عالی‌قاپو
کاخ عالی‌قاپو (نام اصلی آلاقاپو) ساختمانی است که در واقع در ورودی دولتخانه صفوی بوده و در ابتدا شکلی ساده داشته، به مرور زمان و در طول سلطنت شاه عباس طبقاتی به آن افزوده شدند و در زمان شاه عباس دوم ایوان ستوندار به آن افزوده شد. این بنا در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف‌الله واقع شده است. ارتفاع آن ۴۸ متر است و ۶ طبقه دارد که با راه‌پله‌های مارپیچ می‌توان به آنها رسید. آنچه باعث گردیده است عالی‌قاپو در زمره آثار باشکوه و بسیار نفیس عصر صفوی قرار گیرد، مینیاتورهایی است که کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی است و همچنین گچبری‌های آخرین طبقه کاخ عالی قاپو که تالار آن «اتاق موسیقی» یا «اتاق صوت» نیز نامیده می‌شود. شاه عباس از ایوان عالی‌قاپو چوگان‌ها و نمایش‌ها را در میدان نقش جهان تماشا می‌کرده همچنین در عالی‌قاپو به امور مملکت می‌پرداخته و قانون‌های لازم را صادر می‌کرده. از دیگر کاربرد این کاخ می‌توان به پذیرایی از مهمانان ویژه شاه اشاره کرد. یکی از ویژگی‌های خاص کاخ عالی قاپو بر پایه اصول مرایا و مناظر[۱] این است که در هر سو نمایی متفاوت دارد، به طوری که از جلوی بنا ۲ طبقه، از طرفین ۳ طبقه و از پشت ساختمان ۵ طبقه دیده می‌شود، ولی در واقع این بنا ۶ طبقه است.
| کاخ عالی‌قاپو | |
|---|---|
 | |
 داخل «میدان نقش جهان» قرار دارد. | |
| نام | کاخ عالی‌قاپو |
| کشور | ایران |
| استان | استان اصفهان |
| شهرستان | اصفهان |
| اطلاعات اثر | |
| نام‌های دیگر | آلا قاپی |
| نام‌های قدیمی | آل قاپی |
| کاربری | موزه |
| دیرینگی | دوره صفوی |
| دورهٔ ساخت اثر | دوره صفوی |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۱۰۴ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۵ دی ۱۳۱۰ |
  کاخ عالی‌قاپو | |
نامگذاری
ویرایشآلاقاپو[نیازمند منبع] در زمان حکومت ترک‌زبانان ساخته شده، حکومتی که در آن نام سربازان یا قشون نیز ترکی بود مانند [قره قویانلو] که واژه‌ای ترکی (مرکب از: قره + قویون + لو) و به معنی صاحبان گوسفندهای سیاه است. این واژه بسته به لهجهٔ محلی گوینده، قره‌قویونلو یا قارا قویونلو هم تلفظ و نوشته می‌شود. نام صحیح این طایفه قره قویان لو (مرکب از:قره+قویان+لو) به معنی کسانی که کلاه سیاه بر سر می‌گذارند است. تاریخ‌دانان و مترجمان ناآشنا به زبان ترکی اشتباهاً قره‌قویونلو ترجمه کرده‌اند. در مقابل طایفهٔ سنیمذهب رقیب کلاه سفید بر سر می‌گذاشته‌اند که به [آق قویانلو] شناخته می‌شدند و این ترجمه اشتباه دربارهٔ آنها هم صورت گرفته است. کلاه یا دستار سیاه در مذهب تشیع معنی و مفهوم خاصی دارد و در حال حاضر هم در ایران هنوز روحانیون سید دستار سیاه بر سر می‌گذارند. قزلباش‌ها هم به خاطر کلاه سرخی که بر سر می‌گذاشتند نامگذاری شده‌اند. در میان ترکمانان هم آق‌پاپاق به معنی کلاه سفید معروف است. مؤسس سلسله صفوی نیز اردبیلی بوده است. قاپو یا قاپی در زبان ترکی به معنی در، و آلا به معنی رنگارنگ می‌باشد. اسناد معتبری که در صحت نام آلاقاپو می‌توان به آن رجوع نمود کتاب خلسه اعتمادالسلطنه صفحه ۲۲۹ و همچنین سفرنامه خراسان ناصرالدین‌شاه صفحه ۹۸ و سفرنامه سوم فرنگ ناصرالدین‌شاه صفحه ۴۸ که با قطعیت نام آلاقاپو در آن ذکر شده است. از نمونه‌های دیگر استفاده از کلمه آلا می‌توان به ماهی قزل‌آلا اشاره کرد (قزل در ترکی به معنی قرمز که یک معنی دیگر آن طلا هم است و آلا یعنی رنگارنگ). نمونه دیگر کوه‌های آلاداغ در زنجان و خراسان شمالی به معنی کوه‌های رنگارنگ است. روایتی در میان مردم اصفهان رواج دارد که شاه عباس صفوی درب ورودی بارگاه امام اول شیعیان را از نجف به اصفهان منتقل کرد و آن را در ورودی عمارت عالی‌قاپو نصب نمود. بر این اساس اسم بنا به قداست این درب اشاره دارد. قاپو در زبان ترکی به معنای درب است و عالی‌قاپو را می‌توان درب والامقام یا درب مقدس ترجمه کرد.
