹). بندهش. ترجمهٔ بهار، مهرداد. انتشارات توس. ص. ۱۷۵.
- ↑ hsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267
- ↑ John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East.
- ↑ W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
- ↑ V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
- ↑ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki.Routledge.
- ↑ Arakelova, Victoria (1999). "The Zaza People as a New Ethno-Political Factor in the Region": 397
- ↑ "Is Ankara Promoting Zaza Nationalism to Divide the Kurds?". The Jamestown Foundation. 28 January 2009.
- ↑ Martin van Bruinessen, "Kurdish Nationalism and Competing Ethnic Loyalties", Original English version of: "Nationalisme kurde et ethnicités intra-kurdes," Peuples Méditerranéens no. 68-69 (1994), pp.11-37
- ↑ http://www.jamestown.org/single/?tx_ttnews%5Btt_news%5D=34423&no_cache=1#.V3jNffl97IU
- ↑ مارتین وان برویین سن. «هویت قومی کردها در ترکیه». ترجمهٔ سید مهدی سجادی.
- ↑ J. N. Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p. 138.
- ↑ راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم (به لاتین: Compendium Linguarum Iranicarum) با نام اختصاری CLI اثر ۱۷ زبان‌شناس برجسته به سرپرستی رودیگر اشمیت، ترجمه توسط ۴ نفر (زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی).
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i
- ↑ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176
- ↑ Henning, W. B. (1954). The Ancient Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
- ↑ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
- ↑ Aboszodə, Müəllifi Fəxrəddin: Talışca Türkçe Luğət. Bakı. 2011.
- ↑ مفيدي روح اله. تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو.
- ↑ Sabzalipour, J., & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
- ↑ احمدی پناهی سمنانی، محمد (۱۳۷۴). آداب رسوم مردم سمنانی. نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص. ۴۰–۴۴.
- ↑ Oranskij, Iosif Mikhailovich. “Zabānhā ye irani [Iranian languages]”. Translated by Ali Ashraf Sadeghi. Sokhan publication (2007).
- ↑ «Zazaki.de zazaki dimili zaza Anasayfa». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۰۹.
- ↑ Bozbuga, R. (2013). Türkiye’nin Bir Rengi: Zazalar. Türkiye Günlüğü, 113.
- ↑ Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z James Minahan, Peter T. Wendel
- ↑ Bozbuga, R. (2013). Türkiye’nin Bir Rengi: Zazalar. Türkiye Günlüğü, 113
- ↑ Selcan, Z. (2004). Zaza Dilinin Gelişimi.
- ↑ https://www.zazaki.de/index.php/tr/yazilar/yazarlar/mehmet-bayrak-ve-ebubekir-pamukcu
- ↑ Pamukçu, Ebubekir (1992). "Önsöz". Ware, 1. s. 2.
- ↑ https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/147113/-biz-bu-topraklarda-bin
- ↑ https://www.haberler.com/politika/cumhurbaskani-recep-tayyip-erdogan-kurt-ile-zaza-15886636-haberi/
- ↑ https://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/09/150929_erdogan_yerli_milli
- ↑ https://milliyet.com.tr/siyaset/affedersiniz-ermeni-icin-suc-duyurusu-1922081
- ↑ https://www.tccb.gov.tr/kabine/cumhurbaskani-yardimcisi
- ↑ https://www.haberturk.com/gundem/haber/848731-meclise-sicrayan-polemik
- ↑ https://www.hurriyet.com.tr/gundem/iyi-partiyi-kurtler-turkler-zazalar-kurdu-42207816
- ↑ https://ocakmedya.com/babacan-kurtce-sarkilarla-turkce-sarkilar-zazaca-sarkilar-arapca-sarkilar-ayni-sahnelerde-ayni-imkanlarla-soylenecek/
- ↑ ۵۶٫۰ ۵۶٫۱ 'Zaza party 'DEZA-PAR is getting ready for the elections
منابع
ویرایشپیوند به بیرون
ویرایش- زمینه‌های سیاسی و تاریخی کشتار کردهای علوی در ترکیه[پیوند مرده]؛ دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان
- وبگاه ادبای زازازبان
- سایت زازاکی بایگانی‌شده در ۱۹ فوریه ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(انگلیسی)