ویکی‌پدیا

فاجعه منا (۱۳۹۴)

رویداد انسانی

فاجعهٔ منا روز ۲ مهر ۱۳۹۴ برابر با ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵ میلادی و ۱۰ ذیحجهٔ ۱۴۳۶ قمری هم‌زمان با عید قربان در مراسم رمی جمرات در «خیابان ۲۰۴» نزدیک تقاطع آن با «خیابان ۲۲۳»، در منطقهٔ منا،[۲] شهر مکه، عربستان سعودی رخ داد[۳] و منجر به جان باختن دست‌کم ۲٬۲۳۶ زائر شد.[۴] ازدحام حجاج، دلیل این فاجعه اعلام شده‌است.[۴] آمار دقیق تلفات این حادثه رسماً اعلام نشده‌است. مقامات رسمی عربستان ۲ روز پس از وقوع حادثه تعداد جانباختگان را ۷۶۹ نفر اعلام کردند.[۵][۶][۷][۸] بر اساس مجموع آمار استخراج‌شده از گزارش‌های جداگانهٔ کشورها، تعداد کنونی جانباختگان ۲٬۴۳۱ نفر است.

فاجعهٔ منا - ۱۳۹۴/۰۷/۰۲
تقاطع خیابان ۲۰۴ و ۲۲۳ محل سانحهٔ منا در نزدیکی جمرات
تاریخ‎۲ مهر ۱۳۹۴ (۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵ م)
مکانسرزمین منا، مکه، عربستان سعودی عربستان سعودی
مختصات۲۱°۲۴′۴۸″ شمالی ۳۹°۵۳′۳۶″ شرقی / ۲۱٫۴۱۳۳۳°شمالی ۳۹٫۸۹۳۳۳°شرقی / 21.41333; 39.89333
علتمورد مناقشه
کشته‌هابرآوردها:
آمار رسمی عربستان ۷۶۹[۱]
خبرگزاری فرانسه ۲٬۲۳۶ نفر
آسوشیتد پرس ۲٬۴۲۶ نفر
گزارش‌های جداگانهٔ کشورها ۲٬۴۳۱ نفر
گم‌شده‌ها۴۲۷

تعداد جانباختگان ایرانی در این حادثه ۴۶۴ نفر اعلام شده[۹][۱۰][۱۱][۱۲] که تمامی مفقودان حادثه تا تاریخ ۱۶ دی ۱۳۹۴ شناسایی شدند و ۴۲ قربانی دیگر در قبورالشهدای مکه دفن شده‌اند.[۱۳][۱۴] در پی این حادثه، ۳ روز عزای عمومی توسط سید علی خامنه‌ای در ایران اعلام شد.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸] این حادثه منجر به برآشفتگی روابط میان عربستان و ایران شد که یکی از دلایل اساسی آن، نا آرامی‌های خاورمیانه مانند جنگ داخلی سوریه و جنگ داخلی یمن بوده‌است.[۱۹][۲۰][۲۱] ایران با ۴۶۴ جانباخته، بیشترین کشتهٔ شناسایی‌شده را داشته‌است.[۲۲][۲۳] بر اساس آمار به دست آمده، مالی با ۳۱۲، نیجریه با ۲۷۴، مصر با ۱۹۰، بنگلادش با ۱۳۷ و اندونزی با ۱۲۹ جانباخته پس از ایران بیشترین تلفات را داشته‌اند.

این واقعه مرگبارترین رویداد تاریخ حج است.[۲۴][۲۵][۲۶] واقعهٔ سال ۱۹۹۰ دیگر حادثهٔ حج با بیش از هزار کشته بود که در آن ۱٬۴۲۶ زائر جان باختند. رویداد سال ۱۹۹۰ هم در مسیر رمی‌جمرات اتفاق افتاد. رمی‌جمرات چندین بار دیگر نیز چندصد کشته به‌جا گذاشته‌است؛ از جمله، در سال ۲۰۰۶ میلادی، بیش از ۳۶۰ نفر از حجاج بر اثر ازدحام جمعیت هنگام اجرای مراسم رمی‌جمرات کشته شدند.[۲۷] این واقعه در پی مذاکرات سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران با مسئولان عربستان، به دلیل «استمرار کارشکنی‌های دولت سعودی» منجر به لغو شدن سفر حج برای ایرانیان در سال ۱۳۹۵ شد.[۲۸][۲۹][۳۰]

سید علی خامنه‌ای در پیامی در آستانهٔ فرارسیدن موسم حج در ۱۵ شهریور ۱۳۹۵ با مقصر خواندن حکام سعودی در این فاجعه، از ممانعت مسئولان سعودی در تشکیل هیئت حقیقت‌یاب بین‌الملل اسلامی برای آشکار شدن زوایای پنهان این فاجعه انتقاد کرد.[۳۱][۳۲]

آمار تلفات

ویرایش
ملیت قربانی‌ها
ملیت جانباخته مفقود منبع
  افغانستان ۲ ۶ [۳۳]
  الجزایر ۴۶ ۳ [۳۴]
  بنگلادش ۱۳۷ ۵۳ [۳۵]
  بنین ۵۲ ۴۱ [۳۶]
  بورکینافاسو ۲۲ ۷ [۳۷]
  بوروندی ۱ ۶ [۳۸]
  کامرون ۱۰۶ ۲۸ [۳۹][۴۰]
  چاد ۵۲ ۵۰ [۴۱]
  چین ۴ ۰ [۴۲]
  جیبوتی ۲ ۳ [۴۳]
  مصر ۱۹۰ ۴۵ [۴۴][۴۵]
  اتیوپی ۵۳ ۰ [۴۶]
  گامبیا ۲ ۰ [۴۷]
  غنا ۱۷ ۱۷ [۴۸]
  هند ۱۱۴ ۱۰ [۴۹]
  اندونزی ۱۲۹ ۰ [۵۰]
  ایران ۴۶۴ ۰ [۱۳][۱۴]
  عراق ۱ ۰ [۵۱]
  ساحل عاج ۵۲ ۷ [۵۲]
  اردن ۲ ۱ [۵۳]
  کنیا ۱۲ ۰ [۵۴]
  لبنان ۱ ۰ [۵۵]
  لیبی ۱۰ ۷ [۵۶]
  مالزی ۱ ۰ [۵۷]
  مالی ۳۱۲ ۳۴ [۵۸][۵۹]
  موریس ۵ ۰ [۶۰]
  مراکش ۴۲ ۱ [۶۱]
  میانمار ۶ ۵ [۶۲]
  هلند ۱ ۰ [۶۳]
  نیجر ۷۸ ۴۱ [۶۴]
  نیجریه ۲۷۴ ۴۳ [۶۵][۶۶]
  عمان ۱ ۰ [۶۷]
  پاکستان ۸۳ ۷ [۶۸][۶۹]
  فیلیپین ۱ ۰ [۷۰]
  سنگال ۶۲ ۰ [۷۱]
  سومالی ۸ ۰ [۶۳]
  سری‌لانکا ۱ ۱ [۷۲]
  سودان ۳۰ ۲ [۷۳]
  تانزانیا ۳۲ ۷ [۷۴]
  تونس ۱۵ ۰ [۶۱]
  ترکیه ۷ ۰ [۷۵]
  اوگاندا ۱ ۲ [۷۶]
مجموع ۲٬۴۳۱ ۴۲۷
آمار رسمی عربستان ۷۶۹ [۷۷]

