نرجس
نرجس، نرگس یا مِلیکا در باور شیعه، نام همسر حسن عسکری، یازدهمین امام شیعیان دوازده‌امامی است. منابع نام‌های گوناگونی را برای او گزارش کرده‌اند که از میان آنها، نام‌های صیقل، نرجس، جدّه، ملیکا و سوسن مشهورترین نام‌هاست. نامدارترین کنیه‌های وی ام محمد و ام قائم، و مشهورترین لقب‌های وی سیدة الاماء و نرگس‌خاتون است.
نرجس | |
|---|---|
نرجس خاتون | |
 تایپوگرافی از عبارت «السیدة نرجس والدة امام المهدی» | |
| درگذشت | ۲۶۰ ه.ق |
| مدفن | سامرا، حرم عسکریین ۳۴°۱۱′۵۶″شمالی ۴۳°۵۲′۲۴″شرقی / ۳۴٫۱۹۸۷۸°شمالی ۴۳٫۸۷۳۳۸°شرقی |
| عنوان | سیدة، خاتون، سیدة الاماء، خیرالاماء |
| همسر | حسن عسکری |
| فرزندان | حجت بن الحسن (به باور شیعیان) |
دربارهٔ نسب او به جهت اختلاف منابع در گزارش سرگذشتش، اتفاق نظر وجود ندارد و از تاریخ زندگانی وی تا پیش از ازدواج با حسن عسکری اطلاعاتی دقیق در دست نیست. از تاریخ درگذشت نرجس‌خاتون نیز منابع سخنی به میان نیاورده‌اند. در روایت شیعه گفته می شود نشانه‌های بارداری نرجس مخفی نگه داشته شد و پس از زایش فرزند، تنها به چهل نفر از نزدیکان نشان داده شد.
در روایت‌های شیعه امامیه، دو روایت دربارهٔ مادر واپسین امام این مذهب آمده‌است؛ بر اساس یک روایت همسر حسن عسکری کنیزی سیاه‌پوست اهل شمال آفریقا (نوبه) بود و نقل دوم، افسانه‌ای است که به اسارت گرفتن شاهزاده روم و کنیزی او نزد حسن عسکری را روایت می‌کند.
نام و القاب
ویرایشنامهای گوناگونی برای نرجس گزارش شده‌است. در سده‌های اخیر، در میان شیعیان امامیه، نام نرجس شناخته‌شده‌ترین نام برای مادر واپسین امامشان بوده‌است. مشهورترین نامی که در منابع به وی نسبت داده شده‌است، صیقل است.[۱] امیرمعزی نوشته‌است که از نام‌هایی که برای او یاد کرده‌اند، نرجس، ریحانه، سوسن و مریم است که سه نام نخست اسم گل و گیاه است و مختص برده‌های زن بود.[۲] شیعیان ایران، نام خاتون را برای مادر حجت بن الحسن به‌کار می‌برند. برخی از القابی که به نرجس خاتون نسبت داده شده‌است، عبارتند از: خاتون عرب و خاتون قیامت است.[۳] احمد پاکتچی می‌گوید حسن عسکری هیچگاه ازدواج نکرد و تنها با کنیزان خود رابطه داشت و از آنجا که کنیزان زیادی از نژادهای گوناگون داشت، نام‌های مختلفی برای این شخصیت ثبت کرده‌اند.[۱]
در روایت‌های شیعه
ویرایش.jpg)
