چاووشی

برای دیگر کاربردها، چاووشی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

چاووشی‌ یا چاوشی (در زبان محلی چوش)، آواز مذهبی شیعی مخصوص بدرقه یا پیشباز زائران اماکن زیارتی است. رسم چاوشی‌خوانی برای زائرین کربلا یا مشهد از دورهٔ صفویان و قاجاریان مرسوم شده و در سدهٔ اخیر مورد توجه فراوان قرار گرفته‌است. رسم چاوشی‌خوانی، علاوه بر استان بوشهر در استان‌های دیگر مثل استان خوزستان، استان هرمزگان، جنوب استان فارس و استان‌های شمالی ایران مثل استان مازندران نیز معمول است.

پیشروی کاروان، تهران ۱۳۰۳

تاریخچه

این سنت به قبل از دوران صفویه بازمی‌گردد. علامه مجلسی را پایه‌گذار این سنت نام برده‌اند.

معنی

«چاووش» واژه ای ترکی است، به معنای جارچی، پیک، پیشرو کاروان، کسی که دعوت رفتن به زیارت عتبات عالیات و خانه خدا کند.

در اصطلاح روستاییان خراسان، چاووش، کسی بوده که در فصل مناسبِ زیارت، در دهات و روستاها، سواره یا پیاده به راه می‌افتاده و روستاییان را به وسیله جارزدن و خواندن اشعار نغز و دلکش ـ در مدح و منقبت امامان معصوم علیهم السلام ـ برای رفتن به زیارت تشویق می‌کرده‌است.

در فرهنگ دهخدا، واژه «چاو» به، «بانگ و سر و صدای گنجشک، هنگامی که از بیم دزدیده شدن جوجه اش بانگ برمی‌آورد» معنا شده‌است.

در بوشهر وسیلهٔ خبردادن به مردم محل یا شهر از سفر زیارتی، چاوشی‌خوانی بود که امروز نیز کم و بیش اجرا می‌گردد. چاوش با خواندن چاوشی هم حاضران را سرگرم می‌کرد و هم غایبین را به حضور در مجلس دعوت می‌کرد. اشعار چاوشی بیش‌تر ساختهٔ ذوق و تخیل علاقه‌مندان است و سرایندگان آن‌ها اغلب نامعلوم هستند؛ به همین سبب است که بعضی از اشعار چاوشی فاقد قافیهٔ مرتب است.

چاووشی معمولاً در دستگاه «چهارگاه» از موسیقی ردیف ایرانی است و بدون همراهی‌ساز، اجرا و معمولاً توسط چند نفر خوانده می‌شود. دو یا چند خواننده اشعار چاووشی را با آوازی مشخص بین یکدیگر مبادله و بهم جواب می‌دهند. حتی ممکنست زنان نیز در این هم خوانی با مردان همراه شوند. در امتداد هر چاووشی (دوبیت)، خواننده در فرود آواز خود، با خواندن بیتی مانند: که خدا فرموده بر همه آیات به غریب خاک خراسان رضا، صلوات یا: که خدا فرموده بر همه آیات به قد موزون علی نور محمد، صلوات پایان کار خود را اعلام می‌کند. حاضران نیز درپاسخ اشعار او، صلواتی بر محمد و خاندانش می‌فرستند. اشعار چاووش‌خوانی در بوشهر، دوبیتی‌هایی است که اغلب بروزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف) سروده شده‌است.

نمونه‌ها

زیارت کربلا

بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا

در دلم ترسم بماند آرزوی کربلا

تشنهٔ آب فراتم ای اجل مهلت بده

تا بگیرم در بغل قبر شهید کربلا

که خدا گفته بر همه آیات

به سر بریدهٔ صحرای کربلا حسین صلوات

ای موالی موسم فصل بهار کربلاست

لاله باید چید هرکس دوست دار کربلاست

موسم گل چیدن است ای عند لیبان چمن

این کاروان سالار ره شهریار کربلاست

که خدا فرموده در همه آیات به دست های سقای لب تشنگان ابوالفضل عباس صلوات

فرموده حسين که اشتران بار کنید هفتاد و دوتن جمله خبر دار کنید

چاوشی های حماسی

افتخار ما بود نام نکویت یا حسین

آبروی ما بود از آبرویت یا حسین

جان فدایت تربت و پاک نکویت یا حسین

روز عاشورا شها اندر لب شط فرات نایاب شد ز بهر وضویت یاحسین

آب کوثر رشحه ای از آب جویت یاحسین

یک جهان ز قیام پرشکوهت رونق گرفت

آبروی ما بود از آبرویت یا حسین

که خدا فرموده در همه آیات به سربریده صحرا کربلا حسین صلوات

زیارت مکه

هر که دارد هوس بیت خدا بسم‌الله

هر که شد همسفر و همره ما بسم‌الله

هر که خواهد بقیع و بیت علی بسم الله

هر که دارد به دلش عشق نبی بسم الله

ای تو که خسته شدی از گنه و مردم شهر

رخت بربند و بیا خانه حق بسم الله

تو که درمانده ی دنیاییو دردی داری

تو بیا خانه ی معبود رویم بسم الله

تو که یک عمر خدایا خدایا کردی

این تو و این ره این خانه بیا بسم الله

خالق هر دو جهان حال صدایت کرده

بانگ در داده بیا بنده ی من بسم الله

شده ای محرم این خانه ،تو دعوت شده ای

قدر دان این ره و برخیز و بگو بسم الله

که خدا فرموده در همه آیات به میم اول نام محمد صلوات

زیارت مشهد

غریب خاک خراسان شوم به قربانت

فدای چشم تر و دیده‌های گریانت

زیارت مدینه

بر مشامم بوی قبر مصطفی آید کنون

دم به دم نوری به دل از مجتبی آید کنون

که خدا فرموده در همه آیات به میم اول نام محمد صلوات

زیارت نجف

ما سلام از روضهٔ شیر خدا آورده‌ایم

روی پر گرد و غبار از مرقدش آورده‌ایم

که خدا فرموده در همه آیات به شهسوار عرب علی مرتضی صلوات

جستارهای وابسته

• چاووش
• چاووش‌خوانی

پیوند به بیرون

• «سر حسین بر نیزه زدند»؛ چاوشی‌خوانی بوشهری + فیلم فرس نیوز
• چاووشی خوانی برای دعوت مردم به عزاداری اباعبدالله حسین (ع)/بازسازی تمامی صحنه‌های کربلا در نوش آباد کاشان