کمترین آمار گزارش‌شده از تلفات ۲٬۲۳۶ نفر است[۴] در حالی که خبرگزاری آسوشیتد پرس کشته شدن ۲٬۴۲۶ نفر[۷۸] را تأیید کرده‌است. رسانه‌های ایرانی نیز در ابتدا به نقل از سعید اوحدی، رئیس سازمان حج و زیارت، شمار کلی جانباختگان را حدوداً ۷۷۰۰ نفر گزارش کرده‌اند[۷۹][۸۰] و با استناد به آمار غیررسمی و مشاهدات میدانی[۸۱][۸۲] اعلام کرده‌اند این آمار به بیش از ۸۰۰۰ نفر رسیده‌است.[۸۳][۸۴][۸۵][۸۶][۸۷][۸۸][۸۹][۹۰][۹۱][۹۲][۹۳][۹۴]

برخی خبرگزاری‌های ایرانی[۹۵] و غیرایرانی[۹۶][۹۷][۹۸][۹۹] در تاریخ ۷ مهر اعلام کردند که معاون وزیر بهداشت عربستان، حمد بن محمد الضویلع، طی خبری در پایگاه رسمی وزارت بهداشت عربستان مجموع آمار کشته‌شدگان این حادثه را بر اساس عکس‌های دریافت‌شده از جانباختگان فاجعه، ۴۱۷۳ نفر ذکر کرده بود. این خبر از جانب منابع رسمی تکذیب شد.[۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶] خبرگزاری‌های منتشرکنندهٔ این خبر ادعا کردند که اخبار از سایت وزارت بهداشت عربستان حذف شده‌است و این ماجرا، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های فارسی‌زبان داشته‌است.[۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹] سی‌ان‌ان عربی نیز ضمن بیان این که در این خبر از واژهٔ «کشته‌شدگان» استفاده شده‌است و رسانه‌های عربستان از این واژه برای قربانیان حج استفاده نمی‌کند، درستی این خبر را تأیید نکرد.[۱۱۰] پایگاه خبری اینترنشنال بیزینس تایمز نیز احتمال داد که این خبر ممکن است به‌دست یک هکر در سایت وزارت بهداشت عربستان قرار گرفته باشد.[۱۱۱]

برخی پایگاه‌های خبری در تاریخ ۲۳ مهر ۱۳۹۴ آمار جانباختگان فاجعهٔ منا را به استناد سندی که به دروغ ادعا می‌شود از وزارت بهداشت عربستان افشا شده، ۷۴۷۷ نفر اعلام کردند.[۱۱۲][۱۱۳][۱۱۴][۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸][۱۱۹] پایگاه خبری مصری البدیل نیز این آمار را تأیید کرده‌است.[۱۲۰][۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳][۱۲۴][۱۲۵][۱۲۶][۱۲۷][۱۲۸][۱۲۹]

 
کشورهای کشته‌داده بر پایهٔ تعداد قربانی

مقامات

ویرایش
ملیت نام منبع
  نیجریه تیجانی المسکینی (جانباخته)
حاجیا بیلکیسو یوسف (جانباخته)
الحاجی عباس ابراهیم سامبو (جانباخته)
جاستیک عبدالغدیر جگا (جانباخته)
جاستیک موسی حسن الکالی (جانباخته)
انگر بلو جیدان حما (جانباخته) 		[۱۳۰][۱۳۱]
  پاکستان اسد مرتضی گیلانی (جانباخته) [۱۳۲]
  ایران

مویدی قمی (جانباخته) غضنفر رکن‌آبادی (سفیر سابق ایران در بیروت)[۱۳۳] (جانباخته)

محمدصادق اخوان (معاون مرکز شورای حل اختلاف قوه قضائیه)[۱۳۴]
محمدرحیم آقایی‌پور (سفیر سابق ایران در اسلوونی) (جانباخته)
احمد فهیما (معاون ادارهٔ تشریفات وزارت خارجه) (مفقود)
حسن حسینی مقدم (سرکنسول ایران در مرو) (مفقود)
مرجان نازقلیچ (فرماندار بندرترکمن) (جانباخته[۱۳۵])

[۱۳۶]

جغرافیای منا

ویرایش
 
سرزمین منا در سال ۲۰۰۹

سرزمین منا، دره‌ای در شرق مکه، احاطه‌شده بین رشته‌کوهی، به درازای تقریبی ۴٫۱۰۰ متر، و بیشترین ارتفاع حدود ۱٫۷۰۰ متر، و کم‌ترین ارتفاع نزدیک به ۴۰۰ متر است. مساحتی که از لحاظ دینی برای مسلمانان اهمیت دارد حدود ۷٫۸۲ کیلومتر مربع است که مساحت قابل استفاده از آن ۴٫۸ کیلومتر مربع که مساوی با ۶۱٪ از کل مساحت است و ۳۹٪ غیرقابل استفاده ناهمواری‌های خشن است. در روزهای حج که در هر سال برگزار می‌شود و طولانی‌ترین مدت آن ۶ روز است، نزدیک به دو میلیون زائر را در خود جا می‌دهد که علاوه بر کارگران و خدمت‌رسانان گوناگون، این عدد به ۳ میلیون می‌رسد. این شرایط، در روزهای حج این مکان را به کم‌ترین مساحت پرجمعیت جهان تبدیل می‌کند.[۱۳۷]

علت حادثه

ویرایش

روزنامه الدیار، حرکت کاروان محمد بن سلمان، جانشین ولیعهد سعودی، پسر شاه و وزیر دفاع سعودی در مرکز مِنا را، علت احتمالی تغییر حرکت زائران کعبه در سرزمین مِنا گفته‌است.[۱۳۸][۱۳۹] سرلشکر منصور الترکی سخنگوی رسمی وزارت کشور عربستان، در پاسخ به این مسئله گفت: «بعضی‌ها تلاش می‌کنند که حادثهٔ ازدحام در منا را به عبور کاروان‌ها نسبت دهند؛ و این اولین‌بار نبوده و درست نیست و هیچ ربطی بین محدودهٔ حضور مسؤولان عالی‌رتبه و مکان این حادثه وجود ندارد. برنامه‌ریزی ما بسیار دقیق است و تمامی اماکنی که مربوط به ادای رسوم حج می‌شود را در بر می‌گیرد… هر سال با مسؤولان کاروان‌های عازم حج کشورهای گوناگون تقسیم کار می‌کنیم و برای توضیحات در مورد برنامهٔ رمی جمرات که طرح‌ریزی کرده‌ایم، با آنان کنفرانس برگزار می‌کنیم و حوادث، در لحظه روی می‌دهد و اگر با کم‌کاری و خللی در برنامه‌هایمان مواجه شدیم در برطرف کردن آن درنگ نمی‌کنیم…».[۱۴۰] رسانه‌های ایرانی، ویدئویی در یوتیوب با عنوان «عبور کاروان امیر خالد فیصل، امیر منطقهٔ مکه از منا»، که در سه سال قبل از این حادثه در آن سایت بارگذاری شده‌بود را برای پوشش تصویری این خبر به نمایش گذاشتند.[۱۴۱][۱۴۲]

