زبان‌های ایرانی

برای کتاب زبان‌های ایرانی اثر ارانسکی، زبان‌های ایرانی (کتاب) را ببینید.

این مقاله دربارهٔ خانواده زبانی است. برای زبان‌های دارای گویشور در ایران، زبان‌های رایج در ایران را ببینید. برای زبان رسمی در ایران، زبان فارسی را ببینید.

زبان‌های ایرانی (به انگلیسی: Iranic languages یا Iranian languages)، یکی از زیرشاخه‌های زبان‌های هندوایرانی از خانواده بزرگ زبان‌های هندواروپایی است و توسط مردمان ایرانی، گویش می‌شود. زبان‌های ایرانی به چهار دوره پیشا ایرانی، ایرانی باستان، ایرانی میانه و ایرانی نو دسته‌بندی می‌شوند. منظور از اصطلاح زبان‌های ایرانی یا زبان‌های ایرانی‌تبار، گروهی از زبان‌ها است که همگی ریشه در یک زبان باستانی به نام زبان نیاایرانی داشته‌اند و به معنی زبان‌های مرتبط با واحد سیاسی کشور امروزی ایران نیست.

زبان‌های ایرانی
اقوام:	مردمان ایرانی
پراکنش:	آسیای غربی، قفقاز، آسیای مرکزی و آسیای جنوبی
تبار:	هندواروپایی زبان‌های هندوایرانی زبان‌های ایرانی
نیا:	زبان نیاایرانی
زیرگروه‌ها:	زبان‌های ایرانی غربی زبان اوستایی (مرکزی) زبان‌های ایرانی شرقی
ایزو ۲–۶۳۹ / ۵	ira
زبان شناسی	۵۸= (phylozone)
گلاتولوگ	iran1269
پراکندگی زبان‌های ایرانی در فلات ایران و اطراف آن. زبان‌های ایرانی شمال غربی:   1_زبان تالشی   2_زبان تاتی ایران   3_زبان‌های ایران مرکزی   7_کردی شمالی (کرمانجی)   8_کردی مرکزی (سورانی)   9_کردی جنوبی   10_زبان لکی   11_کردی کردلی   12_زازاکی   14_زبان گیلکی   15_زبان مازندرانی   16_گویش رودباری   17_زبان‌های سمنانی   18_زبان بلوچی زبان‌های ایرانی جنوب غربی:   19_زبان تاتی قفقاز   20_زبان فارسی   21_زبان لری   22_گویش دزفولی_شوشتری   24_زبان اچمی   25_گویش های گرمسیری   26_گویش بشاگردی   27_گویش کمزاری +زبان‌های ایرانی شرقی

رایج‌ترین زبان‌های ایرانی نو شامل زبان‌های فارسی، کردی، گیلکی، مازندرانی، اچمی، لکی، پشتو، بلوچی، آسی و لری است.

بیشتر زبان‌های ایرانی در کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان حضور دارند، اما تعدادی از این زبان‌ها نیز در عراق، سوریه، ترکیه، ازبکستان، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، غرب چین و شبه‌قاره هند هم وجود دارند. زبان اچمی تنها زبان ایرانیک است که در ۶ کشور شورای همکاری خلیج فارس زبان بومیست و توسط اچمی‌ها تکلم میشود.در میان کشورها و دولت‌های خودگردان، زبان فارسی در ایران، فارسی دری در افغانستان، تاجیکی در تاجیکستان، پشتو در افغانستان و بخش‌هایی از پاکستان، کردی در عراق، آسی در اوستیای جنوبی و اوستیای شمالی-آلانیا و زبان بلوچی در بلوچستان پاکستان، زبان رسمی هستند.

امروزه زبان‌های ایرانی بیشتر با خط فارسی، لاتین، و سیریلیک نوشته می‌شوند. در میان زبان‌های زنده ایرانی، تنها فارسی و طبری (مازندرانی) دارای آثاری با قدمت بیش از هزار سال هستند.

در سال ۲۰۰۸ میلادی برآورد شد که حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند. بنیاد تابستانی زبان‌شناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ برآورد کرده است که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبان‌های ایرانی سخن گفته می‌شود؛ که شمار سخنوران بزرگ‌ترین این زبان‌ها به‌طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۱۱۰ میلیون تن)، کردی (۴۱–۶۰ میلیون تن)، پشتو (۴۰ میلیون تن)، لری (۱۰ میلیون تن)، زبان تبری و گیلکی (۷ میلیون تن) و زبان بلوچی (۷ میلیون تن) و زبان لکی (حدود۳/۵میلیون) و زبان اچمی (حدود ۳-۴ میلیون).

