ابوعبدالله حاکم نیشابوری

محمد بن عبدالله نیشابوری شهرت‌یافته به ابوعبدالله، حاکمِ نیشابوری همچنین ابن البَیِّع (۹۳۳–۱۰۱۴ (میلادی)) محدث برجسته، فقیه شافعی، تاریخ‌نگار محلّی و قاضی ایرانی در سدهٔ چهارم قمری بود؛ به تصوف نیز گرایش داشت، چندی نیز سفیر دوسویهٔ سامانیان و بویهیان بود. او حدیث‌آموزی را نزد بزرگان نیشابور آغاز کرد و به مرو، بخارا، ری، همدان، بغداد، کوفه و مکه سفر کرد.

ابوعبدالله حاکم نیشابوری محمد بن عبدالله
زادهٔ	۳ مارس ۹۳۳ ۳ ربیع‌الاول ۳۲۱ نیشابور
درگذشت	۱ سپتامبر ۱۰۱۴ ۳ صفر ۴۰۵ نیشابور
تحصیلات	علم حدیث، فقه شافعی
پیشه(ها)	قاضی، محدث، سفیر
سال‌های فعالیت	آغاز حدیث‌آموزی از ۹ سالگی (۳۳۰ (قمری)-تا پایان عمر)
شناخته‌شده برای	تاریخ‌نویسی محلّی، وضع‌کنندهٔ «علم درایة»، تقسیم صحابهٔ به دوازده گروه
مکتب	محدثان سدهٔ چهارم قمری
آثار	مستدرک علی الصحیحین. تاریخ النَیسابورییّن وغیره
منصب	قاضی

نام، نسب و لقب‌ها

حاکم از نسل ابراهیم بن طهمان بود. نام او محمد و نام پدرش عبدالله بوده. کنیه اش ابوعبدالله است؛ ابوعبدالله محمّد بن عبدالله
القاب:امام المحدثین، محدث الخراسان
انساب:الضبّی، الطهمانی، النیسابوری، الحافظ، الحاکم، ابن البیع

زندگی

او از سنّ ۹سالگی (۳۳۰ق) و تحت نظر پدر و دایی‌اش شروع به سماع حدیث کرد و از سنّ ۱۶سالگی نوشتن را شروع کرد (۳۳۷ق) در ۲۰ سالگی در سفری به عراق برای شنیدن حدیث رفت و پس از بجای آوردن حج، به خراسان و ماوراءالنهر بازگشت و در نیشابور ساکن شد.

در زمان دولت سامانیان و در سال ۳۵۹ق به قضاوت شهر نسا منسوب شد و نیز پس از مدتی قضاوت جرجان (گرگان امروزی) را به او پیشنهاد کردند که این سمت را نپذیرفت. در همان روزها به عنوان سفیر دولت سامانی به دربار آل‌بویه رفت‌وآمد داشت و در کارهای سیاسی، قضایی و اجتماعی فعّال بود. حاکم سرانجام پس از ۸۴ سال زندگی -که بیشتر در پیِ دانش جوئی و نوشتن بوده است-در صفر سال ۴۰۵ هجری قمری درگذشت و در نیشابور به خاک سپرده شد.

استادان وی

در زمان حاکم، نیشابور یکی از بزرگ‌ترین مدارس حدیثی جهان اسلام به‌شمار می‌رفته است و همچنین به دلیل سفرهای علمی حاکم، در کتاب‌های تاریخ و سرگذشت نامه‌ها تعداد استادان وی را بیش از ۱۰۰۰تن ذکرکرده‌اند.