مقامات عربستان، اعلام کردند که ازدحام و تبعیت‌نکردن زائران از دستورالعمل‌ها علت اصلی حادثه بوده‌است،[۱۴۳] فارس نیوز می‌نویسد، بسته‌شدن یک مسیر و هدایت زائران به مسیری که درِ آن بسته بود، نشان می‌دهد علت اصلی حادثه، تصمیم غلط برگزارکنندگان مراسم بوده‌است.[۱۴۴]

به گفتهٔ یک شاهد عینیِ ایرانی، حادثه در خیابانی که عمدتاً ایرانی‌ها، افریقایی‌ها، هندی‌ها و پاکستانی‌ها به سمت جمرات حرکت می‌کنند کاملاً وضعیت غیرعادی محسوس بوده به این ترتیب کمبود اکسیژن کافی به‌واسطهٔ ازدحام فوق‌العادهٔ جمعیت، گرمای طاقت‌فرسا، نبودِ آب آشامیدنی و بسته‌بودن راه‌های خروجیِ خیابان به‌سمت جمرات، شرایط وخیمی را ایجاد کرد که موجبات مرگ حجاج را فراهم کرد.[۱۴۵]

 
تشییع قربانیان در دانشگاه تهران - مهر ۱۳۹۴

روزنامهٔ الشرق‌الاوسط، به نقل از یکی از مسئولان کاروان حج ایران، که نامش را افشا نکرده، نوشته‌است: در روز حادثه ۳۰۰ زائر ایرانی بدون توجه به برنامه‌ریزی‌ها عازم مراسم رمی جمرات شده‌اند و برخورد آن‌ها در خیابان ۲۰۴ با زائرانی که طبق برنامه و در کاروان‌های خود عازم مراسم رمی جمرات شده‌اند، باعث این حادثه بوده‌است. این ۳۰۰ زائر ایرانی بر خلاف برنامه‌ریزی‌ها در روز حادثه به چادرهای محل استقرار خود نرفته‌اند و مستقیماً و «سرخود» عازم مراسم رمی جمرات شده‌اند که این اقدام آن‌ها باعث ایجاد اختلال و برخورد دو گروه در مسیر متفاوت در خیابان ۲۰۴ شده‌است.[۱۴۶] خبرگزاری فارس در پاسخ می‌نویسد: "کسانی که در سال‌های اخیر در حج تمتع حضور داشته‌اند به خوبی می‌دانند که اصلاً راه بازگشت به عقب وجود ندارد؛ لذا امکان نداشته که ۳۰۰ ایرانی برعکس بقیه حرکت کنند. گذشته از این، این حادثه در صبح روز عید اتفاق افتاد، یعنی هنوز کسی رمی نکرده بود که بخواهد بازگردد. چرا حجاج ایرانی باید بر عکس بقیه حرکت می‌کردند و رمی نکرده بازمی‌گشتند؟!" این خبرگزاری در ادامه می‌نویسد: "در سال‌های گذشته امکان حرکت معکوس وجود نداشت و راه‌های رفت و برگشت نیز از هم جدا بود. آیا امسال این امکان وجود داشت؟ هرگز امکانی برای بازگشت و خلاف دیگران حرکت کردن نبود. ضمن این‌که محل وقوع فاجعه تقریباً در اواخر منا قرار دارد و دلیلی هم برای بازگشت کسی نبوده‌است. همه برای رمی به سمت جمره می‌رفتند."[۱۴۷] روزنامهٔ آفرینش در پاسخ به این مسئله می‌نویسد: مگر نیروهای امنیتی و انتظامی سعودی در آن‌جا چکار می‌کرده‌اند که یک عده توانسته‌اند به قول سعودی‌ها «سرخود» حرکت کنند؟ مگر نه این است که مأموران سعودی در آن روز، وظیفه‌ای جز برقراری نظم و جلوگیری از حرکت‌های خارج از نظم ندارند؟ از همهٔ این‌ها گذشته، با توجه به وجود ۲۴ ساعتهٔ دوربین‌های مداربسته در تمام مسیر، اگر واقعاً این گونه است، فیلم‌های مربوطه را پخش کنند."[۱۴۸]

سی‌ان‌ان تداخل بین گروه حاجیانی که از رمی جمرات بازمی‌گشتند و کسانی که به سمت آن می‌رفتند و فشاری که این دو دسته از طریق هل‌دادن به هم وارد می‌کردند را علت وقوع این حادثه عنوان کرده‌است. هم‌چنین، عجله‌داشتن حجاج برای رفتن به رمی جمرات در ساعات آغازین روز و جمعیت زیاد و گرمای شدید (۴۳ درجه) از عوامل مؤثر بر وقوع این فاجعه یاد شده‌است.[۱۴۹]

وال‌استریت جورنال، طی گزارشی از به‌هم‌ریختگی وزارت حج عربستان به‌عنوان مسئول اصلی برگزاری مراسم حج و استعفای دست‌کم پنج تن از مقامات ارشد وزارت حج در چند ماه گذشته به‌علت اختلافات داخلی با معاون وزیر جدید خبر داده‌است. به نوشتهٔ این روزنامه، این مقامات، که ده‌ها سال تجربه داشته‌اند، اعضای واحدی موسوم به واحد اعزام بوده‌اند، که وظیفه‌اش سازماندهی حرکت زوار از مِنا به جمرات است.[۱۵۰]

کمیتهٔ تحقیقی که دولت سعودی برای تحقیق از علل حادثه تشکیل داد در نهایت با این نتیجه که حادثه نتیجهٔ قضا و قدر بوده‌است به کار خود پایان داد.[۱۵۱] به گفتهٔ سید حسین موسویان این حادثه به‌خصوص با توجه به مرگ چندی از دیپلمات‌های ایرانی مشکوک است.[۱۵۲]

واکنش‌ها

ویرایش

سید علی خامنه‌ای طی نامه‌ای رسمی ضمن اعلام تسلیت به خانواده‌های جانباختگان و اعلام ۳ روز عزای عمومی که در طول سال‌های رهبری وی؛ اعلامش از جانب او بی‌سابقه بوده‌است؛ در مورد این فاجعه نسبت به دولت سعودی گفت:[۱۵۳]

دولت سعودی موظف است مسئولیت سنگین خود را در این حادثهٔ تلخ پذیرفته و به لوازم آن به قاعدهٔ حق و انصاف عمل کند. مدیریت غلط و اقدامات ناشایسته که عامل این فاجعه بوده نباید از نظر دور بماند.