پیشینه

نمودار زبان‌های هندواروپایی

پراکنش تاریخی زبان‌های ایرانی ۱۰۰ سال پیش از میلاد، رنگ نارنجی نشان‌دهنده سرزمین‌های ایرانی شرقی: سرمتی، سکائستان، باختر و رنگ قرمز نشان‌دهنده سرزمین‌های ایرانی غربی: شاهنشاهی اشکانی است.

دوره استقرار اقوام ایرانی در فلات کنونی ایران از هزاره سوم پ. م تا پایان شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پ. م را در بر می‌گیرد. از زبان‌های ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شده است: زبان مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان. از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمان‌روایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده است. اما از زبان‌های اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زبان اوِستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته است.

پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده است. نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ‌نوشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد. درهمین زمان زبان‌های دیگر ایرانی باستان نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می‌پیموده است، مانند زبان‌های بلخی، سغدی، زبان پارتی و خوارزمی.

زبان‌های ایرانی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. زبان‌های ایرانی باستان
2. زبان‌های ایرانی میانه
3. زبان‌های ایرانی نو (غربی و شرقی)

این دسته‌بندی مطلقاً از لحاظ زمانی نیست، بلکه از نظر زبان‌شناسی هم هست.

ایرانی باستان

همچنین ببینید: ایرانی باستان

زبان نیاایرانی نیای مستقیم این دسته از زبان‌های ایرانی است.

از جمله زبان‌های ایرانی باستان عبارت‌اند از زبان‌های اوستایی (که تنها از طریق متون اوستا به ما رسیده است)، پارسی باستان (که بیشتر از طریق کتیبه‌های هخامنشی به ما رسیده است)، سکایی باستان، و مادی (که فقط چند واژهٔ آن، آن هم از طریق چند وام‌واژه در فارسی باستان و چند واژهٔ ذکر شده در منابع یونانی و میان‌رودانی به دست ما رسیده است). برخی دیگر از زبان‌های این دوره که آثار غیرمستقیمی از آنها برجای مانده، یا براساس موازین زبان‌شناختی تاریخی می‌توان به وجودشان اطمینان داشت، بلخی باستان، پارتی باستان، خوارزمی باستان، سغدی باستان، شیرازی باستان، کرمانی باستان و مادی است.

ایرانی میانه

مقالهٔ اصلی: زبان‌های ایرانی میانه

زبان‌های ایرانی میانه به دو گروه تقسیم می‌شوند:

1. گروه ایرانی میانه غربی، شامل زبان پهلوانیگ (پارتی یا پهلوی اشکانی) و زبان پارسیگ (پارسی میانه یا پهلوی ساسانی)
2. گروه ایرانی میانه شرقی، شامل سغدی، سکایی میانه (سکایی ختنی)، خوارزمی و باختری (یا بلخی)

ایرانی نو

نقشه مناطقی که زبان مادری اکثریت مردم آنجا یکی از زبان‌های ایرانی است.

منطفه گستردگی و نفوذ زبان‌های ایرانی به تحقیق دانشمندان آلمانی

سرزمین‌های فارسی‌زبان ازبکستان

زبان‌های ایرانی نو به دو دسته بخش می‌شوند:

1. شرقی
2. غربی

زبان‌های ایرانی نو با این که در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شده‌اند اما گستره جغرافیایی بسیار وسیع‌تری را در بر می‌گیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه‌قاره هند.

زبان‌های ایرانی شرقی

مقالهٔ اصلی: زبان‌های ایرانی شرقی

دسته شرقی زبان‌های ایرانی نو که اغلب در کشورهای افغانستان، پاکستان، تاجیکستان، روسیه و گرجستان رایج‌اند به چند گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

• زبان پشتو
• زبان آسی
• زبان ارموری
• زبان پراچی
• زبان یِدغه
• زبان منجانی
• زبان خوفی
• زبان برتنگی
• زبان شغنانی
• زبان روشانی
• زبان اشکاشمی
• زبان سنگلیچی
• زبان واخانی
• زبان سریقلی
• زبان یزغلامی
• زبان یغنابی

زبان‌های ایرانی غربی

مقالهٔ اصلی: زبان‌های ایرانی غربی

زبان‌های ایرانی‌تبار غربی به دو گروه شمال غربی و جنوب غربی دسته‌بندی می‌شوند. این زبان‌ها غالباً بازمانده زبان‌های پارسی باستان، پارسیگ، پهلوانیگ، آذری باستان، دری زرتشتی هستند.

