عبدالرحمان شرفکندی

مترجم، نویسنده، و شاعر ایرانی

عبدالرحمان شرفکندی (به کردی: عه‌بدولڕه‌حمان شه‌ره‌فکه‌ندی) (زادهٔ ۲۵ فروردین ۱۳۰۰ در مهاباد، ایران[۵][۶][۷] – درگذشتهٔ ۲ اسفند ۱۳۶۹ در کرج، ایرانمتخلص به هژار (به کردی: هه‌ژارشاعر، نویسنده، مترجم، فرهنگ‌نویس، واژه‌شناس،[۸] و محقق کرد ایرانی بود.[۹] از کارهای برجستهٔ او می‌توان به ترجمهٔ کتاب قانون در طب ابن سینا برای اولین‌بار از عربی به فارسی به‌صورت کامل، ترجمهٔ منظوم رباعیات خیام به کردی و تألیفِ فرهنگ کردی‌به‌کردی و فارسیِ هَنبانه بورینه اشاره کرد.

عبدالرحمان شرفکندی (هژار)
عبدالرحمن شرفکندی
زادهٔ۲۵ فروردین ۱۳۰۰
۱۴ آوریل ۱۹۲۱
درگذشت۲ اسفند ۱۳۶۹
۲۱ فوریه ۱۹۹۱ (۶۹ سال)
آرامگاهمقبرةالشعرای مهاباد[۱]
ملیتایرانی
دیگر نام‌هاماموستا هژار[۲]
شهروندیایران
پیشه(ها)نویسنده، مترجم، شاعر، اسلام‌شناس، مفسر، فرهنگ‌نویس
سال‌های فعالیت۱۳۲۵–۱۳۶۹
آثارفرهنگ‌لغت هَنبانَه‌بورینَه، بو کوردستان (برای کردستان)، چیشتی مجیور (شلم‌شوربا)، قرآن پیروز (ترجمهٔ کردی قرآن)، ترجمهٔ قانون ابن‌سینا، ترجمهٔ کردی رباعیات خیام[۳]
حزب سیاسیجمعیت احیای کردستان (جمعیت ژ-کاف)
همسرمعصومه احمدی[۴]
فرزندانشێرکۆ، ئاگری، زاگرۆس و خانی[۴]
خویشاوندانصادق شرفکندی (برادر)
جوایزلوح تقدیر و نشان زرین انجمن آثار و مفاخر فرهنگی[۳]
از راست به چپ: پروفسور کنیاز ابراهیم میرزایف نویسندهٔ کرد قزاقستانی، هه‌ژار، جلیل جلیلی، (نامعلوم)، (نامعلوم)؛ به سال ۱۳۴۰ خورشیدی (۱۹۶۰–۱۹۱ م) در شهر باکو که در آن‌زمان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود.
از راست به چپ: هیمن موکریانی، قاضی محمد و هه‌ژار در دوران حکومتِ جمهوری مهاباد (۱۳۲۵ ش)
از راست به چپ: هه‌ژار، ملامصطفی بارزانی، احمد توفیق، جلال طالبانی، در دوران جنگ و درگیری‌های کردها-عراق (جنگ اول و دوم)، به سال‌های ۷۰–۱۹۶۰ میلادی در کردستان عراق.

وی در سرودن شعر، تحت تأثیر شاعرانِ کردی هم‌چون احمد خانی، وفایی، ملای جزیری و حاجی قادر کویی بود. هژار در زمان حکومتِ جمهوری مهاباد به‌همراه هیمن موکریانی به‌عنوان شاعران ملیِ کردستان برگزیده شدند. او هم‌چنین در جنبش آزادی‌خواهیِ کردهای عراق به رهبری مصطفی بارزانی نیز مشارکت داشت.[۱۰] عبدالرحمن شرفکندی برادر بزرگ‌ترِ صادق شرفکندی سیاستمدار و رهبرِ حزب دموکرات کردستان ایران بود که طی ماجرایِ میکونوس ترور شد.

