آرش (برخوانی)

آرش یک برخوانی است از بهرام بیضایی بر اساسِ داستانِ آرشِ کمانگیر. بیضایی آرش را نخست میانِ سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۷ نوشت. سپس در سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۰ ویرایش و گسترده‌ترش کرد.

آرش
روی جلدِ چاپِ نخست، انتشاراتِ نیلوفر، ۱۳۵۶
نویسنده	بهرام بیضائی
زبان اصلی	فارسی
سبک	برخوانی

موضوع و داستان

. . . بسیار مهم بود که سیاوش کسرایی، آرش کمانگیر را ساخت و از تنگنای چپ و سنتی و راست و امروزی سربلند درآمد. اما درست شاید برای خلاصی از همین تنگنا، به نظرم تصویرش از مردم و قهرمان هر دو فراآرمانی بود. این همه تقدس بخشیدن به مردم و قهرمان برایم قابل فهم نبود. و اگر مردم به همین سادگی از خود قهرمان می‌آفرینند، بی هیچ اشتباهی، چرا ما به این روز افتاده‌ایم؟ آن هم وقتی گیلگمش بابلی یکی-دو هزاره پیش از کتاب مقدس، از هراس انسانیِ قهرمان می‌گوید، و در آن مردم از دست قهرمان خود می‌نالند! در گیر و دار این ستایش و نکوهش منظومهٔ کسرایی بودم که دیدم آرش را نوشته‌ام. . . . یک روز منتظر نتیجهٔ امتحانِ آخر سال، هم‌مدرسه‌ای‌ام، نادر ابراهیمی، آرش در قلمروی تردید خودش را برایم تعریف کرد. . . . نمی‌دانم چرا جرئت کردم بگویم من هم آزمایشی کرده‌ام. و ناچار شدم بخوانمش. حسابی زد توی ذوقم که واقعی نیست؛ و من هم که نمی‌خواستم نویسنده بشوم؛ خیالِ راحت انداختمش کنار.

بیضایی، ۱۳۹۲

آرش یکی از بازگفت‌هایی است که از پسِ شناساندنِ افسانهٔ کهنِ آرش در کتابِ داستان‌های ایران باستانِ احسان یارشاطر (۱۳۳۶) پیدا شد. بیضایی در گفتگویی گفته که «نوشتن آرش حتی تا حدودی عکس‌العمل من در مقابل «آرش» سیاوش کسرایی بود که آن موقع تازه چاپ شده بود»، یعنی واکنشی به نامدارترینِ این بازگفت‌ها در قرنِ چهاردهمِ هجریِ خورشیدی. آرش یکی از نخستین‌هاست از سلسلهٔ ضدّقهرمان‌های آثارِ بیضایی.

بیضایی گمان می‌کرده که آرشِ کمانگیر ربطی داشته به آرجونا.

خلاصه

آرش قهرمان نیست و تیر را با عشق پرتاب نمی‌کند. او ستوربانی است که تیر را با بیزاری رها می‌کند و ناخواسته قربانی می‌شود و ناخواسته شهید و قهرمان می‌شود.

متن

نویسنده نسخهٔ نخستینِ این کار را در جوانی بین سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۷ نوشت. سپس میان سال‌های ۱۳۳۸ و ۱۳۴۰ نسخهٔ گسترده‌تری از آرش آماده کرد. سرانجام سالِ ۱۳۴۲ آن را برای چاپ به کتاب ماه کیهان سپرد. امّا کارِ این مجلّه به توقیف انجامید و شمارهٔ سوّمش، که آرش در او بود، هرگز منتشر نشد. این برخوانی سرانجام در تابستانِ ۱۳۵۶ توسّطِ انتشاراتِ نیلوفر چاپ و منتشر شد. تا حدودِ بیست سال آرش کتابی جداگانه بود و پی‌درپی چاپ می‌شد؛ تا آن که از سالِ ۱۳۷۶ با «اژدهاک» و «کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخش» در کتابِ سه بَرخوانی به وسیلهٔ انتشاراتِ روشنگران و مطالعات زنان چاپ شد. نیز در جلدِ یکُمِ دیوان نمایش (۱۳۸۲) نسخه‌ای باز هم بازنگری‌شده از آرش آمده‌است.

آرش به صورتِ کامل یا گزیده در بعضی گزیده‌های ادبی، مانندِ ادبیات فارسیِ حسن ذوالفقاری، نیز آمده‌است.

نمایش

آرش بارها در ایران و جاهای دیگر به زبان‌های گوناگون به نمایش درآمده است. نیز اقتباس‌هایی از آن نوشته و بازی شده است. یگانه اجرایش که نویسنده کارگردانی کرده آواخوانیِ آرش با اجرای مژده شمسایی و محسن نامجو در ژوئیهٔ ۲۰۱۳ در سالنِ آننبرگِ دانشگاهِ استنفورد بوده است.

در چاپ‌های اوّلیهٔ این متن اشاره شده که تمرین‌های این نمایش به خاطرِ کم‌آشنایی بازیگران با زبانِ فارسی دشوار شد و به انجام نرسید.