گروه شمال غربی:

• زبان‌های کردی
• زبان لکی
• زبان زازاکی
• زبان گورانی
• زبان شبکی
• زبان مازندرانی
• زبان گیلکی
• زبان تالشی
• زبان سمنانی
• زبان سنگسری
• زبان لاسگردی
• زبان سرخه‌ای
• زبان خوری
• زبان بلوچی
• زبان سیوندی
• زبان تاتی ایران
• زبان کرنگانی
• زبان شاهرودی
• زبان خورش‌رستمی
• زبان رزجردی
• زبان گذرخانی
• زبان کجلی
• زبان آشتیانی
• زبان خوانساری
• زبان نائینی
• زبان وانشانی
• زبان گزی
• زبان نطنزی
• زبان سوی
• زبان اچمی
• زبان یهودی-کاشانی
• زبان یهودی-همدانی
• زبان یهودی-گلپایگانی

زبان‌های ایرانی جنوب غربی:

• فارسی نو (و گویش‌های دری و تاجیکی)
• زبان تاتی قفقاز
• زبان ارمنی-تاتی
• زبان یهودی-تاتی
• زبان یهودی بخارا
• زبان لری
• زبان اچمی
• گویش بشاگردی (زبان اچمی)
• گویش کمزاری (زبان اچمی)
• زبان کهمره‌ای
• گویش های گرمسیری و زیر شاخه های زبان اچمی

شیوه نوشتار

زبان‌های ایرانی دارای شیوه‌های نوشتار گوناگون هستند. از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)؛ خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه‌های پارسیگ، پارتی، سغدی، و خوارزمی)؛ دو نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، باختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)؛ خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه‌های محلی)؛ خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)؛ خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)؛ خط یونانی (در مورد آذری (باختری))؛ خط سیریلیک (در مورد آسی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد آذری، کُردی، آسی و زازاکی).

زبان‌های ایرانی در ایران امروز

مقالهٔ اصلی: زبان‌های رایج در ایران

جمعیت گویشوران زبان‌های رایج در ایران به نقل از دانشنامه لوکلکس.

اتنولوگ

اتنولوگ جمعیت فارسی زبانان ایران در سال ۲۰۱۶ را ۵۰ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر یعنی بیش از ۶۲ درصد می‌داند. اِتنولوگ (به انگلیسی: ethnologue) از معتبرترین دانشنامه‌های موجود در جهان است که داده‌های آماری از تعداد گویشوران زبان‌های مختلف را به صورت اینترنتی منتشر می‌کند.

جمعیت

جمعیت ایران در پایان سال ۲۰۱۶ میلادی، طبق تخمین‌های متفاوت بین ۷۹ تا ۸۱ میلیون نفر بوده است. اتنولوگ جمعیت گویشوران زبان‌های مختلف در ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی را به ترتیب زیر بیان کرده است. به این نکته توجه شود که بین قومیت و گویشور تفاوت وجود دارد و برای نمونه میزان جمعیت آذری زبانان در جدول لحاظ شده است در حالی که جمعیت آذری تباران اندکی بیش تر است. بیش از ۸۱ درصد مردم ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی به یکی از زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند.

ردیف	نام	جمعیت(۲۰۱۶)	درصد از کل جمعیت ایران(۲۰۱۶)
زبان‌های ایرانی
۱	زبان فارسی	۵۰٬۴۰۰٬۰۰۰	۶۲٫۷۴
۲	زبان کردی	۵٬۵۹۰٬۰۰۰	۶٫۹۵
۳	زبان گیلکی	۲٬۴۰۰٬۰۰۰	۲٫۹۸
۴	زبان مازندرانی	۲٬۳۴۰٬۰۰۰	۲٫۹۱
۵	زبان بلوچی	۱٬۹۲۰٬۰۰۰	۲٫۳۹
۶	زبان لری	۱٬۷۰۰٬۰۰۰	۲٫۱۱
۷	زبان لکی	۱٬۰۰۰٬۰۰۰	۱٫۲۴
۸	زبان تاتی و زبان تالشی	۴۰۰٬۰۰۰	۰٫۴۹
۹	سایر زبان‌های ایرانی	محدود	۰٫۰۴
کل	زبان‌های ایرانی	۶۵٬۷۵۰٬۰۰۰	۸۱٫۴۵
زبان‌های غیرایرانی
۱	زبان ترکی آذربایجانی	۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰	۱۳٫۵۷
۲	زبان ترکمنی	۷۹۰٬۰۰۰	۰٫۹۸
۳	زبان ترکی خراسانی	۸۸۶٬۰۰۰	۱٫۱۰
۴	زبان ترکی قشقایی	۹۵۹٬۰۰۰	۱٫۱۹
۵	زبان عربی	۱٬۳۲۰٬۰۰۰	۱٫۶۴
۶	زبان ارمنی و زبان گرجی	۱۰۰٬۰۰۰	۰٫۱۲
۷	زبان آشوری	۱۵٬۰۰۰	۰٫۰۲
۸	سایر زبان‌های غیر ایرانی	محدود	۰٫۰۲
کل	زبان‌های غیرایرانی	۱۴٬۹۷۰٬۰۰۰	۱۸٫۵۵
کل تجمیعی	کل زبان‌های رایج در ایران	۸۰٬۷۲۰٬۰۰۰	۱۰۰