بر اساس روایتی که نرجس‌خاتون را اسیری از بیزانس (روم شرقی) معرفی می‌کند، وی از جانب پدری دختر یشوعا و نوه قیصر بیزانس و از جانب مادری از نوادگان شمعون لصفا -وصی عیسی- بوده‌است.[۴][۵][۶][۷] فضل بن شاذان در روایتی بی‌واسطه از حسن عسکری گزارش می‌کند که مادر حجت بن الحسن، دختر پسر قیصر بیزانس است.[۸] در این روایت آمده‌است که شاهدخت بیزانسی ابتدا مریم (مادر عیسی) و فاطمه را در خواب می‌بیند که از او می‌خواهند مسلمان شده و به اسارت لشکریان مسلمانان درآید و اینچنین او اسیر شده و به بازار برده‌فروشان سامرا می‌رسد و هادی (امام دهم شیعیان امامیه) او را خریده و به حکیمه‌خاتون و سپس فرزندش، حسن عسکری، می‌سپارد. نشانه‌های بارداری نرجس مخفی نگه داشته شده و پس از زایش فرزند، تنها به چهل نفر از نزدیکان نشان داده می‌شود. امیرمعزی این روایت را بدون شک افسانه‌ای و نمادین دانسته است.[۲]
مسعودی، صدوق، کلینی و مجلسی، روایت دیگری را در مقابل گزارش اسارت شاهزاده بیزانس نقل می‌کنند که بر اساس آن، نرجس از کنیزان حکیمه بود و در خانه او به‌دنیا آمده و در آنجا رشد و زندگی کرد.[۹][۱۰][۱۱] بر اساس آنچه شیخ صدوق در کمال‌الدین و تمام النعمة و شیخ طوسی در الغیبه گزارش می‌کند، باقر -امام پنجم شیعیان دوازده امامی- در روایتی مادر حجت بن الحسن را برده‌ای سیاه معرفی کرده‌است.[۱۲] به نوشته امیرمعزی، این کنیز اهل نوبه (شمال سودان) گزارش شده‌است.[۲]
در تاریخ درگذشت نرگس، اختلافاتی وجود دارد، بنابر روایتی که صدوق آن را در کمال‌الدین و تمام‌النعمة گزارش کرده‌است، نرگس به علت دلبستگی شدیدش به حسن عسکری و تحمل مشکلات و مصائب فراوان که حکومت بر خانواده حسن عسکری روا می‌داشتند، از حسن عسکری تقاضا کرد تا از خدا بخواهد که مرگ وی پیش‌تر از او باشد؛ و همچنین نیز شد.[۱۲][۱۳][۱۴] شیخ طوسی در الغیبه، گزارش دیگری را نقل می‌کند که درگذشت نرجس را بعد از حسن عسکری در تاریخی بین ۲۶۱ تا ۳۱۷ ذکر می‌کند.[۱۵] محلاتی از شعری که خبیر محمد سماوی در وصف سامرا سروده‌است، چنین برداشت می‌کند که سال مرگ نرجس، ۲۶۰ ه.ق بوده‌است و در پشت مزار حسن عسکری به خاک سپرده شده‌است.[۱۶] بنابر آنچه صاحب معجم البلدان به نقل از یکی از خدمتکاران حسن عسکری گزارش می‌کند، سال درگذشت نرجس، آنطور که بر سنگ مزارش نقش بسته بود، ۲۶۰ ه.ق بوده‌است.[۱۷] به باور بهادلی، درست‌ترین دیدگاه دربارهٔ مرگ نرجس، درگذشت او در سال ۲۶۰ و اندکی پس از مرگ حسن عسکری در همان سال بوده‌است. بهادلی قولی که درگذشت نرجس را در زمان حیات همسرش گزارش کرده‌است را ضعیف می‌داند.[۱۸]
آرامگاه