طلاب حوزه علمیه تهران در اعتراض به این فاجعه و فجایع مشابه حج در عربستان سعودی و اعلام تسلیت به خانواده‌های عزادار، در مدرسه عالی مطهری جمع شدند و خواستار تعلق مدیریت حج از جانب دولت سعودی به تمامی کشورهای اسلامی شدند. آنان اعلام کردند: «دولت عربستان نمی‌تواند مراسم حج را مدیریت کند و در این مورد باید شورایی با حضور نمایندگان کشورهای اسلامی به‌منظور جلوگیری از فجایع دیگر و مدیریت بهتر حجاج تشکیل شود.»[۱۵۴][۱۵۵]

چندی بعد خامنه‌ای در نشستی، کشور عربستان سعودی را در صورت عدم همکاری تلویحاً تهدید نظامی کرد.[۱۵۶] صادق زیباکلام گفت «حادثهٔ منا مستمسک و بهانهٔ مناسبی شد برای بسیاری از ایرانیان تا دق‌ودلی‌شان را بر سر اعراب خالی کنند.»[۱۵۷] در ادامه گفت که «جالب است نه مردم عادی و نه مسئولان در ایران هیچ تردیدی در خصوص اسباب و علل و دلیل یا دلایل به وجود آمدن تراژدی منا نداشتند. آنان در ایران و صدها کیلومتر دورتر از منا «دقیقاً» می‌دانستند که علت آن حادثه کدام بوده.»[۱۵۷] خامنه‌ای در سخنرانی ۱۷ شهریور در میان خانواده‌های قربانیان منا، دولت سعودی را یک دولت خبیث ملعون معرفی کرد و خواستار آن شد که کمیته‌ای حقیقت‌یاب تشکیل شده از هیئت بین‌المللی حادثه منا را بررسی کنند.[۱۵۸] حسن روحانی نیز مشکل ایران با دولت سعودی را صرفاً مسائل حج ندانست وَ آن را فراتر دانسته‌است.[۱۵۹]

کتاب منا معراج بندگی به روایت و اسناد این فاجعه می‌پردازد که توسط نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت تألیف شده‌است.[۱۵۸] همچنین خامنه‌ای، حدود یک سال پس از فاجعه منا، ۱۵ شهریور ۱۳۹۵، در پیامی به مسلمانان جهان به مناسبت فرا رسیدن موسم حج، حادثه منا را مُدهش و هراس‌آور خواند و حکام سعودی را مقصر آن دانست و تعلل و کوتاهی در نجات مجروحان نیمه‌جان را قطعی و مسلم قلمداد کرد. وی در این پیام، مسئولان عربستان سعودی را حاکمان بی‌دین و بی‌وجدانی دانست که «فاجعه منا را پدیدآورده و با نام خادمین حرمین، حریم حرم امن الهی را شکسته و میهمانان خدای رحمان را در روز عید در منا و پیش از آن در مسجدالحرام قربانی کرده‌اند.» سیدعلی خامنه‌ای در این پیام از مسلمانان خواست واقعیت هتاک، بی‌ایمان، وابسته و مادی حاکمان سعودی را بشناسند و به خاطر جنایاتی که در جهان اسلام به بار آورده‌اند، گریبان آنها را رها نکنند و فکری برای مدیریت حرمین شریفین و مسئله حج کنند. وی همچنین از جای خالی حجاج ایرانی در حج امسال سخن گفت و تأکید کرد که آنان دعا می‌کنند که «شجره ملعونه طواغیت نتوانند گزندی به آنان برسانند.»[۱۶۰] این پیام مورد توجه کاربران شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر قرار گرفت و بخش‌هایی از عبارات خامنه‌ای با هشتگ «الشجرة الملعونة» در شبکه توییتر و برخی شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد.[۱۶۱] در همین زمینه، تعدادی بیلبورد با اشاره به عبارت «شجره ملعونه» در بغداد نصب شد.[۱۶۲]

پیگیری حقوقی

ویرایش

روزنامهٔ فلسطینی رأی الیوم به عدم واکنش حقوقی ایران به این فاجعه انتقاد کرد و آن را عامل فرار سعودی‌ها از مسئولیت مرگ صدها حاجی و گستاخ شدن آن‌ها در ماجرای حمله به سفارت و کنسولگری عربستان سعودی در ایران دانست که حادثه‌ای مشکوک بود اما منجر به محکومیت ایران در شورای امنیت سازمان ملل شد.[۱۵۱]

شکایت از عربستان به لاهه

ویرایش

در ۱۸ آذر ۱۳۹۴ جمعیت دانشجویی حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران با صدور بیانیه‌ای و تنظیم شکایت‌نامه‌ای به دیوان لاهه، خواستار رسیدگی بین‌المللی به فاجعه منا شد. این جمعیت دانشجویی اعلام کرد شکایت رسمی از دولت عربستان سعودی با توجه به نقض حقوق بشر و همین‌طور در مورد فاجعه منا و مکه تنظیم نموده و تقدیم دادگاه لاهه کرده‌است. لازم است ذکر شود این اولین نهادی است که از عربستان در مورد فاجعه منا شکایت رسمی کرده‌است.[۱۶۳]

تشییع

ویرایش

نخستین مراسم تشییع مربوط به ۸ تن از کشته‌شدگان فاجعه منا بود که در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۹۴ از دانشگاه تهران برگزار شد؛ در جریان این مراسم تشییع‌کنندگان در هنگام همراهی تابوت‌ها، شعارهایی بر ضد دولت سعودی سر دادند. همچنین مراسم تشییع علاوه بر تهران در شهرهای دیگر از جمله مشهد نیز برگزار شد.[۱۶۴][۱۶۵][۱۶۶]

به گفتهٔ حسن هاشمی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران، با رضایت خانوادهٔ هفت نفر از جان‌باختگان، پیکرهای آنان در مکه دفن شده‌است.[۱۶۷]

در ادبیات رسمی جمهوری اسلامی ایران جانباختگان این فاجعه با عنوان «شهدای منا» شناخته می‌شوند.[۱۶۸]

در رسانه

ویرایش

فیلم سینمایی ۲۴ سپتامبر

ویرایش
مقالهٔ اصلی: ۲۴ سپتامبر (فیلم)

فیلم سینمایی ۲۴ سپتامبر به نویسندگی علی‌اکبر محلوجیان و به تهیه‌کنندگی و کارگردانی مریم ابراهیم وند داستان زندگی محسن حاجی‌حسنی کارگر یکی از قاریان قرآن ایرانی کشته شده در حادثه منا سال ۲۰۱۵ را روایت می‌کند. در این فیلم، داستان کشته شدن برخی چهره‌های معروف ایرانی در این حادثه، نظیر غضنفر رکن‌آبادی (سفیر سابق ایران در لبنان) و حسن دانش (قاری قرآن) نیز روایت شده‌است.[۱۶۹][۱۷۰]

سریال

ویرایش

حوادث مشابه

ویرایش
مقالهٔ اصلی: حوادث رخ‌داده در خلال حج

حادثهٔ ازدحام ۱۳۹۴ نخستین حادثه از این دست نبوده و در ۲۵ سال اخیر، دست‌کم نهمین حادثه بوده‌است.

