وقف
| اقتصاد اسلامی |
|
مضاربه • مزارعه |
وقف سنتی کهن و جهانی به معنی بخشش پول یا ملک به شخص یا موسسه غیر انتفاعی است که منافع مترتبه این بخشش را به مصرف خاصی برساند.[۱] جمع این واژه «اوقاف» است و به مال و زمین وقف شده، «موقوفه» و به شخصی که وقف کند «واقف» گفته می‌شود.
وقف و پول شویی
ویرایشوقف نیز می‌تواند برای کارهای نامشروع مورد استفاده قرار گیرد (حقیقی یا حقوقی). به عنوان مثال، در برخی موارد افراد برای فرار از مالیات بر درآمد که معمولا همراه با منافع ثانویه‌ای همچون اعتبار عمومی است، شروع به بخشش پول یا ملک خود می‌نمایند. این شیوه وقف نوعی از پول‌شویی است که درحال حاضر در کشورهای مختلف به‌خصوص کشورهای اسلامی که سیستم‌های مالیاتی و ردگیر‌های مالی آن‌ها نا‌کارامد است رواج پیدا کرده است. این نوع وقت درحال حاضر بیشترین نوع وقف غیر شرعی است که بنیان اجتماع را هدف قرار داده است [۱].
تاریخچه وقف در جهان
ویرایشپیشینه در روم باستان
ویرایشدر روم باستان اولین کرسی فلسفه توسط مارکوس آئورلیوس پادشاه روم وقف گردید. وی برای هر یک از مکاتب فلسفی وقت یک کرسی مستقل ایجاد کرد.[۲][۳]
پیشینه وقف در کالج و دانشگاه
ویرایشسنت تاریخی وقف از سال ۱۵۰۵ میلادی با تاسیس کالج مسیح دانشگاه کمبریج[۴] (به انگلیسی: Christ's College, Cambridge) توسط (لیدی) مارگارت بیوفورت (۱۴۴۳–۱۵۰۹ میلادی)، مادر هنری هفتم پادشاه انگستان، در دانشگاه‌های امروزی پذیرفته شده است.
کرسی استادی موقوفه (به انگلیسی: Endowed professorship) به جایگاهی گفته می‌شود که حقوق دائمی معینی را از محل وقفی که اختصاصا بدان منظور انجام شده است دریافت دارد. همچنین بورسیه یا عضویت موقوفه (به انگلیسی: Endowed scholarship/fellowship) به کمک هزینه‌ای گفته می‌شود که از محل وقفی که اختصاصا بدان منظور انجام شده است پرداخت شود. پرداخت‌ها از محل درآمد حاصل از صندوق سرمایه گذاری وقفی (به انگلیسی: Endowment Fund) که طبق نظر واقف عمل می‌نماید پرداخت می‌شود.[۵]
وقف در اسلام
ویرایش
وقف از جمله عقود معینی است که در فقه اهل سنت و امامیه از اعتبار خاصی برخوردار است. یکی از خصوصیات انسان مؤمن تخصیص دادن قسمتی از مالش برای نیازمندان است «و فی اموالهم حق معلوم* للسائل والمحروم». یکی از بهترین نوع تخصیص مال، وقف است که انسان مؤمن قسمتی از مالش را در جهت رفع مشکل موسسه‌های خدمات رسانی به اجتماع و نیازمندان وقف می‌کند که دائماً صرف آن شود.
وقف در قرآن و احادیث
ویرایشدر قرآن کریم کلمهٔ وقف نیامده است، ولی عناوینی همچون صدقه، خیر، برّ، انفاق، احسان در قرآن آمده است، و هر یک از این عناوین بر وقف صدق می‌کند، زیرا وقف، هم صدقه است و هم برّ و نیکی است ولی در عین حال عنوانی خاص برای وقف است، یعنی بین وقف و بین این عناوین عام و خاص مطلق است و وقف عنوانی خاص می‌باشد.
