خاش
خاش شهری در بخش مرکزی شهرستان خاش از توابع استان سیستان و بلوچستان ایران است.[۳] این شهر در جنوب ناحیه سرحد بلوچستان قرار دارد.
اهمیت این شهر در گذشه تا آنجایی ویژه بوده که در بین سالیان ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۶ قبل از ارتقای زاهدان به شهرستان و مرکزیت، شهر خاش مرکز نظامی و سیاسی و مرکز بلوچستان در استان هشتم بلوچستان و کرمان بود.[۴]در سال ۱۳۲۶ برای اولین بار در پی تشکیل واحدی هم سطح استان امروزی به نام «فرمانداری کل بلوچستان»، زاهدان که بخشی از خاش بود به مرکزیت فرمانداری کل بلوچستان انتخاب شد و بر این اساس تحت نظر یک مأمور عالی رتبه به نام والی از طرف مرکز (تهران) اداره می شد. [۵]ضمن اینکه زابل هم از استان خراسان و سیستان به بلوچستان الحاق شد.[۶] سپس در سال ۱۳۳۶، واحد فرمانداری کل بلوچستان تبدیل به استان بلوچستان و سیستان و در در دوره جمهوری اسلامی تبدیل به استان سیستان و بلوچستان شد.[۷][۸][۹] نام پیشین این شهر واش بوده که در سال ۱۳۰۸ در زمان ارتقای جایگاه استانی این منطقه مسکونی به شهر، به خاش تغییر نام داده شد.
| خاش | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | سیستان و بلوچستان |
| شهرستان | خاش |
| بخش | مرکزی بخش پشت کوه |
| نام(های) دیگر | خُواش، حُواش |
| نام(های) پیشین | واش |
| سال شهرشدن | ۱۳۰۸ خورشیدی |
| مردم | |
| جمعیت | ۵۶٬۵۹۴ نفر[۱] |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۱۴۱۴ متر |
| آب‌وهوا | |
| میانگین بارش سالانه | ۱۱۰میلی‌متر |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | مهدی شهنوازی[۲] |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۵۴ |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران ۹۵ د |
| کد آماری | ۱۴۴۹ |
  خاش | |
شهر خاش و منطقه اطراف با کمبود آب مواجه است و در سال‌های اخیر کاهش بارش‌ها، افزایش جمعیت و مصرف آب این کمبود را تشدید کرده‌است.[۱۰]
پیشینه نام
ویرایشنام پیشین و تاریخی این شهر، «خواش» (khwaash) بوده است که صورت اصیل آن است که در گویش های جنوبی این منطقه، «حواش» یا «هواش» (hwaash) تلفظ می شود و همچنین در گویش های بلوچی مکرانی آن را واش (wash) تلفظ می کنند. بوده‌است خواش/حواش/هواش/واش از خوش و وَش زبان بلوچی مشتق شده است و به معنی خوش، خوب و منطقۀ خوش آب و هوا است.
در زمان ساسانیان از منطقه ای به نام وَشت (washt) در بلوچستان امروزی در محدوده خاش امروزی نام برده شده که بنظر می‌رسد وَشت (washt) نام برده شده در زمان ساسانی با واژه (وش) امروزی در زبان بلوچی یکسان و هر دو به معنی خوب و شیرین هستند. بی تردید نام پیش تر خاش (واش) ریشه در وَشت (washt) دارد و مشخص است قدمت شهر به قبل از اسلام بر می‌گردد.[۱۱] در سال ۱۳۰۸ در زمان ارتقای جایگاه استانی این منطقه مسکونی به شهر، نام آن به خاش تغییر کرد.[۱۰]
تاریخچه
ویرایشخاش امروزی در نزدیکی شهر قدیمی خاش قرار دارد که تاریخ پیدایش آن به پیش از حکومت نادرشاه می‌رسد. در زمان ساسانیان از منطقه‌ای به نام وَشت (washt) در بلوچستان امروزی در محدوده خاش نام برده شده که نشان می‌دهد قدمت خاش قدیمی به دوران باستان و پیش از اسلام بر می‌گردد.[۱۲][۱۳]
شهر خاش در دوران معاصر تحت کنترل خان‌های محلی بلوچ بوده اما بعد از قرار دادگلداسمیت در سال ۱۸۷۱ که نیمه غربی بلوچستان تحت کنترل قاجار در آمد.
