نصر صد و دهمین سوره از سوره‌های قرآن است که در مصحف عثمانی قبل از سوره مسد و بعد از سوره کافرون قرار گرفته‌است. این سوره در مدینه نازل شده و دارای ۳ آیه است که در جزء سی‌ام قرار دارد. سوره نصر آخرین سوره‌ای است که به صورت یکجا بر محمد، پیامبر اسلام، نازل شد.
مقصود از نصرت در آیه اول، پیروزی و غلبه نهایی است به نحوی که دیگر دشمن قادر به تحرک نیست. در اینکه این پیروزی بر چه گروهی اتفاق افتاده، بین مفسرین اختلاف نظر وجود دارد. در آیه دوم مقصود از «أَفْوَاجًا»، این است که پس از اینکه مردم در گذشته به تنهایی و سپس چندتایی به دین اسلام گرویدند، پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت به صورت گروهی و قبیله‌ای وارد دین اسلام خواهند شد. در آیه سوم، الله به تسبیح، حمد و استغفار دستور می‌دهد. دربارهٔ ترتیب این دستور (ابتدا به تسبیح، سپس به حمد و پس از آن به استغفار) فروضی مطرح شده‌است. برخی از مفسرین این امر را اماره‌ای بر پایان یافتن وظیفه پیامبر اسلام در تبلیغ دین می‌داند و از آن این نتیجه را می‌گیرند که عمر محمد رو به پایان است. مشهور مفسرین این سوره را نوعی آگاهی به پیامبر اسلام مبنی بر به پایان آمدن مدت حیات وی می‌دانند. اما در اینکه وی چه مدت پس از نزول سوره نصر، زندگی کرد اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی بر این باورند که او پس از نزول این سوره کمتر از دو سال و گروهی دیگر نیز معتقدند که وی تا حدود هشتاد روز پس از نزول زندگی کرد و سپس وفات یافت.
در فضیلت این سوره روایات متعددی از شیعه و سنی نقل شده که در برخی ثواب قرائت آن را معادل کسانی دانسته که در فتح مکه با پیامبر اسلام بودند و در برخی دیگر فضیلت آن را در اثرات آن، مثل یاری کردن خدا به او در دنیا و آخرت دانسته‌اند.
شهرت اصلی این سوره به «نصر» است اما به او سوره «تودیع» نیز گفته می‌شود؛[۱][۲][۳] چراکه در این سوره به صورت ضمنی، خبر از درگذشت پیامبر اسلام داده شده.[۴] در روایات نیز از او به عنوان سوره «إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ» (آیه اول) و «إِذا جاءَ نَصْرُ الله» نام برده شده‌است.[۵][۶][۷]راغِب اصفهانی در المفردات، «نصر» را به معنای «عَون و یاری کردن» تعریف کرده‌است.[۸]
این سوره در مدینه نازل شده و قدر مسلم این است که در سه یا چهار سال پایانِ عمرِ محمد بن عبدالله نازل شده‌است. آنچه میان مفسرین مورد اختلاف واقع شده‌است، نزول سوره قبل یا بعد از فتح مکه (دهم رمضان سال هشتم هجری) می‌باشد.[۹][۱۰]شیخ طوسی، شیخ طبرسی و مرتضی مطهری، از مفسران شیعه، به قرینه «اِذا جاءَ» و برداشت معنای مضارع از ترکیب فعل ماضی و «اذا»، معتقدند که این سوره قبل از فتح مکه نازل شده‌است. در مقابل گروهی دیگر از مفسران با در نظر گرفتن معنای ماضی برای فعل «جاء»، نزول سوره را بر اساس سیاق آیه، بعد از فتح مکه دانسته‌اند.[۱۱][۱۲]ابوحیان اندلسی، مفسر اهل سنت، نزول این سوره را بعد از غزوه خیبر می‌داند و می‌گوید که پیامبر اسلام، پس از نزول سوره، دو سال زندگی کرد.[۱۳]علامه طباطبائی، مفسر شیعه، معتقد است که این سوره بعد از صلح حدیبیه و بعد از نزول سوره فتح و قبل از فتح مکه نازل شده‌است.[۱۴]طبری، مفسر اهل سنت، خبری از عطاء بن یسار نقل می‌کند که او می‌گوید: تمام سوره نصر در مدینه، پس از فتح مکه و وارد شدن مردم به دین اسلام، نازل شد.[۱۵] وجود گزارشاتی تاریخی از جمله گزارش ابن‌عباس، زهری، ابن کثیر، یعقوبی و جمعی دیگر از تاریخ‌نویسان مسلمان از واقعه فتح مکه، مویدی بر نزول سوره نصر پس از مدت کوتاهی از فتح مکه می‌باشد.[۱۶]