در اکثر قریب به اتفاق احادیث نیز لفظ وقف به کار برده نشده است اما برای تشویق مردم به آن روایات و حدیث‌های متعددی موجود است و ثواب‌های فراوانی برای کسانی که به انجام آن همت بگمارند وعده داده شده است. یکی از این احادیث حدیث «صدقهٔ جاریه» است که در جواهر آمده: در مسالک است و از تذکره نیز حکایت شده و در مهذب‌البارع و تنقیح هم آمده که علماء فرموده‌اند: مراد از صدقه جاریه همان وقف است.[۶]
وقف و اوقاف در ایران
ویرایشپیشینه در ایران باستان
ویرایشطبق قوانین قضایی ساسانیان دارایی‌های جهت استفاده در امور خاص توسط بانی قابل تخصیص بوده است. این دارایی‌ها توسط اولاد و اعقاب بانی قابل تغییر کاربری یا انتقال به غیر نبوده است.[۷] دارایی‌های مذکور توسط بنیادهای نیکوکاری به منظور رستگاری روان بنیاد شده و درآمدهای حاصل از آن صرف کمک به تنگ‌دستان و احداث تأسیسات عام‌المنفعه می‌شد. همین بنیادها بعدها الگویی برای وقف اسلامی شدند.[۸]
پیشینه در زمان پهلوی
ویرایشمحمد باهری معتقد است اصلاحات ارضی بر ضد زمین های وقفی و درآمد روحانیون از این زمین ها بوده است.[۹]
در زمان جمهوری اسلامی
ویرایشسازمان اوقاف متهم به زمین خواری های گسترده تحت نام وقف در ایران است، به طور مثال تصرف و تخریب جنگل‌های هیرکانی یکی از این نمونه ها در کنار روستا خواری از طریق سند سازی و رشوه می باشد.[۱۰] این اقدامات و اقداماتی نظیر همکاری با زمین خواران بزرگ در قبال دریافت درصد باعث شده که برخی از نمایندگان مجلس از جمله رئیس وقت کمیسیون اصل نود مجلس، سازمان اوقاف را بزرگترین زمین خوار کشور که به هیچ جا پاسخگو نیست بنامد.[۱۱]
وقف در قانون اساسی جمهوری اسلامی و بنابر ماده ۵۵ قانون مدنی اینطور تعریف شده است:
«وقف عبارت است از این‌که عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.»[۱۲]
برای انعقاد وقف به‌جز «شرایط اساسی صحت قراردادها» شرایط خاصی ضروری است که عبارت‌اند از:
- حبس عین: واقف (وقف دهنده) در مدت وقف، حق هیچ‌گونه دخل و تصرفی در عین موقوفه ندارد. یعنی واقف حق ندارد که مال موقوفه را بفروشد یا این‌که هرگونه نقل و انتقال حقوقی نسبت به مال موقوفه انجام دهد یا تصرفی در مال موقوفه بکند که منافی وقف باشد.
- تسبیل منفعت: وقف در صورتی صحیح است که منظور واقف از وقف حبس عین به منظور قرب الهی و فی سبیل الله باشد.
- قابلیت بقای عین: «فقط وقف مالی جایز است که با بقای عین بتوان از آن منتفع شد...» (ماده ۵۸ قانون مدنی) بنابراین وقف مالی که در صورت استفاده از آن مال، قابلیت بقا ندارد باطل است؛ به‌عنوان مثال خوراکی‌ها را نمی‌توان وقف نمود.
- قبض عین: وقف از عقود تشریفاتی است، بنابراین وقف زمانی تحقق پیدا می‌کند که واقف عین موقوفه را در اختیار موقوف علیه (کسی که وقف به نفع اوست) یا موقوف علیهم قرار دهد و عین موقوفه به قبض موقوف علیه یا موقوف علیهم درآید.
جستارهای وابسته
ویرایش- سازمان اوقاف و امور خیریه
- آستان قدس رضوی
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Lists of institutions of higher education by endowment». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی.
منابع
ویرایش- ↑ وقف investopedia.com
- ↑ Frede, Dorothea (2009). "Alexander of Aphrodisias > 1.1 Date, Family, Teachers, and Influence". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. Retrieved 6 September 2012.
- ↑ Lynch, John Patrick (1972). Aristotle's school; a study of a Greek educational institution. University of California Press. pp. 19––207, 213–216. ISBN 9780520021945.
- ↑ کالج مسیح دانشگاه کمبریج cam.ac.uk
- ↑ Endowment Fund investopedia.com
- ↑ «نگاهی به منابع حدیثی وقف». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اكتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۵ ژانویه ۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|archive-date=را بررسی کنید (کمک) - ↑ سیستم های قضایی و حقوقی iranicaonline.org
- ↑ تورج دریایی، شاهنشاهی ساسانی، برگردان مرتضی ثاقب‌فر، نشر ققنوس، چاپ یکم، ۱۳۸۳. شابک ۹۶۴−۳۱۱−۴۳۶−۸، ص۸۷.
- ↑ تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد مصاحبه با محمد باهری نوار شماره ۴
- ↑ https://aftabnews.ir/fa/news/675013/%D8%B1%D9%88%EF%BA%B3%EF%BA%98%EF%BA%8E%EF%BA%A7%EF%BB%AE%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%EF%BB%93%EF%BA%8E%D8%B1%D8%B3-%D9%86%D9%82%D8%B4-%EF%BA%B3%EF%BA%8E%D8%B2%EF%BB%A3%EF%BA%8E%D9%86-%D8%A7%D9%88%EF%BB%97%EF%BA%8E%D9%81-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%82-%D9%82%D8%B6%D8%A7%D8%A6%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA
- ↑ https://www.irna.ir/news/81326449/%D9%88%D9%82%D8%AA%D9%8A-%D9%83%D9%87-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%8A-%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D9%88%D9%82%D8%A7%D9%81-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%B2%D9%85%D9%8A%D9%86-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%8A-%D9%85%D8%AA%D9%87%D9%85-%D9%85%D9%8A-%D9%83%D9%86%D9%86%D8%AF
- ↑ قانون مدني پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور
- کتب
- امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج ۱، کتابفروشی اسلامیه، چاپ نوزدهم، تهران، ۱۳۷۷
- کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی؛ اموال و مالکیت، نشر میزان، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۱
- قوانین
- قانون مدنی مصوب ۱۳۰۷
پیوند به بیرون
ویرایش- سازمان اوقاف و امور خیریه بایگانی‌شده در ۱۳ مه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
- وبگاه آستان قدس رضوی