زندگی‌نامه

تولد، کودکی و نوجوانی

عبدالرحمن شرفکندی در ششم شعبان ۱۳۳۹ هـ. ق برابر با ۲۵ فروردین ۱۳۰۰ خورشیدی در مهاباد متولد شد. برخی منابع زادگاه هژار را روستای شرفکندِ بوکان ذکر کرده‌اند.[۱۱] او زمانی‌که دو سال بیش‌تر نداشت مادرش را از دست می‌دهد و از همان اوایلِ کودکی، سختی و تلخی زندگی را تجربه می‌کند.[۵] پدر او «ملا محمد بور» شخصیتی مذهبی داشت و به‌دلیل علاقهٔ فراوانش به عبدالرحمان سیوطی؛ نام فرزندش را «عبدالرحمان» می‌گذارد.[۲][۱۰]

دوران کودکی و نوجوانی را در حوزه‌های دینی و علمی در زادگاهش سپری کرد و در اوایل جوانی به‌همراه خانواده‌اش به مهاباد کوچ کرده و آن‌جا جایگزین می‌شوند.[۵][۱۲] او مدتی نیز از طلبهٔ جوانی بنام «سیدمحمد» فرهنگ لغات عربی، معلقات سبع و لامیّةالعجم طغرایی اصفهانی را فرامی‌گیرد و با اشعار نالی شاعر کرد، آشنا می‌شود.[۳]

در دوران حکومتِ رضاشاه که با قانون جایگزینی پوشاک، کلاه پهلوی و کت و شلوار اجباری می‌گردد، پدرِ هژار «ملامحمد بور» چون مردی دیندار و روحانی بود؛ و پوشیدن کت و شلوار و کلاه را «کفر» می‌دانست، به‌همین دلیل با خانواده ناچاراً به دهاتِ اطراف رفت؛ در آخر به روستایِ طَرَغهٔ بوکان کوچ کرد و در‌ آن‌جا برای همیشه به کشاورزی مشغول شد.[۱۳]

هه‌ژار در مسجد بازار مهاباد، از ملاحسین مجدی قصیدهٔ «بانت سُعادِ» کعب بن زهیر و «لامیةالعرب» ابن الوردی را آموخت. سپس به خانقاه «شیخ برهان» بازگشت و تا هفده‌سالگی برای فراگیری دانش به اکثر روستاها و شهرهای حوالیِ بوکان سفر کرد. او از آنجایی که به شعر علاقه داشت، دیوان شاعران زیادی را خواند و اشعار فراوانی را از حفظ داشت.[۳]

اوایل جوانی و مرگ پدر

با مرگ پدر در سال ۱۳۱۷ خورشیدی، عهده‌دار مسئولیتِ خانواده شد. تحصیل را رها کرد، به کسب‌وکار روی آورد و به شهر مهاباد نقل مکان کرد. مدتی در ادارهٔ دخانیاتِ بوکان به کار پرداخت.[۳] از آنجا که اهل شعر بود، در آن ایام به سرودن شعر روی آورد و اشعار انتقادیِ طنزی در باب مسائل غیراخلاقیِ رایج در ادارات آن زمان سرود. او در شعر تخلصِ «هژار» (به کردی: هه‌ژار) (به‌معنایِ بی‌نوا و بی‌چاره) را برای خود برگزید. نخستین دیوان اشعارش را با نام آلکوک (به‌معنای «برگ سبز») در سال ۱۳۲۵ در تبریز منتشر کرد.[۳][۱۰] هه‌ژار جزء اولین کسانی بود که به جمعیت تجدید حیات کردستان (ژ-کاف) پیوست. در آن‌زمان بود که به واسطهٔ اشعارش از طرف قاضی محمد «شاعر ملیِ» کردستان لقب گرفت.[۱۰]