ویرایشمزاری که شیعیان امامیه به نرجس منسوب می‌دانند، در کنار همسرش حسن عسکری در شهر سامرا است.[۱۹][۲۰] از تاریخچهٔ این بنا تا سال ۳۳۳ ه.ق (۹۴۵ میلادی) اطلاعاتی ثبت نشده‌است و تنها سماوی در شعری، از بنا شدن گنبدی بر حرم عسکریین به‌دست ناصرالدوله حمدانی گزارش می‌کند. پس از آن در سال ۳۳۷ ه.ق (۹۴۸ م) معزالدوله دیلمی صندوقچه‌ای چوبی را بر روی مزارهای حرم عسکریین قرار داد و سپس برادرش در سال ۳۶۸ ه.ق (۹۷۸ م) گنبد و بارگاه حرم را بازسازی کرد و صحن را توسعه داد. ارسلان بساسیری در حدود سال ۴۵۰ ه.ق (۱۰۵۸ م) بارگاهی دیگر در حرم عسکریین بنا نهاد. این بنا در سال ۶۴۰ ه.ق (۱۲۴۲ م) در آتش‌سوزی نابود شد و به دستور مستنصر عباسی، همچون بنای پیشین بازسازی شد. این ساختمان بار دیگر در سال ۱۱۰۶ ه.ق (۱۶۹۴ م) دچار آتش‌سوزی گردید و به فرمان شاه سلطان حسین صفوی، تعمیر و بازسازی شد. در این دوره ضریحی در ایران طراحی و بر این قبور نصب گردید. در سال ۱۲۰۰ ه.ق (۱۷۸۵ م) به دستور احمدخان دنبلی -حاکم آذربایجان- حرم عسکریین با الگو قرار دادن نقشه حرم امام علی در نجف بازسازی شد. این بازسازی با مرگ احمدخان ناتمام باقی ماند تا فرزندش حسینقلی‌خان به اتمام آن اهتمام کرد. در این دوره بر مزار حکیمه و نرجس ضریحی قرار گرفت. در عصر قاجار، بر اساس وصیت امیرکبیر، ثلث اموالش را برای بازسازی حرم عسکریین استفاده کردند. در این بازسازی، گنبد طلاکاری شد و ایوان و صحن تعمیر شدند. در اوایل قرن چهاردهم هجری، حرم و رواق‌ها آینه‌کاری شدند و ساعتی بزرگ بر در قبله نصب شد. در سال ۱۳۳۹ خورشیدی به کوشش علی اصفهانی کهربایی -از بازرگانان کربلا- ضریحی از نقره بر این آستان قرار گرفت. القاعده در این بارگاه در اسفند ۱۳۸۴ خورشیدی برابر با ۲۳ محرم ۱۴۲۷ ه.ق بمب‌گذاری کرده و بر اثر انفجار، گنبد و بخش‌هایی از بنای حرم، از میان رفت.[۲۱]
برای نرگس، زیارت‌نامه‌ای در منابع دست دوم شیعی گزارش شده‌است.[۲۲] اما این زیارتنامه به هیچ‌یک از معصومین منتسب نیست.[۲۳][۲۴]
در منابع
ویرایشمنابعی که امروزه برای شیعیان امامیهٔ سنتی در نظر گرفته می‌شوند، اکثراً در سدهٔ چهارم هجری (دهم میلادی) شروع به ظهور کردند و تنها در قرن بعد به شکل قطعی خود رسیدند. نعمانی، ابن‌بابویه و شیخ طوسی از مهم‌ترین تک‌نگاری‌ها در این زمینه هستند.[۲]
منابع شیعه
ویرایشکهنترین منابعی که به ذکر نام و سرگذشت او پرداخته‌اند، مربوط به قرون دوم،[۲۵] سوم[۲۶] و چهارم[۲۷] هجری‌اند. با این وجود، در برخی منابع کهن‌تر روایی، از نام و حالات او یاد شده‌است. به‌طور کلی، چهار دسته روایت شیعی با موضوع نرجس در منابع روایی وجود دارد:[۲۸]
- روایاتی که وی را شاهدخت بیزانسی و تربیت‌یافتهٔ حکیمه خاتون معرفی کرده‌است.
- روایاتی که وی را زاده و تربیت‌شدهٔ خانه حکیمه دانسته‌است.
- روایاتی که نرگس را بانویی سیاه‌پوست دانسته‌است.
- روایاتی که مادر موعود آخرالزمان را کنیز معرفی کرده‌اند.