  • ۱۹۹۰؛ پس از خرابی سیستم تهویه، به‌سبب خفگی، ۱۴۲۶ نفر درگذشتند.
  • ۱۹۹۴؛ در ازدحام هنگام رمی جمرات، ۲۷۰ نفر جان خود را از دست دادند.
  • ۱۹۹۸؛ در شلوغی هنگام رمی جمرات، بیش از ۱۱۸ نفر کشته و بیش از ۱۸۰ نفر مجروح شدند.
  • ۲۰۰۱: در هنگام رمی جمرات، به‌دلیل ازدحام، ۳۵ نفر درگذشتند.
  • ۲۰۰۳؛ ۱۴ نفر در شلوغی رمی جمرات کشته شدند.
  • ۲۰۰۴؛ در ازدحام رمی جمرات، ۲۵۱ نفر کشته شدند.
  • ۲۰۰۵؛ سه نفر در شلوغی رمی جمرات کشته شدند.
  • ۲۰۰۶؛ در هنگام رمی جمرات در مِنا، ۳۶۴ نفر جان خود را از دست دادند.[۱۷۳]

جستارهای وابسته

ویرایش

منابع

ویرایش
  1. ↑ Mina stampede deaths rise to 769
  2. ↑ «سبق تحدیث». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۵.
  3. ↑ "Hajj stampede: At least 717 killed in Saudi Arabia". BBC News. Retrieved 24 September 2015.
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ «Iran says tests will show cause of diplomat's death in Saudi». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵.
  5. ↑ وزیر الصحة السعودی: عدد ضحایا حادث تدافع مشعر منی ارتفع إلی 769 حالة
  6. ↑ منسوبی وزارة الصحة on Twitter: "وزیر الصحة: ارتفاع حصیلة حادث منی إلی 769 حالة وفاة و 934 إصابة.. وحج هذا العام خالی من الأوبئة والأمراض المحجریة. #صحة #وزارة_الصحة"
  7. ↑ خالد المطرفی on Twitter: "وزیر الصحة: ارتفاع حصیلة حادث منی ...
  8. ↑ وزیر الصحة السعودی: ارتفاع وفیات حادث التدافع إلی 769 - العربیة.نت | الصفحة الرئیسیة
  9. ↑ "لیست جان باختگان ایرانی حادثه منا". پایگاه خبری سازمان حج و زیارت. 28 September 2015. Retrieved 28 September 2015.
  10. ↑ "جدیدترین لیست ۴۶۵ قربانی ایرانی فاجعه منا منتشر شد". خبرگزاری فارس. 1 October 2015. Retrieved 15 October 2015.
  11. ↑ خبرگزاری فارس نام علیرضا رفیعی را در میان جانباختگان ایرانی گزارش کرده که این نام در فهرست رسمی پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حج و زیارت ثبت نشده‌است.
  12. ↑ "آمار نهایی جان‌باختگان فاجعهٔ خونین مِنا به‌تفکیک استان‌ها+ اسامی کامل و نمودار". خبرگزاری تسنیم. 1 October 2015. Retrieved 1 October 2015.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ «همهٔ مفقودان جانباختهٔ فاجعهٔ منا شناسایی شدند». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۱۶.
  14. ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ «شناسایی همهٔ مفقودان ایرانی فاجعهٔ منا». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۷ ژانویه ۲۰۱۶.
  15. ↑ «پیام در پی فاجعه مصیبت‌بار کشته و زخمی شدن هزاران نفر از حجاج در سرزمین منا». پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای. ۲ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۴ مهر ۱۳۹۴.
  16. ↑ «رهبر انقلاب: دولت سعودی موظف است مسئولیت سنگین خود را در این حادثه تلخ بپذیرد/مدیریت غلط عامل این فاجعه بود». خبرگزاری فارس. ۲ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲۴ مهر ۱۳۹۴.
  17. ↑ «آیت‌الله خامنه‌ای: دولت سعودی مسئول فاجعه منا». پرس‌تی‌وی. ۲ مهر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اكتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۴ مهر ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  18. ↑ «مدیریت غلط و اقدامات ناشایست عامل فاجعهٔ منا بود/ ۳ روز عزای عمومی». خبرگزاری مهر. ۲ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۲ مهر ۱۳۹۴.
  19. ↑ Hubbard, Ben (25 September 2015). "Hajj Tragedy Inflames Schisms During a Pilgrimage Designed for Unity". The New York Times. Retrieved 1 October 2015.
  20. ↑ Black, Ian; Weaver, Matthew (25 September 2015). "Iran blames Saudi leaders for hajj disaster as investigation begins". The Guardian. Retrieved 1 October 2015.
  21. ↑ Tharoor, Ishaan (24 September 2015). "How the deadly hajj stampede feeds into old Middle East rivalries". The Washington Post. Retrieved 1 October 2015.
  22. ↑ «۳۶۵ ایرانی در فاجعهٔ مِنا فعلاً مفقود شده‌اند». ایسنا. ۳ مهر ۱۳۹۴. دریافت‌شده در ۳ مهر ۱۳۹۴.
  23. ↑ "لیست زائرانی که بعد از حادثهٔ مِنا تا ساعت ۱۸:۳۰ روز یکشنبه پنجم مهرماه به کاروان خود مراجعه نکرده‌اند". پایگاه خبری سازمان حج و زیارت. 27 September 2015. Retrieved 27 September 2015.
  24. ↑ "AP Exclusive: Saudi crush was deadliest hajj tragedy ever". Associated Press. 9 October 2015. Retrieved 15 October 2015.
  25. ↑ "Haj stampede death toll shows 1,621 killed in deadliest tragedy in recent history". Indian Express. 1 October 2015. Retrieved 15 October 2015.
  26. ↑ "آمار نهایی جان‌باختگان فاجعه خونین مِنا به‌تفکیک استان‌ها+ اسامی کامل و نمودار". پایگاه خبری سازمان حج و زیارت. 1 October 2015. Retrieved 1 October 2015.
  27. ↑ «حوادث مرگبار در مراسم حج روی خط زمان». BBC Persian (به اردو). ۲۰۱۵-۰۹-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۹-۲۴.
  28. ↑ بیانیه سازمان حج و زیارت در خصوص حج تمتع سال جاری
  29. ↑ «سازمان حج و زیارت ایران: حج تمتع ۹۵ لغو شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئن ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۶.
  30. ↑ امسال ایرانیان مراسم حج ندارند
  31. ↑ «پیام به مسلمانان جهان به مناسبت فرارسیدن موسم حج». پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مدظله‌العالی). ۱۵ شهریور ۱۳۹۵.
  32. ↑ "Iran's Ayatollah Khamenei rebukes Saudi Arabia for hajj exclusion". دویچ وله (به انگلیسی). ۱۵ شهریور ۱۳۹۵. {{cite web}}: Check date values in: |تاریخ= (help)
  33. ↑ Moosakhail, Zabihullah (27 September 2015). "Two of eight Afghans missing after Hajj stampede confirmed dead as death toll mounts to 769". The Frontier Post. Retrieved 4 October 2015.
  34. ↑ "Bousculade de Mina (La Mecque): le nombre de hadjis algériens décédés s'élève à 46 (MAE)" [Scramble in Mina (Makkah): Number of Algerian Hadjis killed is now 46 (MFA)]. Algérie Presse Service (به French). 2 November 2015. Retrieved 2 November 2015.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)
  35. ↑ "Hajj stampede: Bangladesh death toll climbs to 137". The Daily Star. Retrieved 2015-10-18.
  36. ↑ "52 morts, 41 disparus et deux blessés graves lors de la bousculade de Mina". aCotonou. Retrieved 14 October 2015.