بنا بر گفته ادوین فرانسیس بریانت و لائوری پاتون، جمعیت گویشوران پنج زبان اول پرگویش این خانواده زبانی (به میلیون نفر) به شرح زیر می‌باشد:

ردیف	نام	جمعیت (۲۰۲۰)
زبان‌های ایرانی
۱	زبان فارسی	۱۰۰+
۲	زبان پشتو	۵۰
۳	زبان کردی	۴۰(ایران، عراق، سوریه و ترکیه)
۴	زبان بلوچی	(ایران، افغانستان، پاکستان، امارات متحده، عمان)۱۰
۵	زبان لری	۱۰
سایر	سایر زبان‌های ایرانی	نامشخص
کل	زبان‌های ایرانی	۲۰۰+

جدول زبان‌های ایرانی

فارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانجی	پشتو	تاتی	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی	زبان لکی
زیبا، خوش چهره	hewl, weş, rınd	rind, delal/cwan	ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista, خجسته	xojir	sharr, soherâ	xojir	zibâ/ xuš-chehreh	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd	Rengên , Jûanîdar
خون	goyni	xwîn/xwên	wina	xevn	hon	xun	xūn	xōn	xōn	vohuni	tug		xwên
نان	nan/non	nan	ɖoɖəi, nəɣɑn	nun	nân, nagan	nûn	nân	nân	nân			dzul	nan
آوردن	ardene	anîn/hênan/weranîn, hawirdin	rɑ wɺ̡əl	vârden, biyordon	âurten, yārag, ārag	biyârden	âvardan/biyar	âwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn	Awirdin,hawirdin
برادر	bıra	bira	wror	bərâr	brāt, brās	berâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brâtar	brâtar-	æfsymær	bira
آمدن	ameyene	hatin/wara	rɑ tləl	biyâmiyan	āhag, āyag	Biyamoan	âmadan	âmadan, awar	awar, čām	ây-, âgam	âgam-	cæwyn	hetin , hatin
گریه	bermayene	girîn	ʒaɺ̡əl	bərma	greewag, greeten	bərmə/ qâ	geristan/geryeh	griy-, bram-				kæwyn	girê
تار، تاریک	tari	tarî/tarîk	tjɑrə	ul, gur, târica, târek	thár	siyo	târîk	târīg/k	târīg, târēn		sâmahe, sâma	tar	tem
دختر	keyne/keyna/çeneke	keç, kîj, dot/kiç, kîj, kenîşk	lur	titiye, dətar	dohtir, duttag	kijâ/ deter	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)	dit , kimaça , kenîşk
روز، روشن	roce/roje/roze	roj	wrad͡z	revj, ruz	roç	rûj, rûz	rûz	rōz		raucah-		bon	řûj , řûşin , řûşta
کردن	kerdene	kirin/kirdin	kawəl	korden	kanag, kurtin	hâkerden	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn	kirdin
در، دروازه، دریچه	ber, keyber, çeber	derge/derke, derga	war, daɺ̡a	darvâca	gelo, darwāzag	bəli	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar	der , derveç
مردن	merdene	mirin/mirdin	mrəl	bamarden	mireg	bamerden	murdan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn	mirdin
خر	her	ker	xar	astar, xar	her	xar	xar	xar				xæræg	xer
تخم، خاویار، خایه	hak	hêk/hêlke	hagəi	merqâna, karxâ	heyg, heyk	merqəna	toxm	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk	tom , xa
زمین	êrd (uncertain origin)	erd/herd (uncertain origin)	zməka	zemin	zemin	zemi	zamin	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx	zemîn
سر شب، پگاه	şan	êvar/êware	mɑʂɑm/mɑxɑm	nomâzyar, nomâšon	begáh	nəmâşun	begáh	sarshab	êbêrag			izær	êware
چشم	çım	çav/çaw	stərga	coš	ch.hem, chem	bəj, Çəş	chashm	chašm	chašm	čaša-	čašman-	cæst	çem
پدر	pi/pêrde	bav/bab, bawk	plɑr	piya, piyar, dada	pit, piss	piyer	pedar	pidar	pid	pitar	pitar	fyd	bawa
ترس	ters	tirs	vera, tars	târs	turs, terseg	təşəpaş	tars	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas	tirs
نام زد، خواستگار	washti	dezgîran	t͡ʃanɣol	numzâ	nām zād	nûmzə, xasgar	nâm-zad	-	-			usag	desüran