بر اساس روایتی از ابن عمر - صحابی پیامبر اسلام - که در منابع شیعی و سنی همچون تفسیر کشاف و قمی گزارش شده‌است، این سوره در میانه ایام تشریق در حجةالوداع نازل گردید و محمد بن عبدالله تا حدود هشتاد روز پس از آن زندگی کرد.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰] در روایتی دیگر که مقاتل از ابن‌عباس نقل می‌کند، این سوره هشتاد روز قبل از فوت پیامبر نازل شده‌است. همچنین فخر رازی، مفسر سنی مذهب، با اشاره به روایتی مجهول، نزول سوره را ۷۰ روز قبل از وفات پیامبر اسلام گزارش کرده‌است اما بدون ذکر دلیل، نزول سوره پیش از فتح مکه را ترجیح داده‌است.[۲۱] در منابع شیعه و سنی روایتی گزارش شده که بر طبق آن سوره نصر، یکسال قبل از فوت پیامبر نازل شده‌است. بر اساس روایتی دیگر از صحابی پیامبر، جابر بن عبدالله انصاری، سوره نصر در هجده روز قبل از فوت پیامبر اسلام نازل شده‌است.[۲۲] همچنین از ابن‌عباس، از صحابه محمد، نقل شده که این سوره، آخرین سوره‌ای از قرآن است که یکباره نازل شده‌است.[۲۳][۲۴] روایتی نیز از علی بن موسی الرضا (امام هشتم شیعیان) نقل شده که وی در آن چنین می‌گوید:[۲۵][۲۶]
از پدرم شنیدم که از پدرش روایت کرد: اولین سوره ای که از قرآن نازل شد سوره (بسم الله الرحمن الرحیم اقرا باسم ربک) بود، و آخرین سوره ای که نازل شد سوره اذا جاء نصرالله بود. [الف]
در تعداد آیات این سوره اختلافی وجود ندارد و همه در آن روی عدد سه متفق هستند.[۳۲][۳۳][۳۴][۳۵] محتوای این سوره دربارهٔ فتح و پیروزی و حمد و استغفار و این نوع مسائل است و مربوط به شخص پیامبر اسلام است.[۳۶] متن سوره با ترجمه مکارم شیرازی، مفسر شیعه، عبارت است از:[۳۷]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ و الفتحُ ﴿۱﴾هنگامی که یاری خدا و پیروزی بر مشرکان مکه فرا رسد، ﴿۱﴾
وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا ﴿۲﴾و ببینی مردم گروه گروه وارد دین خدا می‌شوند، ﴿۲﴾
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا ﴿۳﴾پروردگارت را تسبیح و حمد گوی و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه‌پذیر است. ﴿۳﴾
امید مجد، مترجم و شاعر ایرانی، ترجمه سوره نصر را به نظم، چنین سروده‌است:[۳۸]
مشهور مفسرین معتقدند که مقصود از فتح، فتح مکه است. چراکه همراه با نصر آمده، اما اگر فتح بدون نصر می‌آمد مصداق آن مثل غزوه بنی‌نضیر و اگر نصر بدون فتح می‌آمد مصداق آن مثل غزوه بدر می‌شد.[۴۰] تفاوت‌هایی برای کلمه «نصر» و «فتح» گفته شده‌است، نظیر اینکه نصرت یعنی پیروزی و غلبه بر دشمن و بر افراد؛ «فتح» یعنی گشودن یک شهر. فتح را در مورد پیروزی بر افراد استعمال نمی‌کنند، «نصر» را هم در مورد شهر استعمال نمی‌کنند.[۴۱]فخر رازی، مفسر اهل سنت، می‌گوید تفاوت دیگر در این است که «نصر» سبب رسیدن به «فتح» است در نتیجه رابطه عِلّی و معلولی در آن وجود دارد. (به همین جهت در آیه ابتدا «نصر» آمد و سپس «فتح» به آن عطف شد)[۴۲] مفسر شیعه، ملا فتح‌الله کاشانی نیز همچون فخر رازی، از رابطه‌ای عِلّی سخن به میان می‌آورد اما نصر (کمک و یاری الهی) را علتی برای نصرت (به معنای عام پیروزی) و فتح را جنس نصرت دانسته‌است.[۴۳] در دانشنامهٔ قرآن دانشگاه ادینبرو نیز چنین آمده که تا قبل از آغاز فتوحات اسلامی، مفهوم مشخصی برای کلمه «فتح» وجود نداشت. تا اینکه مسلمانان امپراتوری‌های بیزاینس و ساسانی را فتح کردند.[۴۴]