منابع اهل سنت
ویرایشدر درستی مطالب این بخش از مقاله اختلافنظر وجود دارد. لطفاً به گفتگوهای صفحهٔ بحث مراجعه کنید. |
به نرجس و خصوصاً زایش حجت بن الحسن، در کثیری از منابع اهل سنت اشاره شده است.[۲۹] قندوزی حنفی در ینابیع المودة به ماجرای نیمهٔ شعبان پرداخته و نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند. بر اساس گزارش قندوزی، حکیمه برای کمک به وضع حمل نرجس به خانه حسن عسکری آمده‌است.[۳۰][۳۱] شمس‌الدین محمد بن طولون نوشته‌است: «... و دوازدهمین تن آنان، فرزندش محمد بن الحسن است… و نام مادرش خمط و گفته شده نرجس است.»[۳۲] خواجه محمد پارسا از علمای حنفی، مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند. و همچنین از ماجرای ولادت حجت بن الحسن در نیمه شعبان سال ۲۵۶ ه.ق را به نقل از حکیمه گزارش می‌کند.[۳۳] ابن صباغ مالکی نیز شبیه به همین گزارش را نقل کرده و لقب نرجس را «خیرالامه»[غ ۱] می‌داند.[۳۴]
ابن عنبه در عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب و بهجت افندی در تاریخ آل محمد، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش کرده‌اند.[۳۵][۳۶] شبلنجی در نورالابصار، نام مادر تنها فرزند حسن عسکری را افزون بر نرجس، به استناد نقل‌هایی سوسن و صیقل نیز گزارش می‌کند.[۳۷] دیاربکری حسین بن محمد بن حسن مالکی نیز همین سه نام را برای مادر حجت بن الحسن گزارش کرده و او را کنیز معرفی می‌کند.[۳۸] علوی در المجدی فی انساب الطالبین، نام مادر حجت بن الحسن را نرجس گزارش می‌کند و می‌نویسد، این نام پس از نام صیقل بر او گذاشته شده‌است. وی همچنین ماجرای وضع حمل معجزه‌گونه نرجس را گزارش می‌کند.[۳۹] اما نصیبی در مطالب السؤول و ابن جوزی در تذکرة الخواص، نام مادر حجت بن الحسن را به جای صیقل، صقیل گزارش کرده‌اند.[۴۰][۴۱] جلال‌الدین نیشابوری و ابن خشاب بغدادی نیز چهار نام را برای نرجس خاتون گزارش کرده‌اند: صیقل، سوسن، نرجس، حکیمه.[۴۲] دیگر نامی که در منابع اهل سنت آمده‌است، خمط است که ابن خلکان شافعی آن را در وفیات الاعیان آورده‌است.[۴۳] در فرائد السمطین به نقل از جابر بن عبدالله انصاری آمده‌است که در صحیفه فاطمه نام امامان دوازده‌گانه را به همراه اسم مادرشان دیدم. وی گزارش می‌کند که نام مادر حجت بن الحسن در این صحیفه، نرجس گزارش شده‌بود.[۴۴] قندوزی مادر حجت بن الحسن بنابر روایتی از محمد باقر، را از نسل حواریون می‌داند.[۴۵]
اقتباس‌ها
ویرایشدر سال ۱۳۹۳، انیمیشنی به نام «شاهزاده روم» به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی، در ایران تولید شد. کارگردان این انیمیشن سینمایی را هادی محمدیان و تهیه‌کنندگی آن را حامد جعفری برعهده داشتند. این فیلم روایتگر داستان شاهزاده‌ای به نام ملیکا است که از تبار پدر از نوادگان یشوعا وصی عیسی و از تبار مادر نواده قیصر روم است. این انیمیشن موفق شد در جشنواره فیلم فجر، لوح تقدیر دریافت کند.[۴۶][۴۷] در حوزه ادبیات، به تاریخ دی‌ماه ۱۳۹۵ «کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون (ع)» در استان قم آغاز به‌کار کرد.[۴۸]
لغتنامه
ویرایش- ↑ خیر الامه: بهترین کنیزان
پانویس
ویرایش- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ پاکتچی، «حسن عسکری، امام»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ Moezzi، «ISLAM IN IRAN»، iranica.
- ↑ منفرد، «خاتون»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت.
- ↑ محققین مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه، الموجز دائرة معارف الغیبة، ۴۱۷/۵۳ ذیل مدخل «ملیکة».
- ↑ معروف الحسنی، زندگی دوازده امام، ۵۳۸.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۱۹.
- ↑ امینی گلستانی، نوادر و متفرقات، ۶: ۴۰۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۲: ۱۹۸–۱۹۹.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۶۳.
- ↑ شعرانی، عیون المعجزات، ۱۲۷.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۳۷۴.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۸۸.
- ↑ میرلوحی اصفهانی، مختصر الکفایة المهتدی لمعرفة المهدی (عج)، حدیث الثانی و الثلاثون.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۸۹.
- ↑ محلاتی، مأثرة الکبراء، ۱: ۳۰۰.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۹۲.