هژار، به‌دلیل مسائل سیاسی، مدت دو ماه در شهر سقز به زندان افتاد، ولی هنگام انتقال به مهاباد گریخت و به عراق رفت. در آنجا به‌علت کار زیاد سخت بیمار شد و به بیمارستانی در جبل لبنان انتقال یافت. او مدت دو سال در جبل لبنان به مطالعه پرداخت و اطلاعات خود را در زمینهٔ زبان و ادبیات عرب تکمیل کرد.[۱۰] با بازگشت به عراق، به عضویت مجمع علمی آن کشور درآمد و به مطالعه و تحقیق پرداخت و برخی اشعار و مقالاتش را منتشر کرد. هژار سه سال نیز در سوریه اقامت گزید.[۳]

هژار هم‌چنین عضو «آکادمی علوم آذربایجان (شوروی)» و «آکادمی علوم کرد» در پاریس بود. او با هیمن موکریانی دوست قدیمی‌اش؛ کمک‌های فراوانی در ایجاد و تأسیسِ «مرکز نشر فرهنگ و ادب کرد»، «انتشارات صلاح‌الدین ایوبی» و نشر مجلهٔ کردیِ «سروه» انجام داد.[۱۰] پس‌از عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر و شکست کردهای عراق؛ به پیشنهاد ملامصطفی بارزانی؛[۱۴] هه‌ژار در نهایت بعد از هفده سال در سال ۱۳۵۳ به ایران بازگشت و در عظیمیهٔ کرج اقامت گزید.[۳][۱۰] به توصیهٔ ملامصطفی ساواک پروندهٔ سی‌ساله گذشتهٔ هژار را باز نگشود.[۱۴]

بازگشت به ایران

با بازگشت به ایران، بهرام فره‌وشی در دانشگاه تهران، ترجمهٔ کتاب قانون در طب، تألیف ابن سینا را از عربی به فارسی به او پیشنهاد داد.[۱۲] در ازای دستمزد مختصری، و با ترجمهٔ اولین جلد از این اثر، در محافل علمی و ادبی راه پیدا کرد و به عضویتِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمد.[۳][۵] به‌مدتِ بیش‌از هزار سال پس‌از تألیفِ کتاب «قانون» کسی نتوانسته بود به‌طور کامل آن را به زبان فارسی ترجمه کند و هژار برای اولین‌بار این‌کار را انجام داد.[۱۳]

سید علی خامنه‌ای در دیداری که در سال ۱۳۸۸ با «نخبگان استان کردستان» داشته در مورد نثر و ترجمهٔ کتابِ «قانون در طب» ابن‌سینا توسط هژار این‌گونه می‌گوید:[۱۵]

با تلاش سخت و خستگی‌ناپذیر، بیش‌تر ساعات شبانه‌روز را به تحقیق، تألیف و ترجمه مشغول بود و در سایهٔ این کار، آثاری را در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی و فرهنگی نوشت، که از آن جمله‌اند: شرحِ دیوان اشعار ملای جزیری ، ترجمهٔ دورهٔ کامل کتاب قانون ابن سینا در هفت مجلد برای اولین‌بار به زبان فارسی، گردآوری فرهنگ جامع لغات کردی به کردی و فارسیِ هَنبانَه بورینَه، خودزندگی‌نامه‌اش با عنوانِ جیشتی مجیور (شلم‌شوربا)، و ترجمهٔ کامل قرآن به زبان کردی.[۵][۳]

درگذشت

هژار بر اثر بیماری در روز پنج‌شنبه دوم اسفندماه ۱۳۶۹ در تهران درگذشت. پیکر او به مهاباد منتقل کردند و جمعیت زیادی از دور و نزدیک برای تشییع پیکر او آمده‌بودند؛ مسعود بارزانی، رئیس‌جمهور وقتِ اقلیم کردستان عراق نیز در این مراسم حضور داشت. پیکر هژار تا آرامگاه بداق سلطان برده شد و در کنار کسانی هم‌چون هیمن موکریانی و ملا غفور دباغی به خاک سپرده شد.[۵] محمد قاضی نویسنده و مترجمِ برجسته در مراسم بزرگداشت و به‌صورت بداهه دربارهٔ هه‌ژار و درگذشتِ او این‌گونه می‌گوید:[۱۳][۵]