از نظر مرتضی مطهری، مفسر شیعه، خداوند فتح مکه را با فعل «جاءَ» (یعنی روزی که این‌ها آمدند) بیان کرده‌است. گویی این‌ها مسافرینی هستند که باید بیایند و آمدند. علت این نوع تعبیر را، وعدهٔ سابق قرآن به پیروزی کامل و فتح مکه بیان می‌کند.[۴۵] در این آیه مقصود از نصرت و یاری خداوند، آن یاری که در مثل آیه ۱۲۳ سوره آل‌عمران[ب] آمده، نیست؛ بلکه مقصود پیروزی و غلبه نهایی است که دیگر دشمن قادر به تحرک نیست.[۴۶] علامه طباطبایی و طَبرسی، مفسران شیعه، این پیروزی را بر مشرکین قریش می‌دانند،[۴۷][۴۸] اما زمخشری، مفسر معتزلی، و فخر رازی، مفسر اهل سنت، متعلق پیروزی را یا قریش یا عرب دانسته‌اند.[۴۹][۵۰]فیض کاشانی، مفسر شیعه، نیز پیروزی را بر مطلق دشمنان پیامبر اسلام دانسته‌است.[۵۱] شیخ طبرسی، این آیه را بشارتی از جانب خدا به محمد برای پیروزی، قبل از فتح مکه می‌داند.[۵۲]
خطاطی و طراحی سوره نصر توسط محمد حیدری به خط شکسته‌نستعلیق
راغب اصفهانی، لغت‌شناس اهل سنت، در المفردات فی غریب القرآن کلمه «افواج» را جمعِ «فوج» گرفته و آن را به معنای جماعتی که به سرعت عبور می‌کنند، تعریف کرده‌است.[۵۳] بنا به گفته وی، معنای این آیه چنین است که جماعتی بعد از جماعتی دیگر به اسلام در می‌آیند.[۵۴] مقصود از «أَفْوَاجًا» این است که بعد از آن که افراد به تنهایی و سپس چندتایی دعوت دین اسلام را پذیرفتند، حالا (پس از فتح مکه) کل قبیله با هم وارد دین اسلام شدند.[۵۵][۵۶][۵۷][۵۸] یعنی اهالی مکه، طائف، یمن و سایر قبیله‌های عرب، به یکباره اسلام آوردند.[۵۹] از جابر بن عبدالله، صحابی پیامبر اسلام، حدیثی نقل شده که پیامبر اسلام می‌گوید: «مردم دسته دسته در دین خدا داخل شدند و به زودی دسته دسته از آن خارج می‌شوند.[پ]»[۶۰]
علامه طباطبایی، مفسر شیعه، می‌گوید خدا در این آیه، ابتدا به تسبیح سپس به حمد و در آخر به استغفار امر می‌کند. برای این ترتیب فروضی ذکر شده‌است: از آنجا که فتح مکه در سال‌های پایانی زندگی محمد، پیامبر اسلام، بود، ممکن بود برای برخی از مسلمانان این تصور ایجاد شود که چرا در حالی که آن‌ها بر حق هستند، پس از این همه مدت موفق به فتح مکه شدند؛ برای همین خدا ابتدا امر به تسبیح می‌کند تا پیامبر او را منزه از آن بداند که کسی بر وی حقی داشته باشد، و مسلمانان بدانند که حکمتی در تأخیر در فتح مکه وجود داشته‌است. حال پس از آن که شخص از تسبیح خدا فارغ گشت، شایسته‌است، خدا را به خاطر خوبی‌هایی که به او کرده، حمد و پس از آن از گناهان خود استغفار کند.[۶۱] فرض دیگر آن است که این نصرت و فتح، ابطالِ باطل و احقاقِ حق بود، پس مناسب بود که از جهت اول سخن از تسبیح و تنزیه خداوند، و از جهت دوم (که نعمت بزرگی است) سخن از حمد و ثنای او برود، و به همین جهت به پیامبر اسلام دستور داد تا خدا را با حمد تسبیح بگوید.[۶۲]