خوش	weş	xweş	ʂa/xa	xojir	wash, hosh	xaar	xosh	dârmag			srîra	xorz / dzæbæa	xweş
انگشت	engihst/gisht	til/qamik, engust	gwəta	anquš	lenkutk, mordâneg	angoos	angošt	angust			dišti-	ængwyldz	kilik
آتش، آذر	adır	agir/awir, agir	or	taš	âch, âs	taš	âtaš, âzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art	agir
ماهی	mase	masî	kab	mâyi	mâhi, mâhig	mahi	mâhi	mâhig	mâsyâg		masyô, masya	kæsag	mahî
خوراک، خوردن	werdene	xwarin/xwardin	xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl	harden	warag, warâk	Xərak, baxerden	xordan	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag	xoirak , hûardin
رفتن	şiyayene	çûn	tləl	šiyen, bišiyan	jwzzegh, shutin	shunen / burden	raftan	raftan, shudan	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn	çên
خدا، بغ، پروردگار	homa	xwedê/xwa	xwdai	xədâ	hwdâ	homa, xəda	khodâ	bay, abragar		baga-	baya-	xwycaw	xoida, yezdan
خوب، نیکو	rınd	baş, rind/baş, çak	ʂə/xə	xâr, xojir	jawáin, šarr	xâr	xub / nîuū	xūb, nêkog		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz	xas , xû, baş
سبزه، علف، گیاه	vash	giya, riwek, şênkatî	wɑʂə/wɑxə	vâš	rem, sabzag	sûze, vâš	sabzeh, giyâh	giyâ	dâlūg		urvarâ	kærdæg	siwze
بزرگ، گته	gırd / pil	mezin/gewre, mezin	loj, ɣwara	pilla	mastar, mazan	gat, belang, pila	bozorg	wuzurg, pīl		vazraka-	uta-, avañt	styr	kelling , kiwîn
دست	dest	dest	lɑs	bâl	dast	dess	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm	des
سر	ser/sar	ser	sar, kakaɺ̡ai	kalla	saghar	kalə	sar	sar			sairi	sær	ser
دل	zerre	dil	zɺ̡ə	dəl	dil, hatyr	dil/dill	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ	dill
اسب	estor/astor	hesp/esp	ɑs	asb, astar	asp	istar	asp	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx	esp , çirawa
خانه، سرای	keye	mal/mall, xanu	kor, xuna	kiya	log, dawâr	səre	xâneh	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar	mall
گرسنه	veyşan	birçîtî/birsêtî	lwəʐa/lwəga	vašnâ, vešir, gosnâ	shudhagh	vašna	gorosnegi	gursag, shuy				stong	wisê
زبان)	zıwan / zon	ziman/ziman, ziwan	ʒəba	zobun, zəvân	zevân, zobân	ziwân	zabân	zuwân	izβân	hazâna-	hizvâ-	ævzag	zûn , zûan
خندیدن	huyayene	kenîn/pêkenîn, kenîn	xandəl	xurəsen, xandastan	khendegh, hendeg	xanne-hâkerden	xandidan	xandīdan	karta	Syaoθnâvareza-	xudyn		xenîn
زندگی، زیستنی	cewiyayene	jiyan	ʒwandun	zindәgi	zendegih, zind		zendegi	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card	ziniî , jîaên
مرد	merd	mêr/ pyaw	saɺ̡ai, meɺ̡ə	mardak, miarda	merd	mardi	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag	pêa
ماه	ashme	heyv/mang	spoʐmai/spogmai, mjɑʃt	mâng	máh	mûng, mithra	mâh	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj	mang
مادر، دایه	maye/marde	dayik, mak	mor	mâr, mâya, nana	mât, mâs	mâr	mâdar	mādar	mādar	mâtar	mâtar-	mad	da , dallke
دهان، فک	fek	dev/dem	xwlə	duxun, dâ:ân	dap	tək, dəhûn/kətâr	dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx	dem , çinawa
نام	name	nav/naw	num	num	nâm	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom	nam
شب	şewe	şev/şew	ʃpa	šö, šav	šap, shaw	šö	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv	şiw