شهر خاش طی تقسیمات چهار ایالتی کشوری ایران در عصر قاجار به عنوان مرکز بلوچستان در استان کرمان و بلوچستان شناخته می شد و قشون قاجار و سپس در عهد پهلوی در آن اسکان داشتند.[۱۴]
در سال ۱۳۱۶ با تصویب قانون تقسیمات کشوری، ایران به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم شد که طی این تقسیمات خاش، زابل، بم، کرمان و بندرعباس شهرستانهای استان هشتم (کرمان و بلوچستان) شدند و خاش رسماً به‌عنوان مرکز بلوچستان شناخته می‌شد.[۱۵]
در گذشته خاش مرکز نظامی (و سیاسی) منطقه بود و از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۶ خاش در قبضه قدرت قشون نظامیان بود. همه فرمانداران و بخشداران نظامی بودند به همین دلیل بسیاری از ادارات مهم در خاش استقرار داشت و زاهدان بعد از ارتقا به شهرستان در سال ۱۳۲۵ و تشکیل فرمانداری کل بلوچستان در سال ۱۳۲۶ از خاش جدا شد و تبدیل به مرکز فرمانداری کل بلوچستان گشت. اما خاش رسماً تا قبل از رونق‌گیری زاهدان و جذب جمعیت از اهمیت بیشتری برخوردار بود.[۹]
جغرافیا
ویرایششهرستان خاش را بیشتر نفرات به خاطر تیپ ۲۸۸ زرهی سلیمان هاشمزهی نزاجا و مرکز آموزش ۰۸ ابراهیم نوری نزاجا و کوه نیمه فعال تفتان می‌شناسند. خاش شهری بلوچ نشین واقع در مرکز بلوچستان با آب و هوایی سرد و کوهستانی می‌باشد.
کارخانه بزرگ سیمان خاش قدیمی‌ترین کارخانه سیمان در جنوب شرق ایران است.[۱۶] کشاورزی در روستاهای پیرامون خاش در گذشته بیشتر توسط یزدی‌های مهاجر انجام می‌گرفت.
خاش در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ از مراکز مهم مهاجرپذیر شرق ایران شد بطوری که بر پایه سرشماری سال ۱۳۶۵ خورشیدی، شمار مهاجران شهر خاش بیش از یک‌ششم کل جمعیت شهر بود.[۱۷]
جمعیت‌شناسی
ویرایش| جمعیت تاریخی | ||
|---|---|---|
| سال | جمعیت | ±% |
| ۱۳۵۵ | ۸٬۲۳۶ | — |
| ۱۳۶۵ | ۲۰٬۲۲۸ | ۱۴۵٫۶٪+ |
| ۱۳۷۰ | ۲۷٬۴۲۰ | ۳۵٫۶٪+ |
| ۱۳۷۵ | ۳۸٬۹۲۴ | ۴۲٪+ |
| ۱۳۸۵ | ۵۶٬۶۸۳ | ۴۵٫۶٪+ |
| ۱۳۹۰ | ۵۴٬۱۰۵ | ۴٫۵٪− |
| ۱۳۹۵ | ۵۶٬۵۸۴ | ۴٫۶٪+ |
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این مکان ۵۶٬۵۸۴ نفر (۱۴٬۳۸۴ خانوار) بوده‌است.[۱۸]
زبان و مذهب
ویرایشاکثر مردم شهرستان خاش به زبان بلوچی (سرحدی و مکرانی) تکلم می‌کنند. مذهب بیشتر مردم این شهر اهل‌سنت حنفی می‌باشد.[۱۹][۲۰]
آداب و رسوم
ویرایشزندگی قوم بلوچ آمیخته از عقاید و باورهایی است که رشته در سنتی دیرین دارند. کمتر می‌توان دید مراسم یا آئینی با موسیقی همراه نباشد. در موسیقی محلی آوازهایی مانند نازینک در مراسم عروسی و آواز نعت که مدح رسول مکرم اسلام استفاده قرار می‌گیرد. برخی از این مراسم‌ها و آئین‌ها عبارتند از:
- لیکو و زهیروک: آوازهایی هستند که در مرگ یا فراق بستگان خوانده می‌شود. زهیروک در بدو امر توسط زنان در حین کارهای روزمره خوانده می‌شود. امروزه لیکو و زهیروک (مودگ/موتک) توسط مردان و به همراهی قیچک (سرود/سروز) اجرا می‌شود.
- شعر: عبارت است از آوازی که مضمون آنرا داستانهای حماسی، عشقی، وقایع تاریخی، و پند و اندرز تشکیل می‌دهد. همانند درگیری قوم بلوچ با قشون انگلیس، جیندخان و داستان میرقنبر و چاکر و گوهرام.