زمخشری، مفسر معتزلی، امر به استغفار همراه با تسبیح را کامل‌کننده هم می‌داند؛ چراکه خداوند امر را بین طاعت و مراقبت از ارتکاب معصیت جمع کرده‌است؛ و فلسفه امر کردن پیامبر اسلام به استغفار را، از باب لطف بر امت دانسته‌است. چراکه محمد معصوم و استغفار وی از جهت تواضع و هضم النفس بوده، که آن هم به خودی خود، نوعی عبادت محسوب می‌شود.[۶۳] خداوند در پایان این آیه (إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً) امیدواری عظیمی به استغفار کنندگان داده‌است.[۶۴] فیض کاشانی از بَیضاوی، مفسر اشعری، احتمالی را مبنی بر این که شاید بتوان این آیه را نشانه‌ای برای درگذشت پیامبر اسلام گرفت، ذکر می‌کند؛ چرا که آیه بر تمام شدن دعوت وی و کامل شدن دین دلالت دارد.[۶۵]
محی‌الدین درویش، مفسر اهل سنت، برداشت دیگری نیز از آیه کرده‌است و آن منع کردن پیامبر اسلام از اشتغال به کار مردم است؛ زیرا زمانی که خدا، محمد را به تسبیح، حمد و استغفار امر می‌کند؛ گویی دارد او را از اشتغال به کارهای دیگر نظیر امور امت منع می‌کند. در این نوع برداشت نوعی آگاهی به تمام و کامل شدنِ تبلیغ پیامبر اسلام است و تنبیه به این نکته که محمد، عمرش رو به پایان است.[۶۶] آخرین کلمه از این سوره «تواب» است. تواب اگر به عنوان صفتِ خدا استعمال شود به معنی کسی است که توبه بسیاری را می‌پذیرد؛ ولی اگر به عنوان صفتِ انسان استعمال شود به معنی کسی است که بسیار توبه می‌کند.[۶۷][۶۸]
کسی که سوره «اذا جا نصرالله و الفتح» را در نمازهای مستحبی و واجبش قرائت کند، خداوند او را بر همه دشمنانش یاری می‌رساند و در روز قیامت او را با منشوری گویا و رسا که خداوند آن را از درون قبر او بیرون آورده‌است برمی‌انگیزد که به وسیله آن، از پل دوزخ و آتش و خروش آن در امان می‌ماند. پس از چیزی نمی‌گذرد مگر آن که به او بشارت و خبر از هر خیری بدهند تا اینکه وارد بهشت شود و در دنیا درهای خیری بر او می‌گشایند که هرگز آرزوی او را نداشته و از ذهنش هم خطور نکرده.[ت]
ابواسحاق زَجّاج، مفسر اهل سنت، بر این باور است که پس از فتح مکه و ورودِ گروهیِ مردم به اسلام، خدا به محمد دستور می‌دهد که تسبیح و استغفار بگوید، چراکه او را دارد به نزد خودش می‌برد.[۷۲]قَتاده، مفسر اهل سنت، نیز معتقد است پیامبر اسلام پس از نزول این سوره کمتر از دو سال عمر کرد.[۷۳][۷۴] برخی نیز مثل زمخشری، معتقدند که پیامبر اسلام تا حدود هشتاد روز پس از آن زندگی کرد و سپس درگذشت.[۷۵][۷۶] در روایتی از اُمِّ سَلَمه چنین آمده‌است:[۷۷][۷۸][۷۹]
رسول‌الله اواخر این جور بود که نه می‌ایستاد و نه می‌نشست، و نه می‌رفت و نه می‌آمد مگر آنکه این جمله را تکرار می‌کرد: سُبْحانَ اللهِ وَ بِحَمْدِهِ، اَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ اَتوبُ اِلَیهِ. ما از او سؤال کردیم که شما چرا این ذکر را اینقدر زیاد می‌فرمایید؟ فرمود: این جور به من دستور داده‌اند. سپس سوره «اِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ» را خواندند.[ج]
طَبَرانی، محدث اهل سنت، و ابن مَردَوَیه، محدث اهل سنت، از ابن‌عباس نقل کرده‌اند که محمد پس از نزول این سوره، برای دخترش، فاطمه دعا کرد و گفت: او به زودی به سوی من بر می‌گردد.[۸۰]