باز کردن	akerdene	vekirin/kirdinewe	prɑnistəl, xlɑsawəl	vâz-korden	pabožagh, paç	vâ-hekârden	bâz-kardan	abâz-kardan		būxtaka-	būxta-	gom kæny	vazkirdin
آرام	pêameyış	aştî	roɣa	dinj	ârâm		âshti, ârâmeš, ârâmî	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad	yawaş , araç
خوک	xoz	beraz	xug, seɖar	xu, xuyi, xug	khug	xi	xūk	xūk			hū	xwy	huü
جایگاه، جا	ja	cih/jê	d͡zɑj	yâga	hend, jâgah	jâ	jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran	ja
خواندن	wendene	xwendin/xwêndin	lwastəl	baxânden	wánagh	baxûnessen	xândan	xwândan				kæsyn	xwanîn
گفتن، گپ زدن، آوا سردادن	vatene	gotin/witin, gutin	wajəl	vâten, baguten	gushagh	baotena	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn	vitin , gepdaên, hawarkirdin
خواهر	waye	xweşk	xor	xâke, xâv, xâxor, xuâr	gwhâr	xâxer	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar	xo	xue
کوچک، کم، خرد، ریز، بچه	qıj	biçûk	kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam	qijel, ruk	gwand, hurd	pətik, bechuk, perushk	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl	goijîn , gojer, kiçewrû
پسر	laj	kur/kurr	zoj	pur, zâ	baç, phusagh	rika	pesar, baça	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt	kur
روان	gan	gyan, rewan	arwɑ	rəvân	rawân		ravân	rūwân, gyân	rūwân, gyân		urvan-	ud	gêan , rewan
بهار	wesar	bihar/behar	psarlai	vâ:âr	bhârgâh	wehâr	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-		vehar
برز، برجسته، بلند	berz	bilind/berz	lwaɺ̡, d͡ʒəg	pilla	bwrz, buland	belan	boland / bârez	buland, borz	bârež		barez-	bærzond	kelling , zor
دَه	des	deh/de	les	da	deh	da	dah	dah		datha	dasa	dæs	de
سه	hiri/hirê	sê	dre	so, se	sey	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ	si
دِه	dewe	gund/dê	kəlai	döh, da	helk, kallag, dê	deh	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw	deşt , abadî
خواستن	waştene	xwestin/wîstin	ɣuʂtəl/ɣuxtəl	begovastan, jovastan	lotagh	bexâssen	xâstan	xwâstan				fændyn	gistin
آب	owe	av/aw	obə	âv, ö	âp	ö	âb/aw	âb	âb	âpi	avô-	don	aw
کِی	key	kengê/key, kengê	kəla	key	ked	ke	kay	kay	ka		čim-	kæd	kiê
باد	va	ba	bɑd	vâ	gwáth	wâ	bâd	wâd			vâta-	dymgæ / wad	va
گرگ	verg	gur/gurg	lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux	varg	gurkh	varg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh	goirg
زن	cêniye	jin	ʂəd͡za/xəd͡za	zeyniye, zenak	jan	zənâ	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us	jen
سال	serre	sal/sall	kɑl	sâl	sâl	sâl	sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az	sall
آری/ نه	ya / né	erê, a / na	ho (wo) / na, ja	ahan / na	ere / na	are	baleh, ârē, hā / na, nee	hâ / ney	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ	e , ne
دیروز	vizêri	duh/dwênê	parun	azira, zira, diru	zí	direz	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon	dweke , done
پارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانی	پشتو	تاتی	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی

جستارهای وابسته

• فهرست نام‌های جغرافیایی با ریشه ایرانی
• فهرست زبان‌های هندواروپایی

پیوند به بیرون

• زبان فارسی
• گویشهای ایرانی
• زبان‌های ایرانی
• نگاره درختی زبان‌های ایرانی
• آمارهایی درباره زبانهای رایج ایران