در شهرستان خاش، لباس مردان(لباس بلوچی) متشکل از پیراهن دراز و یقه باز، شلوار گشاد، دستار (لنگ) و جلیقه (باسکت)، و بعضاً کلاه است لباس زنان هم پیراهن بلندی است که با سوزندوزی در قسمت‌های سرآستین، جیب (گپتان)، دم پا و سرسینه تزئین شده‌است.[۲۱][۲۲]
اقتصاد و زیرساخت‌ها
ویرایشزیرساخت
ویرایششهر خاش میانه جاده ایرانشهر به زاهدان قرار داد و به شکل تاریخی به دلیل موقعیت استراتژیک شهر در میان استان، مرکز اداره سیاسی بلوچستان ایران در شرق بوده‌است.[۹] همچنین ایستگاه راه‌آهن خاش در مسیر راه‌آهن چابهار – زاهدان قرار دارد.[۲۳]
شهر خاش در مسیر خط لوله انتقال آب شیرین سازی شده دریا به شرق ایران قرار گرفته که آب مورد نیاز صنایع را تأمین می‌کند.[۲۴] همچنین آب شرب شهر از طریق سد کارواندر تأمین می‌شود.[۲۵]
صنایع
ویرایشمردم شهر عمدتاً در صنایع غذایی، کشاورزی در مناطق اطراف، صنایع معدنی (مخصوصا سیمان و سنگ آهن) و صنایع دستی و تجارت با پاکستان (و قاچاق سوخت) مشغول به کار هستند.
صنایع دستی خاش اوج هنر، ظرافت و فرهنگ مردم خاش را نشان می‌دهد. از جمله صنایع دستی مردم خاش می‌توان به سوزن دوزی بلوچی، حصیر بافی، گلیم بافی، قالی بافی، پشتی و خورجین بافی، سکه و آیینه دوزی، پرده بافی، زرگری، سیاه چادر بافی، نمد مالی، منبت کاری، پارچه بافی، جواهر سازی، خامه، سیاه و پریوار دوزی، تولید ابزار آلات موسیقی و ساخت آویز دیواری از عمده هنرهای صنایع دستی در شهرستان خاش هستند.[۲۶]
آموزش
ویرایشدر شهر خاش دانشگاه آزاد اسلامی واحد خاش قرار دارد.
همچنین در شهر خاش دانشکده صنعت و معدن خاش قرار دارد که زیرمجموعه دانشگاه سیستان و بلوچستان می‌باشد. این دانشکده فعالیت خود را در سال ۱۳۹۳ با آموزش رشته‌های مهندسی معدن، مهندسی کامپیوتر و مهندسی صنایع شروع کرد و هدف آن آموزش نیروی متخصص برای توسعه صنعتی و معدنی منطقه خاش است.[۲۷]
خدمات عمومی
ویرایشدر شهر خاش بیمارستان مجهز امام خمینی، چندین کلینیک تخصصی پزشکی، دادگاه، مراکز متعدد پلیس و سایر نیروهای انتظامی، امنیتی و نظامی، تعداد زیادی مسجد کوچک و همچنین مسجد جامع خاش وجود دارد.
جاذبه‌های گردشگری
ویرایش
- صنایع دستی خاش
- کوه شاه خفته
- قلعه حیدرآباد
- انجیر مهی
- گنج امین
- قلعه ناصری خاش
- نخلستان ایرندگان
- رودخانه ایرندگان
- غار صداکی ایرندگان
- قلعه ایرندگان (ده قلعه)
- کوه تفتان
- رودخانه کارواندر
- کوه بیرک
- رودخانه مرنتاک
- سنگان
جستارهای وابسته
ویرایش- استان سیستان و بلوچستان
- سرحد بلوچستان
- تفتان
- نام شهردار
- کتاب ژنرال دایر انگلیسی
منابع
ویرایش- ↑ https://www.tabnak.ir/fa/tags/10792/1/خاش#:~:text=این%20شهر%20در%20محدوده%20سرحد، شاه%20به%20خاش%20تغییر%20یافته‌است. &text=واش%20نام%20قدیمی%20این%20شهر، معنی%20وش، %20شیرین%20وخوش%20است.
- ↑ https://www.irna.ir/news/85195185
- ↑ «معرفی شهرستانهای استان». پرتال استان سیستان و بلوچستان.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام. «خاش در سالیان بین 1307 تا 1326 مرکز بلوچستان در استان هشتم بلوچستان و کرمان بود که در سال ۱۳۲۶ در پی تشکیل فرمانداری کل بلوچستان زاهدان مرکز بلوچستان شد». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱۲ آوریل ۲۰۲۴.
