گویش‌های منطقه فارس

گویش‌های منطقهٔ فارس مجموعه‌ای از گویش‌ها هستند که در روستاهایی از منطقهٔ فارس بدانها صحبت می‌شود. منطقهٔ فارس که شامل استان‌های فارس، بوشهر، هرمزگان، بوده است را خاستگاه زبان فارسی می‌دانند. این گویش‌ها اگرچه همه (بجز چند مورد) از شاخهٔ زبانهای ایرانی‌تبار هستند اما در پاره‌ای حالات صرفی و اصطلاحات با فارسی رایج در استان فارس متفاوت بوده و حتی شیوه‌های صرفی پارسی میانه را در خود نگاهداشته‌اند.

دسته‌بندی‌ها

گویش‌های استان فارس را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

گویش های لری جنوبی

• لری جنوبی نام دسته‌ای از گویش‌های زبان لری است. دانشنامه ایرانیکا، فهرست لینگوییست و اتنولوگ گویش‌های لری را به دو شاخه لری شمالی و جنوبی تقسیم کرده‌ اند،گویش‌های جنوبی زبان لری دارای تفاوت عمده در افعال، ضمایر، حروف اضافه و حتی گرامر با کردی و فارسی است. برای مثال علامت جمع در لری به سه گونهٔ " ئل، یل و گل " است که در فارسی وجود ندارد. زبان لری در منطقه فارس از فراشبند در جنوب شروع شده تا اطراف شیراز و در نهایت نواحی شمالی استان حوالی اقلید و آباده پایان می یابد.

گویش‌های تاجیکی،فارسی (غیرارگاتیو)

• گویش‌های تاجیکی، لری، فارسی: این گویش‌ها مانند فارسی معیار ارگاتیو نیستنو و در مناطق مختلفی مانند علامرودشت، کلان و دژگاه و گور فیروزآباد و اطراف و بدانها تکلم می‌شود. برخی از آنها مانند گویش علامرودشتی فارسی هستند.

گویش‌های پهلوی

گویش‌های پهلوی گویش‌هایی هستند که پهلوی‌اند و هنوز حالت پارسی میانه را در خود حفظ کرده‌اند. مهم‌ترین ویژگی آنها داشتن حالت کنایی و اسپلیت ارگاتیو است و مانند صرف فعل پهلوی ساسانی هنوز شناسه‌های صرفی پیش از فعل قرار می‌گیرند. گاهی ریشه فعلی هم مانند دیگر زبانهای ایرانی نسبت به پارسی معیار متفاوت است. هر چند تفاوتهایی در فعل‌ها و گاهی در اسم‌ها هست، اشتراکات بسیاری با پارسی معیار دارند. این گویش‌ها در استان فارس و منطقهٔ دشتی (حد واسط بین لارستانی و لهجه‌های جنوبی پارسی) در بوشهر و شهر بهبهان در خوزستان و استان هرمزگان به جز شرق استان که زبان بلوچی کاربرد دارد رایج است. برای برخی از این زبان‌ها از جمله گویش‌های لارستانی و گویش‌های نزدیک به آن شناسه‌های غیرارگاتیو برای فعل‌های لازم نیز نسبت به پارسی معیار متفاوت است. عمدهٔ متکلمان گویش‌های پهلوی در استان فارس در روستاهای منطقهٔ کوهمرهٔ ارژن و دشتک مرودشت و روستاهای اطراف کازرون و بیشاپور و منطقهٔ لارستان بسر می‌برند. زبان شیرازی قدیم و کازرونی قدیم که حافظ و سعدی به آنها شعرهایی دارند نیز به گونه‌ای از همین گویش است که مانند زبان فارسی باقیماندهٔ زبان پهلوی جنوبی (منظور پارسی میانه است یا گویش‌های جنوبی پارسی میانه) می‌باشد. این حالت در پهلوی نیز رایج بوده است. برای نمونه مثلاً در اینگونه گویش‌ها برای گفتن مفهوم «مگر خوردی؟» می‌گویند: «مگرت خورد؟» و واک «ت» در این عبارت شناسهٔ دوم شخص مفرد است که پیش از بن فعل «خورد» آمده یا به خود بن می‌چسبد یا به کلمه‌های پیش از آن متصل می‌گردد. در کتاب پهلوی شکند گمانیک ویچار در درسیزدهم بند سی و سوم اینگونه می‌آید: «مگرت از آن درخت دانشنی‌ام گفت کو مخورید خورد؟» ترجمهٔ فارسی امروزی این جمله می‌شود: «مگر از آن درخت دانشی که «گفتم نخورید» خوردی؟» در این عبارت پارسی میانه «ت» در مگرت شناسهٔ فعل خورد در پایان جمله است و و «ام» شناسهٔ فعل گفت که در کل (ام گفت) می‌شود: گفتم.