- ↑ بهادلی، امهات المعصومین، ۱۵۷–۱۵۸.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت، برگه اول.
- ↑ محلاتی، مأثرة الکبراء، ۱: ۲۹۱.
- ↑ فقیه بحرالعلوم و خامه‌یار، زیارتگاههای عراق، ۱: ۴۶۷–۴۷۳.
- ↑ امینی، نرجس والدة الامام المنتظر، ۹۴.
- ↑ رک: مجلسی، بحارالانوار، ۹۷: ۴۰۷.
- ↑ «زیارتنامه حضرت نرجس خاتون»، اسلام کوئیست.
- ↑ رک: مسعودی، اثبات الوصیة، ۲۵۸.
- ↑ رک: صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۲: ۴۲۲.
- ↑ رک: خصیبی، الهدایة الکبری، ۳۵۵. و طوسی، الغیبة، ۲۴۴.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۳۷۲.
- ↑ الحلو، الغیبة والانتظار، فصل: ما اقر به اهل السنة من ولادته….
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۳: ۱۷۱.
- ↑ میلانی، قادتنا، ۴: ۲۵۱–۲۵۲.
- ↑ ابن طولون، ائمة الاثنی عشر، ۱۱۷.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۳: ۳۰۴.
- ↑ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ۲: ۱۱۰۳.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۹۹.
- ↑ بهجت افندی، تاریخ آل محمد، ۲۷۰.
- ↑ شبلنجی، نور الابصار، ۳۶۴.
- ↑ دیار البکری، تاریخ الخمسین، ۲: ۲۸۸.
- ↑ علوی، أنساب الطالبین، ۱۳۰.
- ↑ نصیبی، مطالب السؤول، ۳۱۲.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۳۲۵.
- ↑ نوری، کشف الاستار، ۶۴ و ۶۹.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۴: ۱۷۴.
- ↑ حمویی جوینی، فرائد السمطین، ۲: ۱۴۱.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودة، ۳: ۲۱۵.
- ↑ «بررسی انیمیشن شاهزاده روم»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «انیمیشن شاهزاده روم»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «کنگره شعر نرجس خاتون»، خبرگزاری دفاع مقدس.
منابع
ویرایش- ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی (۱۹۹۸). تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمه. قم: اهل البیت.
- ابن خلکان، احمد بن محمد (۱۹۷۱). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان (به عربی). به کوشش اخسان عباس. بیروت: دار صادر.
- ابن‌عنبه، سید احمد (۱۹۸۸). عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.
- ابن صباغ مالکی، علی بن محمد (۱۳۷۹). الفصول المهمة فی معرفة الائمة (به عربی). به کوشش غریزی، سامی. قم: دارالحدیث.
- ابن طولون، محمد بن علی (۱۹۷۸). الائمة اثنی عشر (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.
- الحلو، سید محمّدعلی (۱۴۲۸). الغیبة والانتظار (به عربی). نجف: مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی علیه السلام.
- امینی، محمدباقر (۲۰۰۴). نرجس والدة الامام المنتظر (عج) (به عربی). ترجمهٔ موسوی، زهرا. بیروت: دارالنبلاء.
- امینی گلستانی، محمد (۱۳۹۶). نوادر و متفرقات. قم: محمد امینی گلستانی.
- بهادلی، عبدالعزیز کاظم (۱۴۲۵). امهات المعصومین علیهم السلام سیرة و تاریخ (به عربی). قم: مرکز الرسالة.
- بهجت افندی، بهلول (۱۳۷۹). تشریح و محاکمه در تاریخ آل محمد (به عربی). تهران: بنیاد بعثت. شابک ۹۶۴۳۰۹۰۷۹۵.
- پاکتچی، احمد (۱۳۹۸). «حسن عسکری، امام». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- سلیمیان، خدامراد (۱۳۸۸). فرهنگ‌نامه مهدویت. بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
- شبلنجی، مؤمن (۲۰۰۱). نور الابصار فی مناقب آل البیت النبی المختار (به عربی). قم: منشورات شریف الرضی.