شگفت نیست اگر آسمان بگرید زارزِ داغ مرگ عزیزی بزرگ هم‌چون «هژار»
«هژار» مرد شریف و بزرگوار که بودحساب فضل و کمالش برون زِ حد شمار
نهاد داغ بزرگی به قلب ملتِ «کرد»پس‌از هزاران داغ این سپهِر کج‌رفتار

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به پاسِ سال‌ها فعالیت علمی و فرهنگی، با برگزاری مراسمِ بزرگداشتی در ۲۲ شهریور ۱۳۷۹ هه‌ژار را به‌عنوانِ «یکی‌از مفاخر ایران‌زمین» معرفی کرده و نشانِ «زرین» این انجمن را به خانوادهٔ وی اهداء نمود.[۳][۱۴]سرگذشتِ هژار در کتابی تحت‌عنوانِ «زن‍دگ‍ی‌نام‍ه و خ‍دم‍ات ع‍ل‍م‍ی و ف‍ره‍ن‍گ‍ی اس‍ت‍اد ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن ش‍رف‍ک‍ن‍دی (ه‍ژار)» به‌قلمِ م‍ح‍م‍درئ‍وف م‍رادی و توسط انتشاراتِ ان‍ج‍م‍ن آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی در سال ۱۳۸۵ منتشر شد.[۱۳]

کتاب‌شناسی

آثار تألیف‌شدهٔ هژار به کردی یا فارسی نوشته شده‌اند و آثار ترجمه‌شده توسط او از زبان‌های عربی، کردی و فارسی به کردی و فارسی برگردانده شده‌است. هژار در طول زندگی‌اش خدمات فرهنگی و علمی زیادی انجام داده که می‌توان به «برخی» از آن‌ها اشاره کرد:[۳][۵]

مقالات

  • «مناظره دونفره (به کردی: ده‌مه‌ته‌قه‌یێکی دووکه‌سی)»، مقاله (کردی)، مجلهٔ نیشتمان، شماره ۱، صفحه ۵–۶، سال ۱۳۲۲ ش.[۱۶]

تألیف

ترجمه


ترجمه آثار به زبان فارسی

شلم شوربا (زندگی نامه خودنوشت) - مترجم: رضا کریم مجاور

آثار چاپ شده در مورد عبدالرحمان شرفکندی

١- شرح آثار و احوال استاد عبدالرحمان شرفکندی (هەژار)، شیرین ابراهیمی، نشر شمیم، سنندج، ١٣٩٣، شابک: ٤٠٤٦٤٥٥٦٠٠٩٧٨

٢- هەژار لە لووتکەدا (فارسی: هَژار در اوج)، فریدون حکیم‌زاده، نشر ڕاژە، ١٤٠٠، شابک: ٩٧٨٦٢٢٩٧١٣١١٢

کنگره و همایش در مورد عبدالرحمان شرفکندی

اردیبهشت ماه ١٣٨٤ کنگره بزرگداشت عبدالرحمان شرفکندی در مرکز استان کردستان (سنندج) برگزار گردید.[۲۵]

آبان ماه ١٣٩٧ همایش علمی ادبی استاد هژار به مدت دو روز در شهرستان مهاباد برگزار گردید.[۲۶]