- ↑ نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. «ابتدا در 1326/2/26 تصویب شد که حوزه ی بلوچستان مرکب از فرمانداريهاي سراوان، ایرانشهر و چابهار به مرکزیت زاهدان تحت نظر یک مأمور عالی رتبه به نام والی از طرف مرکز (تهران) اداره خواهد شد» (PDF). نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. ص. ۱۲۴و۱۲۵. دریافت‌شده در ۱۲ آوریل ۲۰۲۴.
- ↑ نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. «فرمانداری کل بلوچستان به مرکزیت زاهدان تاسیس شد که بعدتر زابل هم به فرمانداری کل بلوچستان الحاق شد» (PDF). نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. ص. ۱۲۴. دریافت‌شده در ۱۲ آوریل ۲۰۲۴.
- ↑ نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. «فرمانداری کل بلوچستان به مرکزیت زاهدان تاسیس شد که بعدتر زابل هم به فرمانداری کل بلوچستان الحاق شد.در سال ۱۳۲۹ کلمه «کل» از کنار فرمانداري حذف شد اما «فرمانداری بلوچستان» تا ۱۳۳۶ به قوت خود باقی ماند و سپس به استان بلوچستان و سیستان تبدیل شد» (PDF). نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. ص. ۱۲۴. دریافت‌شده در ۱۲ آوریل ۲۰۲۴.
- ↑ «در سال 1336 فرمانداری کل بلوچستان به مرکزیت زاهدان تبدیل به استان بلوچستان و سیستان شد و در ادوار جمهوری اسلامی تبدیل به سیستان و بلوچستان شد». webcitation.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۲ آوریل ۲۰۲۴.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ «سایت شهرداری خاش». khashcity.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ شاه%20به%20خاش%20تغییر%20یافته‌است. &text=واش%20نام%20قدیمی%20این%20شهر، خاش%3A%20خوش%20آب%20و%20هوا. «شهر خاش، نام تاریخی_خبرگزاری تابناک-» مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲. - ↑ «نسخه آرشیو شده». https://bramsh.ir/. برمش. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۳. پیوند خارجی در
|وبگاه=وجود دارد (کمک) - ↑ کتاب مردم بلوچستان، آیین‌ها، باورها و فرهنگ نوشتهٔ (دکتر) موسی محمود زهی.
- ↑ بزرگزاده، مصطفی (۲۰۲۰-۰۶-۰۶). «تاریخ بلوچستان قبل از اسلام». برمش. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.
- ↑ «تقسیمات کشوری استان هشتم کرمان و بلوچستان که». shiraz1400.ir. سایت خبری تحلیلی شیراز 1400.
- ↑ «تقسیمات کشوری ایران در عصر پهلوی سال 1316 و خاش مرکز بلوچستان در استان هشتم بود» (PDF).
- ↑ «خرید اینترنتی سیمان خاش به قیمت روز + ارسال سریع و ضمانت». www.khanehsiman.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.
- ↑ سالار بهزادی، عبدالرضا، سیستان در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۷ قمری، تهران: مجموعهٔ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی (شمارهٔ ۴۵)، ۱۳۷۲ خورشیدی. ص۳۸۶.
- ↑ «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از اصلی (اکسل) در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ واقعاً جای بحث دارد: سازمان تبلیغات اسلامی بایگانی‌شده در ۱۹ اوت ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
- ↑ «تحلیل فرصت‌ها و تهدیدهای ژئوپولیتیکی قوم بلوچ ازدیدگاه نظریه‌ای» (PDF). دریافت‌شده در ۱۷ ژانویه ۲۰۲۲.
- ↑ «خاش». استانداری سیستان و بلوچستان. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۲۲.
- ↑ استانداری سیستان وبلوچستان
- ↑ «راه آهن زاهدان - خاش افتتاح شد». ایسنا. ۲۰۲۲-۱۱-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۱-۱۷.
- ↑ «صفر تا صد انتقال آب عمان به شرق کشور/شریانی با تپش قلب چابهار». dana.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.
- ↑ «آغاز لوله گذاری طرح انتقال آب کارواندر به خاش». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.
- ↑ «صنایع دستی خاش در لایه‌های زیرین تاریخ مدفون شده‌اند». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۰۸-۰۷-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.
- ↑ «دانشگاه سیستان و بلوچستان > دانشکده‌ها > دانشکده صنعت و معدن خاش». www.usb.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۲.