- شعرانی، حسین بن عبدالوهاب (۱۹۵۰). عیون المعجزات (به عربی). نجف: مطبعة الحیدریه.[پیوند مرده]
- صدوق، محمد بن علی (۱۳۹۵). کمال الدین و تمام النعمة (به عربی). تهران: اسلامیه.
- طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۱). الغیبة (به عربی). قم: دارالعارف الاسلامیه.
- حمویی جوینی، ابراهیم بن محمد (۲۰۰۳). فرائد السمطین (به عربی). به کوشش محمودی، محمدباقر. بیروت: مؤسسه المحمودی.
- خصیبی، حسین بن حمدان (۲۰۰۱). الهدایة الکبری (به عربی). قم: بلاغ.
- دیار البکری، حسین (۱۳۸۹). تاریخ الخمسین فی احوال انفس النفیس (به عربی). بیروت: دار الصادر.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی؛ خامه‌یار، احمد (۱۳۹۱). زیارتگاههای عراق (معرفی زیارتگاههای مشهور در کشور عراق). تهران: سازمان حج و زیارت.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (۱۴۳۵). ینابیع المودة لذو القربی (به عربی). قم: اسوه.
- علوی، علی بن محمد (۱۳۸۰). المجدی فی أنساب الطالبین. به کوشش احمد مهدوی دامغانی. قم: کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی.
- میرلوحی اصفهانی، سید محمد (۱۴۲۵). مختصر الکفایة المهتدی لمعرفة المهدی علیه السلام (به عربی). ترجمهٔ سید یاسین موسوی. نجف: مرکز الدراسات التخصّصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه.
- محلاتی، ذبیح‌الله. ریاحین الشریعه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- محلاتی، ذبیح‌الله (۱۴۲۶). ماثرة الکبراء فی تاریخ السامراء (به عربی). نجف: مکتبة الحیدریه. شابک ۹۶۴-۵۰۳-۰۳۹-۰.
- محققین مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه (۲۰۰۹). الموجز دائرة معارف الغیبة (به عربی). نجف: مرکز الدراسات التخصصیة فی الإمام المهدی عجل الله فرجه.
- محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۹۳). دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ. ترجمهٔ مسعودی، عبدالهادی. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
- محمدی اشتهاردی، محمد (۲۰۱۴). حضرت مهدی (ع) فروغ تابان ولایت. واشینگتن: کتابخانه آنلاین معارف اسلامی: مرکز تعلیمات اسلامی واشینگتن.
- مجلسی، محمدباقر (۱۴۱۰). بحارالانوار (به عربی). بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
- مسعودی، علی بن حسین (۱۳۸۴). اثبات الوصیة. قم: انصاریان.
- معروف الحسنی، هاشم (۱۳۷۶). زندگی دوازده امام. ترجمهٔ محمد درخشنده. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۰۰-۰۳۲۹-۸.
- میلانی، سید محمدهادی (۱۴۲۸). قادتنا کیف نعرفهم (به عربی). قم: مرکز الحقایق الاسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۲۵۰۱۴۶۵.
- منفرد، افسانه (۱۳۷۴). «خاتون». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- نصیبی، محمد بن طلحه (۱۹۹۵). مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول. به کوشش عبدالعزیز طباطبایی. بیروت: موسسه البلاغ.
- نوری، حسین (۱۴۰۰). کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار. تهران: مکتبة نینوی الحدیثیه.
- اسلام کوئیست (۱۳۹۷). «زیارتنامه حضرت نرجس (س) مادر امام مهدی (عج)». islamquest.net. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- خبرگزاری ایسنا (۱۳۹۵). «انیمیشن «شاهزاده روم» از تلویزیون پخش می‌شود». isna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- خبرگزاری ایسنا (۱۳۹۹). «نقد و بررسی انیمیشن «شاهزاده روم»». isna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- خبرگزاری دفاع مقدس (۱۳۹۵). «اعلام فراخوان اولین کنگره شعر سراسری حضرت نرجس خاتون». defapress.ir. دریافت‌شده در ۱۶ خرداد ۱۴۰۰.
- Moezzi, Mohammad Ali Amir (2007). "ISLAM IN IRAN vii. THE CONCEPT OF MAHDI IN TWELVER SHIʿISM". iranica (به انگلیسی).
جستارهای وابسته
ویرایش