جستارهای وابسته

منابع

  1. مرمت مقبره الشعرای مهاباد توسط شهرداری، وبگاه شهرداری مهاباد.
  2. ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ شرفکندی, عبدالرحمان (۲۰۰۹) [۲۰۰۷]. ماجد مردوخ روحانی (ed.). جێشتی مجێور [شلم‌شوربا] (به کردی). کردستان عراق: په‌خشانگای ئازادی. pp. ۵۲۱ صفحه (مصور). {{cite book}}: Check date values in: |سال= / |تاریخ= mismatch (help)
  3. ۳٫۰۰ ۳٫۰۱ ۳٫۰۲ ۳٫۰۳ ۳٫۰۴ ۳٫۰۵ ۳٫۰۶ ۳٫۰۷ ۳٫۰۸ ۳٫۰۹ ۳٫۱۰ ۳٫۱۱ ۳٫۱۲ ۳٫۱۳ «عبدالرحمن شرفکندی (هژار یا هه‌ژار) (درگذشتهٔ ۱۳۶۹ خورشیدی، [[کرج]])، مترجم». وبگاه مفاخر ایران‌زمین. ۵ اسفند ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |ناشر= وجود دارد (کمک); تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ کوردیپیدیا: زنی بزرگ مقاوم همچون کوه، صبور همچون دل مادر (یادی از همسر هژار موکریانی، معصومه احمدی) (به کُردی)؛ بازدید در ۱۳ اسفند ۱۳۹۹.
  5. ۵٫۰۰ ۵٫۰۱ ۵٫۰۲ ۵٫۰۳ ۵٫۰۴ ۵٫۰۵ ۵٫۰۶ ۵٫۰۷ ۵٫۰۸ ۵٫۰۹ ۵٫۱۰ ۵٫۱۱ ۵٫۱۲ ۵٫۱۳ ۵٫۱۴ ۵٫۱۵ ۵٫۱۶ ۵٫۱۷ ۵٫۱۸ ۵٫۱۹ ۵٫۲۰ حسن‌پور، محمد (۳۰ بهمن ۱۳۹۱). «مروری بر زیست-جهان دو شاعر و ادیب کرد معاصر، هژار و هیمن موکریانی». وبگاه جماعت دعوت و اصلاح. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳.
  6. کیهان فرهنگی، مرداد ۱۳۶۷ - شمارهٔ ۵۳
  7. Iranica - HAŽĀR
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ "HAŽĀR" (به انگلیسی). Encyclopædia Iranica. ۳۰ بهمن ۱۳۹۱. Archived from the original on 22 April 2015. Retrieved 22 April 2015. {{cite web}}: Check date values in: |تاریخ= (help); Italic or bold markup not allowed in: |ناشر= (help)
  9. شرفکندی، عبدالرحمان، ماجد مردوخ روحانی؛ جێشتی مجێور (شلم‌شوربا) ویرایش سوم کردستان عراق: په‌خشانگای ئازادی، ۲۰۰۹ ۶۲۱ صفحه (مصور).
  10. ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ ۱۰٫۴ ۱۰٫۵ ۱۰٫۶ «عبدالرحمان شرفکندی (هژار)». شبکۀ اینترنتی آفتاب. ۲۲ شهریور ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴. پیوند خارجی در |ناشر= وجود دارد (کمک)
  11. حیکم زاده، فریدون (۱۳۸۸). ساوجبلاغ مکری (مهاباد) - تاریخ تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و اقتصادی مهاباد به روایت اسناد. هیوا، رهرو. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۹۷۰-۳۲-۷.
  12. ۱۲٫۰۰ ۱۲٫۰۱ ۱۲٫۰۲ ۱۲٫۰۳ ۱۲٫۰۴ ۱۲٫۰۵ ۱۲٫۰۶ ۱۲٫۰۷ ۱۲٫۰۸ ۱۲٫۰۹ ۱۲٫۱۰ ۱۲٫۱۱ ۱۲٫۱۲ ۱۲٫۱۳ ۱۲٫۱۴ ۱۲٫۱۵ معلی، محمدعلی (۱ مرداد ۱۳۶۷). «استاد عبدالرحمن شرفکندی، مترجم و شاعر کرد». مجلهٔ فرهنگی و میان‌رشته‌ایِ کیهان فرهنگی. تهران، خیابان فردوسی، کوچهٔ شهید شاهچراغی: مؤسسهٔ کیهان (۵۳): صص ۱–۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴.