  37. ↑ "Burkina/bousculade de La Mecque: deuil national de trois jours". Agence Nationale de l'Information. Retrieved 2015-10-15.
  38. ↑ "Un pèlerin burundais décédé à la Mecque et six autres portés disparus" [One Burundian pilgrim to Mecca died and six others are missing]. StarAfrica (به French language). Agence Africaine de Presse. 26 September 2015. Retrieved 2 October 2015.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)
  39. ↑ Ayissi, Bertrand (28 October 2015). "Bousculade à la Mecque: Deux autres Camerounais retrouvés morts" [Stampede in Mecca: Two More Cameroonians Found Dead]. Camer.be (به French). Retrieved 2 November 2015.{{cite news}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)
  40. ↑ "Hajj Stampede: CPDM government trading conspiracy theories". Cameroon Concord. 17 October 2015. Retrieved 27 October 2015.
  41. ↑ "Le Tchad perd 52 pèlerins dans la bousculade mortelle de La Mecque - china radio international". french.cri.cn. Retrieved 2015-10-14.
  42. ↑ Will (30 September 2015). "Four Chinese pilgrims confirmed dead in Hajj stampede". NewsGD.com. China News Service. Retrieved 2 October 2015.
  43. ↑ "Deux pèlerins djiboutiens portés disparus suite à la bousculade de la Mecque ont été retrouvés morts" [Two Djiboutian pilgrims missing following stampede in Mecca are found dead]. China Radio International. 5 October 2015. Retrieved 5 October 2015.
  44. ↑ "Egypt: Six Egyptians Return After Being Reported Missing in Haj Stampede". Aswat Masriya/Thomson Reuters Foundation. 12 October 2015. Retrieved 27 October 2015.
  45. ↑ "Number of Egyptian deaths in hajj stampede reaches 190". Ahram Online. 25 October 2015. Retrieved 1 November 2015.
  46. ↑ "Ethiopians killed by Hajj stampede rises to 53 - Africa - News - StarAfrica.com". News - StarAfrica.com (به انگلیسی). Retrieved 2015-10-20.
  47. ↑ "Missing Gambian Pilgrims Confirmed Dead in Saudi Arabia". Jollof News. 26 October 2015. Retrieved 26 October 2015.
  48. ↑ "Ghana: Hajj death toll rises to 17". StarAfrica. Agence de Presse Africaine. 20 October 2015. Retrieved 26 October 2015.
  49. ↑ "Death toll of Indians in the Hajj stampede rises to 114, 10 missing". Global News Connect. Press Trust of India. 12 October 2015. Retrieved 26 October 2015.
  50. ↑ "Identification process ends, Indonesian victims in Mina incident reach 129 people". Republika Online. 17 October 2015. Retrieved 30 October 2015.
  51. ↑ "Chief of Baghdad crimes unit died in hajj stampede". Rudaw. 27 September 2015. Retrieved 2 October 2015.
  52. ↑ "Bousculade de Mina: le nombre de pèlerins ivoiriens décédés passe de 14 à 52". Abidjan.net. Retrieved 2015-10-17.
  53. ↑ "Jordanian missing after stampede found dead — Saudi authorities".
  54. ↑ Mwakio, Philip (22 October 2015). "16 Kenyans died in Mecca stampede, Supkem says". The Standard. Retrieved 26 October 2015.
  55. ↑ "Lebanese imam among dead from hajj stampede". AhlulBayt News Agency. 31 October 2015. Retrieved 1 November 2015.
  56. ↑ "Libyan fatalities in Hajj stampede rises to 10: official". Libya's Channel. 1 October 2015. Retrieved 3 October 2015.
  57. ↑ "One Malaysian pilgrim killed in Mina stampede". New Straits Times. 28 September 2015. Retrieved 3 October 2015.
  58. ↑ Salif (17 December 2015). "Mali: Bousculade meurtrière de mina: Les chiffres du ministre des Affaires religieuses" [Mali: The Deadly Mina stampede: Figures from the Minister of Religious Affairs]. MaliActu.net (به فرانسوی). Retrieved 17 December 2015.
  59. ↑ "Bousculade Mina: le Comité de crise des agences de voyages à la Mecque envisage des tests ADN" [Mina stampede: the Crisis Committee of Mecca travel agencies considering DNA testing]. Studio Tamani (به فرانسوی). 12 November 2015. Retrieved 14 November 2015.
  60. ↑ "Le bilan de la bousculade géante de La Mecque encore revu à la hausse". SFR news Réunion: L’actualité à La Réunion. Retrieved 2015-10-16.
  61. ↑ ۶۱٫۰ ۶۱٫۱ "Pèlerinage: Le bilan des Tunisiens morts à Mina s'alourdit" [Pilgrimage: Tunisian death toll in Mina grows heavier]. Kapitalis (به French). 31 October 2015. Retrieved 2 November 2015.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)
  62. ↑ Thu, Ei Ei (29 September 2015). "Death toll rises after Mecca tragedy". Myanmar Times. Retrieved 2 October 2015.
  63. ↑ ۶۳٫۰ ۶۳٫۱ Weaver, Matthew (25 September 2015). "Saudi Arabia under pressure to improve safety at Mecca after fatal hajj crush". The Guardian. Retrieved 4 October 2015.
  64. ↑ "Point de presse du comité interministériel de suivi des événements de Mina, en Arabie Saoudite: 78 morts, 41 personnes portées disparues, et 34 autres blessées à la date du 15 octobre" [Press briefing by the Interministerial Committee monitoring events in Mina, Saudi Arabia: 78 dead, 41 people missing, and 34 injured, as of October 15]. Kakaki Niger (به French). Le Sahel. 16 October 2015. Retrieved 25 October 2015.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)
  65. ↑ Chibuike, Orih (17 November 2015). "Hajj stampede: 44 Nigerians still missing, 2 still receiving treatment, 274 confirmed dead". The Nigerian Voice. Retrieved 18 November 2015.
  66. ↑ Jimoh, Abbas (24 December 2015). "FG: 2015 hajj management impressive despite tragedies". Daily Trust. Retrieved 24 December 2015.
  67. ↑ "Missing Omani pilgrim's body found, laid to rest in Saudi". Retrieved 3 October 2015.
  68. ↑ Jabri, Parvez (20 November 2015). "Total 188 Pakistanis died in Mina stampede, crane-crash incident: Sartaj Aziz". Business Recorder. Associated Press of Pakistan. Retrieved 20 November 2015.
  69. ↑ Sehrish Wasif (30 October 2015). "List out of Hajj pilgrims who did not make it back". The Express Tribune. Retrieved 1 November 2015.
  70. ↑ "Pinoy among dead in hajj stampede". philstar. 26 September 2015. Retrieved 26 September 2015.