در علم حدیث

پدر و دایی‌اش، محمد بن یعقوب الأصم، ابوبکر النجاد، محمد بن یعقوب الشیبانی ابن الأخرم، محمد بن عبدالله بن أحمد الصفار، ابوسهل بن زیاد، محمد بن صالح بن هانئ، ابوالنضر محمد بن محمد الفقیه، ابوحامد أحمدبن علی بن حسنویه، محمد بن علی المذکر، عبدالباقی بن قانع، ابوبکر أحمد بن إسحاق الصبغی، ابوعلی الحسین بن علی النیسابوری الحافظ، علی بن عبدالله الحکیمی، إسماعیل بن محمد الرازی، محمد بن القاسم العتکی، ابوجعفر محمد بن محمد بن عبدالله البغدادی الجمال، محمد بن المؤمل الماسرجسی، ابوجعفر محمد بن أحمد بن سعید الرازی صاحب ابن وأره، محمد بن أحمد بن محبوب محدث مرو، القاسم بن القاسم السیاری، أحمد بن محمد بن عبدوس العنزی، محمد بن أحمد الشعیبی الفقیه، إسماعیل بن محمد بن الشعرانی، ابوأحمد بکر بن محمد المروزی الصیرفی، حاجب بن أحمد الطوسی، علی بن حمشاد العدل، ابوعمرو عثمان بن أحمد الدقاق البغدادی، الحسین بن الحسن الطوسی، الحسن بن یعقوب البخاری، عبدالله بن درستویه، عبدالرحمن بن حمدان الجلاب شیخ همذان، علی بن محمد بن محمد بن عقبة الشیبانی، محمد بن حاتم خزیمة الکشی، محمد بن أحمد بن بالویه الجلاب، ابوعمرو ابن السمّاک، دعلج بن أحمد، ابوالعباس المحبوب، ابوجعفر بن عبید الحافظ الهمدانی، ابویحیی نافلة عبدالله بن یزید المقری، ابواسحاق بن فرأس‌المالکی، ابوسهل محمد بن سلیمان الحنفی.

ایشان در زمینه تضعیف راوی فعال بوده. به‌طور مثال عبدالرزاق بن همام که از بزرگ‌ترین راویان اهل سنت هست را نوشته لایحتجج به

در علم قرائت

علی‌ابن الإمام، محمد بن ابو منصور الصرام، ابوعلی بن النقار (مقرئ کوفه)، ابوعیسی بکار (مقرئ بغداد).

در فقه اسلامی

ابوعلی بن ابوهریرة، ابوالولید حسان بن محمد، ابوسهل الصعلوکی

مرگ

الحاکم در روز چهارشنبه سوم (۵) یا هشتم (۶) صفر سال ۴۰۵ در نیشابور در حالی که از حمام بیرون آمده بود و هنوز لنگ حمام را از خود باز نکرده بود تا جامعه بپوشد به سکته درگذشت. او را در نیشابور به خاک سپردند و قاضی ابوبکر حیری یکی از مشاهیر زهاد و علمای عصر بر او نماز گذارد.

آثار

• المستدرک علی الصحیحین :معروف‌ترین اثر حاکم است. این کتاب مجموعه‌ای از احادیث است که با وجود تطابق با معیارهای دو پیشوای علم حدیث؛ محمد بن اسماعیل بخاری و مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری، اما آن دو این احادیث را جمع‌آوری و ارائه نداده‌اند.
• تاریخ النیسابوریین. که به تعداد مجلدات آن را از ۸ تا ۱۳ جلد نوشته‌اند، تا قرن نهم هجری موجود بوده است و اکنون تنها خلاصه‌ای از آن باقی مانده که ابتدا بهمن کریمی و سپس محمدرضا شفیعی کدکنی آن را منتشر کردند. شفیعی مقدمه و تعلیقات مفصلی بر کتاب نوشته است. این خلاصه را خلیفه نیشابوری در قرن هشتم از کتاب اصلی فراهم آورده است. بسیاری از پاره‌های تاریخ نیشابور در کتابهای تاریخ دمشق ابن عساکر، تاریخ بغداد، انساب سمعانی و … آمده است.
• معرفة علوم الحدیث یا معرفة اصول الحدیث. ر قاهره به سال ۱۹۳۷ به تصحیح معظم حسین چاپ شده است.
• الاربعین
• الاکلیل
• المدخل الی الصحیح
• آمالی العشّیات
• تسمیة من اخرجهم البخاری و مسلم
• سئوالات الحاکم للدّار قطنی
• سئوالات السجزی للحاکم
• علل الحدیث
• فضایل شافعی
• فضایل فاطمة الزهرا
• کتاب الضعفاء
• مدخل الی الاکلیل
• معجم الشیوخ
• مُزَکّی الاخبار