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ ۱۳٫۳ ۱۳٫۴ م‍رادی، م‍ح‍م‍درئ‍وف (۱۳۸۵). زن‍دگ‍ی‌نام‍ه و خ‍دم‍ات ع‍ل‍م‍ی و ف‍ره‍ن‍گ‍ی اس‍ت‍اد ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ان ش‍رف‍ک‍ن‍دی [ه‍ژار]. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. شابک ۹۶۴-۵۲۸-۰۷۷-X‬ مقدار |شابک= را بررسی کنید: invalid character (کمک). دریافت‌شده در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳. کاراکتر zero width joiner character در |عنوان= در موقعیت 3 (کمک); کاراکتر zero width joiner character در |نام1= در موقعیت 2 (کمک); کاراکتر zero width joiner character در |نام خانوادگی1= در موقعیت 2 (کمک)[پیوند مرده]
  14. ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ «عبدالرحمان شرفکندی (هژار)». انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳.
  15. نثر مستحکم عبدالرحمان شرفکندی در ترجمه قانون ابن سینا، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار سیدعلی خامنه‌ای.
  16. یاد و یادبودها: به‌یاد عبدالرحمان شرفکندی (هه‌ژار) (۱۳۰۰-۱۳۶۹)، احمد شریفی، نشریه «کلک»، فروردین ۱۳۸۰، شماره ۱۳ صفحه ۲۵۲–۲۵۵. وبگاه نورمگز.
  17. کتاب «ئاڵه‌کۆک له لایه‌ن نووسه‌ر: هه‌ژار (١٩٢١-١٩٩١)» بایگانی‌شده در ۸ مارس ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه وژین‌بوکس.
  18. « ه‍ه‌ن‍ب‍ان‍ه ب‍وری‍ن‍ه: ف‍ره‍ن‍گ ک‍ردی-ف‍ارس‍ی»: ه‍ه‌ژار؛ وی‍راس‍ت‍ار م‍ح‍م‍دم‍اج‍د م‍ردوخ روح‍ان‍ی بایگانی‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه National Library of Iran.
  19. «قانون در طب» ابوعلی سینا؛ ترجمه عبدالرحمن شرفکندی بایگانی‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
  20. «آث‍ارال‍ب‍لاد و اخ‍ب‍ارال‍ع‍ب‍اد» ن‍وش‍ت‍هٔ زک‍ری‍ااب‍ن‌م‍ح‍م‍داب‍ن‌م‍ح‍م‍ود ق‍زوی‍ن‍ی؛ ت‍رج‍م‍ه ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن ش‍رف‍ک‍ن‍دی (ه‍ژار) بایگانی‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
  21. «ق‍رآن ک‍ری‍م» ت‍رج‍م‍ه ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن ش‍رف‍ک‍ن‍دی (ه‍ه‌ژار) بایگانی‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
  22. «یه‌ک له په‌نای، و سیفری بێبڕانه‌وه» ن‍وس‍راووی ع‍ه‌ل‍ی ش‍ه‌ری‍ع‍ه‌ت‍ی؛ وه‌رگ‍ێران‍ی ه‍ه‌ژار بایگانی‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
  23. «م‍ی‍ژوی ئ‍ه‌رده‌لان»: لێکدانه‌وه و وه‌رگێڕان؛ م‍ام‍وس‍ت‍ا ه‍ه‌ژار بایگانی‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
  24. «تاریخ سلیمانیه (شهرزور) و منطقه‌های آن»: ترجمه به فارسی عبدالرحمن شرفکندی(هژار) بایگانی‌شده در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
  25. www.irna.ir https://www.irna.ir/amp/7709558/. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  26. www.irna.ir https://www.irna.ir/news/83101386/%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%8A%D8%B4-%D8%B9%D9%84%D9%85%D9%8A-%D9%88-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%D9%8A-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D9%87%DA%98%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF-%D8%A8%D9%87-%D9%BE%D8%A7%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%AF. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۳. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)

پیوند به بیرون