  71. ↑ Aziz, Abdoul (21 October 2015). "Bousculade de Mina: le nombre de sénégalais décédés porté à 62" [Mina stampede: Number of Senegalese deaths rises to 62]. Senego (به فرانسوی). Retrieved 25 October 2015.
  72. ↑ "Lankan pilgrim's body found in Mecca". http://www.dailymirror.lk/90251/lankan-pilgrim-s-body-found-in-mecca. Retrieved 6 October 2015. {{cite web}}: External link in |website= (help)
  73. ↑ "Sudan says 30 of its nationals dead in Hajj stampede – Sudan Tribune: Plural news and views on Sudan". www.sudantribune.com. https://plus.google.com/100888322771320514504. Retrieved 2015-10-09. {{cite web}}: External link in |publisher= (help)
  74. ↑ "Death toll of TZ's pilgrims rises to 32". The Citizen. Retrieved 2015-11-21.
  75. ↑ "Turkish death toll in hajj stampede rises to seven". Hürriyet Daily News. Anadolu Agency. 9 October 2015. Retrieved 24 October 2015.
  76. ↑ "Hajj stampede: Two Ugandan pilgrims still missing". StarAfrica. Agence de Presse Africaine. 19 October 2015. Retrieved 24 October 2015.
  77. ↑ New tally shows at least 1,621 killed in Saudi hajj tragedy
  78. ↑ «Iran declines to take part in hajj over dispute with Saudis». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ مه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئن ۲۰۱۶.
  79. ↑ عربستان سعودی به جنایتش در رمی جمرات اعتراف کرد/پیگیری‌های حقوقی بر عهده وزارت امورخارجه
  80. ↑ فاجعه منا مستندسازی می‌شود؛ تهیه 3 کتاب با موضوع فاجعه منا
  81. ↑ «جانباختگان «منا» بیش از 8 هزار نفر است». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۵.
  82. ↑ جانباختگان-منا-بیش-از-8-هزار-نفر-است تعداد جانباختگان «منا» بیش از 8 هزار نفر است[پیوند مرده]
  83. ↑ اخبار جدید جنتی از فاجعه منا / حجاج فوت شده؛ 8 هزار نفرند!
  84. ↑ «جانباختگان «فاجعه منا» بیش از ۸ هزار نفر است». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۷.
  85. ↑ چه مقدار حق بیمه به خانواده قربانیان منا پرداخت شده‌است؟
  86. ↑ خیابان 204 مسیر زائران ایرانی نبود/ آمار جان‌باختگان منا به 8 هزار نفر رسید
  87. ↑ پرداخت غرامت پس از تعیین دلیل فاجعه/عربستان دارد زمان می‌خرد/وقتش رسیده آسیب‌شناسی کنیم: آمار کشته‌ها به 8هزار زائر هم می‌رسد
  88. ↑ «تعداد جانباختگان حادثه منا حدود هشت هزار نفر است». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۷.
  89. ↑ پرداخت غرامت پس از تعیین دلیل فاجعه/عربستان دارد زمان می‌خرد/وقتش رسیده آسیب‌شناسی کنیم
  90. ↑ در بی‌احترامی به مجروحان ایرانی تعمدی نبوده‌است/ پایان نمونه‌گیری DNA بستگان مفقودین
  91. ↑ پرداخت غرامت به باززماندگان فاجعه منا
  92. ↑ تعداد جان باختگان فاجعه منا 8 هزار نفر است
  93. ↑ «اوحدی: آمار کشته شدگان فاجعه منا به مرز هشت هزار نفر می‌رسد». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۵.
  94. ↑ ناگفته‌های فاجعه غم‌بار منا به‌روایت رئیس سازمان حج و زیارت
  95. ↑ قربانیان منا 4173 نفر/ 239 جان‌باخته از ایران/ 60 زائر اهل سنت مفقودند
  96. ↑ الصحة السعودیة:ارتفاع وفیات التدافع فی منی إلی 4173
  97. ↑ سؤال یبحث عن إجابة: کیف ارتفع عدد وفیات التّدافع فی منی من 769 إلی 4173؟
  98. ↑ A Saudi Arabian health ministry statement said 4,000 people died in the Hajj stampede—then disappeared
  99. ↑ Does this leaked statement show the true death toll of the Hajj stampede?
  100. ↑ «تدافع_مشعر_منی». توییتر (به عربی). ۲۰۱۵-۰۹-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۰-۱۵.
  101. ↑ «وزارة الصحة السعودیة». توییتر (به عربی). ۲۰۱۵-۰۹-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۰-۱۶.
  102. ↑ ««الصحة» تنفی ارتفاع عدد وفیات حادث «تدافع منی» إلی أکثر من 4 آلاف». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اكتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۹ اكتبر ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  103. ↑ اعتراف وزارت بهداشت عربستان به مرگ 4100 حاجی +فیلم/ توییتر وزارت: صحت ندارد/ عربستان خبر را حذف کرد +عکس
  104. ↑ وزارت بهداشت عربستان: شمار قربانیان فاجعه منا افزایش نیافته‌است
  105. ↑ «عربستان سعودی خبر آمار قربانیان منا را حذف کرد + تصویر و لینک خبر». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۵.
  106. ↑ وزارت بهداشت عربستان: 4173 نفر در حادثه منا کشته شدند/ سعودی‌ها خبر خودشان را شایعه خواندند و از روی سایت برداشتند (+تصویر خبر حذف شده)
  107. ↑ حداقل 4173 نفر در منا کشته شدند[پیوند مرده]
  108. ↑ شمار کشته شدگان فاجعه منا - 4173 نفر !+سند
  109. ↑ «گزارش: ریاض مرگ 4173 نفر را در منا تأیید کرد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۹ اكتبر ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  110. ↑ ضحایا «تدافع الحجاج» لـ4173 «قتیلاً» والریاض تنفی صحتها
  111. ↑ Mecca Hajj stampede: Discrepancies in death toll highlight criticism of Saudi Arabia
  112. ↑ الصحة السعودیة تنشر الأرقام النهائیة لضحایا الحج وتغلق الملف نهائیا
  113. ↑ «الصحة السعودیة تغلق ملف منی وتنشر الأرقام النهائیة للضحایا». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۵.
  114. ↑ «الصحة السعودیة تنشر الأرقام النهائیة لضحایا الحج». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۹.
  115. ↑ «Saudi officials publish the final Mecca stampede death toll». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵.
  116. ↑ «Saudi officials publish the final Mecca stampede death toll». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۵.
  117. ↑ آمار قابل تأمل وزارت بهداشت عربستان از تعداد جان باختگان فاجعه منا: ۷۴۷۷ جان باخته از تمامی کشورها + اسامی تفکیکی جان‌باختگان[پیوند مرده]
  118. ↑ آمار تکان دهنده عربستان از قربانیان فاجعه منا +اسامی 7477 کشته
  119. ↑ «Leader Raps Western Human Rights Advocates for Keeping Silent on Hajj Tragedy». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۵.
  120. ↑ صفحهٔ توییتر رسمی پایگاه خبری البدیل
  121. ↑ تفاصیل: إحصائیة جدیدة لکارثة مِنی: 7477 قتیلاً[پیوند مرده]
  122. ↑ «تفاصیل: إحصائیة جدیدة لکارثة مِنی: 7477 قتیلاً». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئن ۲۰۲۱.
  123. ↑ «إحصائیة جدیدة لضحایا کارثة منی.. 7477 قتیلاً!!». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۹.