گویش‌های شمال غربی

گویش‌های شمال غربی: که شامل سه گویش سیوندی و کوروشی و عبدویی می‌باشد، که هرسه از خانوادهٔ زبانهای شمال غربی هستند. زبان سیوندی زبان روستای سیوند در مجاورت پاسارگاد است که زبانی بسیار قدیمی می‌نماید و شباهت‌هایی میان آن و زبان مادی وجود دارد. زبان کروشی گویشی بلوچی است و گویش عبدویی و گویش کرونی که در اطراف کازرون رواج دارد نیز از شاخه کردی است.

واژگان

دوانی	کوزرگی	ماسرمی	فارسی
bu, bâva, bova	bovâ	bovâ	پدر
borâk, borâ	kâkâ	kâkâ	برادر
damâ, demað	dumâð	dumâð	داماد
ri	sirat	sirat, ri	رخ
mi, mel	mi	mi	موی
das	das	das	دست
:ma	:ma	mâ	ماه
setâ:ra	setâra	setâra	ستاره
ba:l	ba:l	barf	برف
tsâ	kâr	čâr	چهار
haf	haft	haft	هفت
yâzza	yâzza	yâzza	یازده
xordek	xord	kuškak	کوچک
te:z	tiz	tiz	تیز
:ze	šo	zir	زیر
mor	morvak	morx	مرغ
qalâ	qalâɣ	qalâ	کلاغ
gâ	gâ	gâ	گاو
oftâ	oš va:s	oftâ	افتاد
me:rezet	mirezet	mireze	می‌پزد
vâtser	bebâf	bevâf	بباف

نمونه

گویش‌های فارسی - تاجیکی

گویش	گزاره
English	Everyone who saw me greeted me.
فارسی	har ke marâ did, be man salâm kard
فارسی معیار	har ki mano did,be man salâm kard
فارسی آبادانی	har ki mo'ne did , be mo selâm kerd
فارسی شیرازی	har ki moy midid,azom selam mikerd
گویش کرونی	har ka me-ni di, va me salâm kerd.
تاجیکی کلانی	har k̂i may di, salâm ike
لری کلانی	har ka mo midi, salâm ike
لری ممسنی	har k̂e me na di, vam salâm k̂e
بلیانی	har k̂e mo di, salâm-am ke
حیاتی	har k̂i mo-na dið, salâm-om kerd
لردارنگانی	har k̂i mo-na dið, az mo salâm kerd
دژگاهی (گوری)	har k̂a mo dið, salam kerd
ریچی	har k̂e mo-na di, salâm-am k̂-e
دژگاهی	har ke mo miði, salâm-am mik̂e
زخرویه‌ای	har ke mo dið, salâm-om k̂erd

گویش‌های پهلوی

گویش	گزاره
گویش دوانی	har k̂i-š ma di-š, salâm k̂e
بهبهانی	har kiš miditam, a mey salâm mike/har ke mây di, vešâmey salâm mike/har kiš ma di, vešâmeney salâm ke/ har kiš me di, a mey salâm ke/ har ki meš di, vešâmey salâm ke.
دهله‌ای	har k̂iš ma di, eš salâm ama k̂e
کنده‌ای	har k̂i om dið-eyi, salâm kârd-ey
کوزرگی	har k̂i me-š di, salâm oš k̂e
ماسرمی	har k̂a me eš- di, salâm-ša k̂erda
بیروکانی	har k̂i seyl-em eš ki, salâm-eš ki
دادنجانی	har k̂i ma-š di, salâm-eš ki
مهبودی	har k̂i ke ma-š di, salâm-eš ke
بنافی	har k̂i eš ma di eš, salâm-am k̂e
پاپونی	har k̂i mo-š di, salâm-eš k̂e
دوسیرانی	har k̂i mo oš di, salâm-oš a mo k̂e
سمغانی	har k̂i mo-š di, salâm-eš k̂e
گاوکشکی	har k̂e-â midim, salâm na-šk̂e
مسقانی	har k̂e ma eš di, salâm-eš k̂e
نودانی	har k̂i mo-š di, salâm-eš ke
اسیری	har ke mo-š di, salâm-om oš-ke
اهله‌ای	har ke mo-š di, salâm-om oš-ke
خنجی	har ka mo-š di, salâm-oš kerd-om
گراشی	har ke mo-š di, salâm-e mo-š ke
کلاتی	har-ka-š ded-om, salâm-oš kerd-om
کاریانی	har ke mo-š di, salâm-oš ke
شورابی	har ke me oš-di, salâm-eš ke

گویش‌های منفرد شمال غربی

گویش	گزاره
گویش کوروشی	har k̂a man-a didi, ba man salâm iko
سیوندی	har kâmišâ merâ diyešâ avinim wâtešâ salâm
گویش عبدویی	har k̂asi k̂e may di, selâm-i k̂e
گویش دشتی	har k̂i-š mo di, eš selâm-om k̂e