برای بررسی بیشتر

• در ویکی‌نبشته عربی
• ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، اشراف: محمد عبدالرحمن المرعشلی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۲ق.
• ابن خلّکان احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تقدیم: محمد عبدالرحمن المرعشلی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۷ق.
• ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی التاریخ الملوک والامم، تحقیق: عبدالقادر عطا و دیگران، دارالکتب العلمیّة، بیروت، ۱۴۱۲ق.
• احمد بن علی الخطیب البغدادی، تاریخ مدینة السلام[تاریخ بغداد]، تحقیق: بشار عوّاد معروف، دارالغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
• اسماعیل باشا البغدادی، هدیة العارفین، دارالکتب العلمیّة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
• اسماعیل باشا بغدادی، ایضاح المکنون، دارالکتب العلمیّة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
• حاکم نیشابوری، المستدر ک علی الصحیحین، به تصحیح مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیّة، بیروت، ۱۴۱۱ق.
• حاکم نیشابوری، المستدر ک علی الصحیحین، تصحیح: عبدالسلام بن محمد علّوش، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۸ق.
• حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، به تصحیح شفیعی کدکنی، نشر آگه، ۱۳۷۵ش.
• حاکم نیشابوری، سؤالات مسعودبن علی السجزی…، تحقیق: موفق بن عبدالله، دارالغرب الاسلامی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
• حاکم نیشابوری، کتاب معرفة علوم الحدیث، تصحیح و تعلیق: السیّد معظم حسین، مکتبة المتنبی، قاهره [بی‌تا].
• خیرالدین الزرکلی، الأعلام، بیروت، ۱۳۷۷ق.
• دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حدّاد عادل، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۰ش.
• دائرةالمعارف تشیّع، زیرنظر: احمد صدر حاج سیّد جوادی و دیگران، نشر شهید سعید محبّی، تهران، ۱۳۷۶ش.
• سید حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، منشورات الاعلمی، طهران،
• سیّد محسن أمین، أعیان الشیعة، تحقیق: سیّد حسن أمین، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۰ق، ج۱۴.
• شمس الدین محمد بن احمد الذهبی، تذکرة الحفاظ، داراحیاء التراث العربی، بیروت، [بی‌تا].
• شمس الدین محمد بن احمد الذهبی، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: حسّان عبد المنّان، بیت الافکار الدولیّة، لبنان، ۲۰۰۴م.
• شیخ عباس قمی، الکنی و الالقاب، انتشارات کتابخانه صدر، تهران، ۱۳۶۸ش، چاپ پنجم.
• عبدالرحمن ابن خلدون المغربی، مقدمه ابن خلدون، داراحیاء التراث العربی، بیروت، الطبعة الرابعة [بی‌تا].
• عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق: أحمد عمر هاشم، دارالکتب العربی، ۱۴۰۹۱۴۱۷ق.
• عبدالکریم بن محمد السمعانی، الأنساب، تقدیم و تعلیق: عبدالله عمر البارودی، دارالجنان، بیروت، ۱۴۰۸ق.
• عبدالوهّاب بن علی السبکی، طبقات الشافعیّة الکبری، تحقیق: مصطفی عبد القادر احمد عطا، دارالکتب العلمیّة، بیروت، لبنان، ۱۴۲۰ق.
• عثمان بن عبدالرحمن، مقدمة ابن صلاح فی علوم الحدیث، مؤسسة الکتب الثقافیّة.
• علی بن حسن ابن عساکر الدمشقی، تبیین کذب المفتری…، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۱۱ق.
• فؤاد سزگین، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه، تدوین و آماده‌سازی: مؤسسه نشر فهرستگان، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
• محمد باقر خوانساری، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۰ق.
• محمد بن أحمد الذهبی، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد البجاوی، دارالفکر
• محمد محمد أبوزهو، الحدیث و المحدثون، دارالکتب العربی، بیروت.
• مصطفی بن عبدالله معروف به حاجی خلیفة، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دارالکتب العلمیّة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
• میرزا محمد علی مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، کتاب‌فروشی خیّام، ۱۳۶۹ش.