به دیگر زبان‌ها

آرش به انگلیسی ترجمه شده و با چند نمایشنامهٔ دیگر در کتابِ Stories from the Rains of Love and Death چاپ شده‌است.

• Stories from the Rains of Love and Death: Four Plays from Iran. Bahrām Bayz̤āʼī, ʻAbbās Naʻlbandiyān, Mohammad Rahmanian. tr. Soheil Parsa, Brian Quirt, Peter Farbridge. Playwrights Canada Press, 2009. ISBN 978-0-88754-819-2

نمایشنامه آرش به زبان‌های انگلیسی، اسپانیایی و صربستانی برگردانده شده‌است و توسّط سهیل پارسا در کوبا، کلمبیا، بوسنی و کانادا با بازیگران بومی این کشورها به روی صحنه رفته‌است.

جستارهای وابسته

• معصوم پنجم
• آرش ساد

پانویس

منابع

• بیضایی، بهرام. آرش. تهران: انتشارات نیلوفر، چاپ اوّل، ۱۳۵۶|سایت سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران
• بیضایی، بهرام. سه برخوانی. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان. چاپ اوّل، ۱۳۷۶|سایت سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران بایگانی‌شده در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine
• بیضایی، بهرام؛ آتشی، منوچهر؛ حق‌شناس، علی‌محمد؛ یاوری، حمید؛ نظرزاده، رسول؛ سناپور، حسین؛ مطلق (مهر ۱۳۷۹). «نقد و بررسی «سه برخوانی»». کارنامه (۱۳): ۲۸−۳۷.
• بیضایی، بهرام (۱۳۸۵). سه بَرخوانی. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان. شابک ۹۶۴-۵۵۱۲-۸۲-۴.
• بیضایی، بهرام؛ امیری، نوشابه (۱۳۸۸). جدال با جهل. تهران: نشر ثالث. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۸۰-۴۶۳-۳.
• بیضایی، بهرام؛ قوکاسیان، زاون (۱۳۷۱). گفت‌وگو با بهرام بیضایی. تهران: انتشارات آگاه.
• بیضایی، بهرام؛ اکبری، علیرضا (آذر و دی ۱۳۹۲). «چه محکمه‌های روشنفکری که گذراندم». اندیشه پویا (۱۲): ۱۱۸–۱۲۲.
• بیضایی، بهرام (۱۳۸۲). دیوان نمایش/۱. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
• بیضایی، بهرام (زمستان ۱۳۸۶). «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی». سیمیا (۲): ۱۵−۲۸.
• پایور، جعفر (دی و بهمن ۱۳۶۹). «آرش کمانگیر، آرش ستوربان». چیستا (۷۴ و ۷۵): ۵۷۶–۵۸۴.
• پورنگ، ص. (مرداد ۱۳۸۱). «بحثی در دراماتورژی آثار بیضایی». کتاب صحنه (۲۰): ۱۱–۱۳.
• رحمانیان، محمد؛ ابراهیم‌زاده، فرزانه (۱۵ دی ۱۳۹۲). ««تماشاگران»؛ بزرگ‌ترین حامیان مالی ما». شرق (۱۹۲۰): ۱۱.
• ستاری، جلال (فروردین ۱۳۸۱). «بود آیا . . . .؟». نمایش (۵۰): ۱۷–۱۹.
• سروش‌پور، کورش (تیر و مرداد ۱۳۸۴). «آرش پهلوان، آرش ستوربان». آناهید (۱۲): ۱۶–۲۱.
• سیف، اسد (۱۳۹۴). من و شهرزاد و دُن کیشوت. کلن: انتشارات فروغ.
• طاهری، صدرالدین؛ نوبخت، تکتم (پاییز و زمستان ۱۳۹۶). «از آرش اساطیری-تاریخی تا آرش برخوانی بیضایی». ادبیات تطبیقی (۱۶): ۷۵–۹۰.
• عابدی، کامیار (۱۴۰۱). در ایوان تماشا: جست‌وجوهایی در شعر فارسی. تهران: انتشارات مروارید. شابک ۹۷۸-۶۲۲-۳۲۴-۰۱۰-۲.
• عالیشان، لئوناردو (بهار ۱۳۶۸). «نقد و بررسی کتاب / دایرةالمعارف ایرانیکا، مجلد دوم». مجلّهٔ ایران‌شناسی (۱): ۱۷۱–۱۸۲.
• نظری، موسی‌الرّضا (پاییز و زمستان ۱۳۹۴). «نقد اسطوره‌ای آرش به روایت بهرام بیضایی». پاژ (۱۹ و ۲۰): ۱۲۶–۱۴۲.

• Tafażżolī, A.; Hanaway, Jr., W. L. (1987). "ĀRAŠ". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Vol. II. London: Routledge & Kegan Paul. pp. 266–267.

پیوند به بیرون

• آرش در کتابخانه باز