هاتف اصفهانی

سید احمد حسینی اصفهانی (درگذشته ۱۱۹۸ هجری قمری) متخلص به هاتف، از شعرا و ادیبان نامی ایران در عهد افشاریه و زندیه و از پیشگامان سبک بازگشت ادبی است.

هاتف اصفهانی
نام هنگام تولد	سید احمد حسینی
زادهٔ	نیمه نخست قرن دوازدهم اصفهان، ایران
درگذشت	ذی الحجه ۱۱۹۸ ه‍.ق قم، ایران
آرامگاه	حرم فاطمه معصومه، قم
ملیت	ایرانی
مکتب	بازگشت ادبی
آثار برجسته	ترجیع بند توحیدی
دوره	قرن دوازدهم هجری
فرزندان	سحاب اصفهانی، رشحه

زندگی و خاندان

اصل خاندان او از اهل اردوباد آذربایجان بوده که در زمان پادشاهان صفوی از آن دیار به اصفهان هجرت کرده و در این شهر متوطن گردیده‌اند. تولد هاتف در نیمهٔ اول قرن دوازدهم اتفاق افتاده و در زادگاهش اصفهان به تحصیل ریاضی و حکمت و طب پرداخته و گویا در این فنون از محضر میرزا محمد نصیر اصفهانی استفاده کرد و در شعر نیز مشتاق را راهنما و استاد خود اختیار نموده‌است.

هاتف شاعری را از جوانی آغاز کرد، در طول زندگی آرام خود از مدح شاهان و روی آوردن به دربار سلاطین خودداری کرد و بیشتر به مطالعه و حکمت و عرفان مشغول بود.

هاتف اصفهانی شاعری توانا و مسلط به زبان و ادب فارسی بود. وی از سبک شعرای متقدم ایران به ویژه حافظ و سعدی و فردوسی پیروی می‌کرد و طبع خود را در سرایش تمامی قالبهای شعری اعم از غزل، قصیده و رباعی، ترجیع‌بند و قطعه آزمود. شهرت عمده هاتف به سبب شاهکار بزرگ ادبی او (ترجیع‌بند عرفانی) است که هم از حیث حسن ترکیب الفاظ و هم از حیث توصیف معانی برجسته است. وی مرثیه‌های زیبایی نیز با استفاده از ماده تاریخ در مرگ بزرگان و دوستان خود سرود که این اشعار از ارزش بالایی برخوردارند.

هاتف تا پایان دوران میانسالی در زادگاهش اصفهان ماند، اما در سال ۱۱۸۸ ه.ق به دلیل شرایط تاریخی و حکومت وقت این شهر، به همراه دوستش آذر به قم و بعد از آن نزد صباحی بیدگلی به کاشان رفت و در اواخر عمر خود، سال‌ های ۱۱۹۷ و ۱۱۹۸ ه.ق دوباره به قم سفر کرد و در همان سال در قم درگذشت.

مهم‌ترین اثر باقی‌مانده از هاتف اصفهانی دیوان اشعار او و چند صد بیت شعر به‌زبان عربی است.

ترجیع بند مشهور

بخشی از بند اول ترجیع‌بند معروف هاتف:

ای فدای تو هم دل و هم جان		وی نثار رهت همین و همان
دل فدای تو چون تویی دلبر		جان نثار تو چون تویی جانان
دل رهاندن ز دست تو مشکل		جان فشاندن به پای تو آسان …
ساقی آتش‌پرست و آتش دست		ریخت در ساغر آتش سوزان
چون کشیدم نه عقل ماند و نه دین		سوخت هم کفر از آن و هم ایمان
مست افتادم و در آن مستی		به زبانی که شرح آن نتوان
این سخن می‌شنیدم از اعضا		همه حتّی الورید و الشّریان
که یکی هست و هیچ نیست جز او		وحده لا اله الّا هو

جستارهای وابسته

• سبک بازگشت ادبی

منابع

• براون، ادوارد: تاریخ ادبی ایران، ترجمه علی پاشا صالح، تهران، بانک ملی، ۱۳۳۳.
• براون، ادوارد: تاریخ ادبیات ایران (از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر)، ترجمه رشید یاسمی، تهران، چاپخانه روشنایی، ۱۳۱۶.
• رضازاده شفق، صادق: تاریخ ادبیات ایران، شیراز، دانشگاه پهلوی، ۱۳۵۴.
• دیوان هاتف اصفهانی، به تصحیح افشین عاطفی، کاشان: همگام با هستی، ۱۳۹۴.