  124. ↑ «إحصائیة جدیدة لضحایا فاجعة منی.. 7477 قتیلاً!!». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵.
  125. ↑ «إحصائیة جدیدة لکارثة مِنی: 7477 قتیلاً». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵.
  126. ↑ إحصائیة جدیدة لضحایا فاجعة منی.. ۷۴۷۷ قتیلاً!!
  127. ↑ «تفاصیل – إحصائیة جدیدة لکارثة مِنی: 7477 قتیلاً». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱ نوامبر ۲۰۱۵.
  128. ↑ پایگاه مصری: 7477 تن در مراسم حج کشته شدند/شمار زیاد ایرانیان جان باخته در منا+عکس[پیوند مرده]
  129. ↑ پایگاه مصری: شمار قربانیان فاجعه منا از مرز 7 هزار نفر گذشت
  130. ↑ "Prominent Nigerian Citizens Among Hajj Stampede Victims". NAIJ.com. 25 September 2015. Retrieved 25 September 2015.
  131. ↑ "Hajj tragedy latest: 100 nigerians may have died". maravipost.com. 27 September 2015. Archived from the original on 28 September 2015. Retrieved 27 September 2015.
  132. ↑ "Ex-PM Gilani's nephew among 315 missing Pakistani Hajj pilgrims". Samaa TV. 25 September 2015. Retrieved 26 September 2015.
  133. ↑ «رئیس سازمان حج و زیارت خبر درگذشت دکتر رکن آبادی را تأیید کرد». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۵.
  134. ↑ درگذشت یکی از مسئولان قضایی در فاجعه منا
  135. ↑ «مرجان نازقلیچی فرماندار بندرترکمن و سومین فرماندار زن کشور در فاجعه منا به شهادت رسید+ سوابق و تصاویر». گلستان ۲۴. ۲۰۱۵-۱۰-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۰-۰۳.
  136. ↑ عنوان= دیپلمات‌های مفقودی و مجروح وزارت خارجه در حادثهٔ مِنا مهرنیوز
  137. ↑ «الاستاذ الدکتور عبدالله المسند». www.almisnid.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۲۴.
  138. ↑ «کاروان پسر پادشاه عربستان، علت حادثهٔ مِنا». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۵.
  139. ↑ TABNAK، تابناک | (۱۳۹۴/۰۷/۰۲–۲۰:۲۰). «علت احتمالی حادثه غم‌انگیز «منا» مشخص شد». fa. دریافت‌شده در 2022-06-24. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  140. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اكتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱ اكتبر ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  141. ↑ https://www.tabnak.ir/fa/news/534388/اشتباه-رسانه‌ای-در-انتشار-فیلم-پسر-شاه-سعودی
  142. ↑ http://khabaronline.ir/detail/461185/society/events
  143. ↑ http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13940702000542
  144. ↑ http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13940702000626
  145. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ نوامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۹.
  146. ↑ مسؤول فی البعثة الإیرانیة: الارتداد العکسی لـ 300 حاج إیرانی وراء حادثة التّدافع
  147. ↑ http://www.peigham.ir/news-47815-ادعای-الشرق-الاوسط-300-زائر-ایرانی-باعث-فاجعه-منا-شدند بایگانی‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine!
  148. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اكتبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۳ اكتبر ۲۰۱۵. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  149. ↑ http://edition.cnn.com/2015/09/25/middleeast/hajj-pilgrimage-stampede/
  150. ↑ «نقش مشکلات داخلی وزارت حج عربستان در وقوع حادثهٔ مِنا». تابناک. دریافت‌شده در ششم مهر ۱۳۹۴. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  151. ↑ ۱۵۱٫۰ ۱۵۱٫۱ «دوگانگی عجیب سعودی‌ها درقبال فاجعه‌منا و حادثهٔ سفارت». fa.alalamtv.net. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۷.[پیوند مرده]
  152. ↑ «ریشه‌یابی جنون سیاسی سعودی‌ها توسط حسین موسویان/ناپدید شدن دیپلمات‌ها در منا مشکوک است». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۲۷.
  153. ↑ دفتر حفظ و نشر آثار
  154. ↑ http://www.tasnimnews.com/Home/Single/873675
  155. ↑ اعتراض طلاب استان تهران به ضعف مدیریت حج
  156. ↑ bbc. «کار ایران و عربستان به تهدید نظامی کشید».
  157. ↑ ۱۵۷٫۰ ۱۵۷٫۱ http://www.asriran.com/fa/news/419464/زیباکلام-حادثه-منا-بهانه-ای-برای-توهین-های-نژادپرستانه-علیه-اعراب-شد
  158. ↑ ۱۵۸٫۰ ۱۵۸٫۱ http://www.radiofarda.com/a/b22-iran-khamenei-confrontation-saudi-arabia/27972183.html
  159. ↑ http://www.radiofarda.com/a/b22-iran-saudi-arabia-relationsheep-rouhani/27972042.html
  160. ↑ [۱]
  161. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۰.
  162. ↑ [۲]
  163. ↑ ایسنا. «شکایت جمعیت دانشجویی حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران از عربستان در رابطه با فاجعه منا=».
  164. ↑ تشییع پیکر ۸ تن از جان‌باختگان منا در دانشگاه تهران/ شعارهای تشییع‌کنندگان علیه دولت سعودی ana.ir
  165. ↑ مراسم تشییع پیکر جانباختگان فاجعه منا در تهران با حضور خیل عظیم مردم برگزار شد. mashreghnews.ir
  166. ↑ عکس/ تشییع پیکر ۲۴ شهید مهاجر الی‌الله در مشهد مقدس mashreghnews.ir
  167. ↑ «وزیر بهداشت: آمار جان باختگان ایرانی حادثه منا صحیح نیست / ممکن است عده‌ای از حجاج در زندان باشند / عمدی بودن این فاجعه با عقل جور درنمی آید». عصر ایران. ۲۰۱۵-۱۰-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۰-۰۷.
  168. ↑ «زخم ظالمانه‌ای که با یک گل التیام نمی‌یابد/ از خانواده شهدای فاجعه منا چه خبر؟». فارس نیوز. ۲۰ مرداد ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۳۹۸.
  169. ↑ «پایان فیلمبرداری «۲۴ سپتامبر»». بانی فیلم. ۱۷ خرداد ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۷.
  170. ↑ «ساخت «سپتامبر ۲۴» بر اساس نقش محوری «حاجی حسنی کارگر» شهید منا». خبرگزاری مهر. ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۹۷.
  171. ↑ «واکنش خانواده‌های شهدای منا به پخش سریال «حوالی پاییز»». خبر آنلاین. ۲۳ آبان ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۸.
  172. ↑ ««حوالی پاییز» جایگزین «دلدادگان» می‌شود+تصاویر». شبستان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۸.
  173. ↑ فجایع مِنی در ربع قرن گذشته

پیوند به بیرون

ویرایش
 
اخبار مرتبط در ویکی‌خبر:
کشته و زخمی شدن صدها نفر در مراسم حج
 
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ فاجعه منا (۱۳۹۴) موجود است.
برگرفته از «https://fa.wiki.x.io/w/index.php?title=فاجعه_منا_(۱۳۹۴)&oldid=40350366»