ملافتح الله کاشانی، مفسر شیعه، دلیل شروع سوره به ظهور دین در آیه را ختم سوره قبل با ذکر دین دانسته‌است.[۸۱] رسول ملکیان اصفهانی، مفسر شیعه، و وَهَبَه زُحَیلی، مفسر اهل سنت، معنای «نصر» در آیه ﴿إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ﴾ را به معنای عامی گرفته‌اند که شامل تمام فتوحات اسلام (چه فتح مکه و چه غیر آن) می‌شود، اما فتح مکه که دارای معنای خاصی است، به دلیل بزرگ شمردن و تعظیم آن، مجدد ذکر و بر «نصر» عطف شده‌است. کلمه «ناس» در آیه ﴿وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ﴾ به صورت عام ذکر شده و شامل تمام مردم عرب و غیر عرب می‌شود اما آنچه که در آیه اراده شده معنای خاص آن یعنی «عرب» است. دین خدا همان اسلام است، اما خداوند با اضافه کردن کلمه «دین» به «الله» باعث بیان شرافت و تکریم اسلام شده‌است. واژه «تواب» نیز با آرایه ادبی مبالغه به کار برده شده که بیانگر معنای بخشندگی زیاد خداوند است.[۸۲] یکی از استعاراتی که در این سوره مورد استفاده قرار گرفته‌است، استعاره مکنیه است که «نصر» و «فتح» را به عنوان موجودی زنده با قابلیت حرکت در نظر گرفته و آن‌ها را از ازل تا زمان حصول به «صفت مجی (آمدن)» توصیف کرده‌است. در این عبارت مشبه به حذف گردیده‌است.[۸۳] همچنین عبارت پایانی سوره «انه کان توابا» نیز به عنوان تعلیل برای ما قبل آمده‌است.[۸۴]
در تمام قرآن تنها هفت سوره با حروف شرط آغاز شده‌اند که از جمله آن‌ها، سوره نصر می‌باشد. واژه شرطیه «اذ» در ابتدای سوره، در بیان حتمیت اخذ شده‌است و دلیل این حتمیت نیز وعده الهی بودن آن است.[۸۵] یکی دیگر از کنایات موجود در سوره، کنایه از نسبت است که در آیه ﴿وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا﴾ به کار رفته‌است. بر اساس این کنایه، فعل «یدخلون» به گروه اسمی «دین الله» به صورت کنایی، نسبت داده شده‌است و منظور از این کنایه (داخل شدن افراد در دین خدا)، اسلام آوردن آنان بوده‌است.[۸۶]
إِذَا شرطیه ظرفیه و در محل نصب و متعلق به فعل شرط و مضاف، جَاءَ فعل، نَصْرُ اللَّهِ مضاف و مضاف الیه و فاعل «جاء»، وَ عاطفه، الْفَتْحُ عطف بر «نصرالله» جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ و الفتحُ محلا مجرور و مضاف الیه «اذا» (جمله شرطیه)
وَ عاطفه، رَأَیْتَ فعل ماضی و فاعل، النَّاسَ مفعول‌به برای «رایتَ» رَأَیْتَ النَّاسَ محلا مجرور و عطف بر جمله «جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ و الفتحُ»، یَدْخُلُونَ فعل مضارع و فاعل، فِی دِینِ اللَّهِ جار و مجرور و مضاف و مضاف الیه و متعلق به «یدخلون»، أَفْوَاجًا حال از فاعل «یدخلون»، یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا محلا منصوب و حال از «الناس» است.
فَـ جواب شرط سَبِّحْ فعل امر و ضمیر مستتر «انت» فاعل آن است، بِحَمْدِ جار و مجرور و متعلق به «سَبح» و حمد مضاف است، رَبِّکَ مضاف و مضاف الیه و «رب» مضاف الیه «حمد» است، سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ محلی از اعراب ندارد و جواب شرط غیر جازم (آیه اول) است. وَ عاطفه اسْتَغْفِرْهُ فعل و ضمیر «انت» مستتر فاعل و ضمیر هاء در محل نصب و مفعول به، إِنَّهُ از حروف مشبهه بالفعل و ضمیر هاء در محل نصب و اسم آن، کَانَ از افعال ناقصه و ضمیر هو مستتر اسمش، تَوَّابًا خبر «کانَ» کَانَ تَوَّابًا محلا مرفوع و خبر «اِنَّ»، إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا محلی از اعراب ندارد و تعلیلیه است.
در میان تصاویر و رسانهها از ویکیانبار
در میان متون از ویکینبشته