تاریخچه
ویرایشکاخ عالی‌قاپو در زمان صفویان بر شالوده بنایی که از زمان تیموریان بر جای مانده بود، ساخته شد. عمارت زمان تیموریان، هنگام انتقال پایتخت ایران از قزوین به اصفهان و پیش از تبدیل به کاخ عالی قاپو، به عنوان محل انجام کارهای دولتی برگزیده شد، اما به تدریج متحول[۲] و سرانجام به امر شاه عباس اول، بین سالهای ۹۷۳ تا ۹۷۷ خورشیدی (۱۵۹۵ تا ۱۵۹۷ میلادی)، به کاخ زیبا و جالب عالی‌قاپو مبدل و بعنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی معین شد.
مراحل ساخت بنا
ویرایش
این کاخ طی ۵ مرحله ساخته شد و در زمان جانشینان شاه عباس اول به خصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال ادامه و تکمیل یافت. حتی به دلیل وجود کتیبه‌ای به خط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی، تزئینات طبقه سوم اضافه یا مرمت شده است.
در مرحلهٔ اول ساخت، بنا تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخهای سلطنتی می‌باشد. در مرحلهٔ دوم لزوم گسترش بنا و اضافه نمودن طبقات فوقانی به دلیل گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی احساس گردید. بدین منظور طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم اضافه گردیدند. در مرحلهٔ سوم ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه نمودن آخرین طبقه (معروف به سالن موسیقی) تکمیل شد. درمرحله چهارم یک ایوان به سمت میدان نقش جهان جهت افزایش طول کاخ اضافه شد و در مرحلهٔ پنجم به ایوان با فضا ایجاد شده در مرحله قبل ۱۸ ستون اضافه شد بعلاوه ایجاد پله‌های شاهی و ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان.
استادکاران و معماران بنا
ویرایشکتیبه یا سند مستندی مبنی بر عنوان نام معمار بنا در دست نیست ولی به احتمال زیاد معمار بنا یکی از استادان و معماران معروفی چون استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهانی دو معمار مشهور مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف‌الله بوده است.
آستانه ورودی
ویرایشکمپفر دربارهٔ آستانه کاخ عالی‌قاپو چنین گفته است:[۳]
کاخ عالی‌قاپو دارای آستانه‌ای است از جنس مرمر که در تکریم و اجلال پادشاه سهم عمده‌ای دارد و عابرینی که می‌خواهند بدون شرف‌یابی به خدمت شاه برسند در آنجا به زمین می‌افتند و آستانه را می‌بوسند بنابرین همه سعی می‌کنند کفششان به آستانه نخورد وگرنه نگهبان آنان کتک جانانه‌ای می‌زند.
طبقات ششگانه
ویرایش
بنای عالی‌قاپو با ارتفاعی حدود ۴۸ متر تا کف بازار بلندترین کاخ چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده است. به دلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲ طبقه از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همکف بعنوان اولین طبقه، در کل ۶ طبقه می‌باشد.
تزئینات
ویرایشتزئینات خارجی بوسیله آجر که در لچکها (قسمتهای هلالی در بالای هر ورودی) بوسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی می‌باشد و تزئینات داخلی بوسیله نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانت و پرندگان بر روی گچ (لایه چینی و کشته بری) یا مینیاتورهای تصویری ایرانی (به سبک نقاشی‌های رضا عباسی) و خارجی (بوسیله نقاشان اروپایی که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند به سبک نقاشی اروپایی به سبک توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار) می‌باشد.
این تزئینات با آنکه در طول سال‌ها دچار خرابی‌هایی شده، اما بخش‌های باقیمانده حاکی از مهارت‌های به کار گرفته در آنهاست و گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های دیوارهای عمارت نشان ذوق هنری هنرمندان این مرز و بوم است.[۲] ظل السلطان نیز به علت کینه با صفویان، کاخهای باشکوه بسیاری را تخریب کرد یا آنها را به مرز نابودی کشاند مانند: چهل ستون و چهل باغ. او همچنین بسیاری از تزئینات و آینه کاری‌ها و نقاشی‌های عالی قاپو را از بین برد. روی نقاشی‌ها را رنگ زد.
پله‌ها
ویرایش
نقوش گل و بُته و تزئینات هنری بر روی دیواره‌ها و سقف گچی پلکان، جلوه‌ای زیبا به نگاره بخشیده است.
این کاخ در حال حاضر دارای سه دستگاه پله، شامل دو دستگاه پله مارپیچ به‌صورت قرینه در قسمت غربی ساختمان و یک دستگاه پله به‌صورت پلکانی (به‌صورت چند پله و اتاقهای بین راه به شکل زیگزاگی) معروف به پله‌های شاهی که به منظور تشریفات ساخته شده است. و از این پله‌ها امکان بالا آوردن سپر نیست تا اگر به این کاخ حمله شد نتوانند از خود دفاع کنند و سربازان این کاخ بتوانند با تیرکمان به راحتی آنها را سرنگون کنند. در زیر پله‌ها نوری گذاشته شده است که نور ان بر روی دیوار مجاورش می‌خورد که اگر کسی در حال بالا آمدن از پله‌ها بود سربازان متوجه شوند و آماده باش باشند.
نگارخانه
ویرایش-
سقف ایوان ستوندار -
تصویر زنی ایرانی -
راه پله -
سقف یکی از تالارها
جستارهای وابسته
ویرایش- عالی قاپو (آلا قاپی) اردبیل
- عالی‌قاپو (تبریز)
- سردر عالی‌قاپو
منابع
ویرایش
- ↑ باستانی پاریزی، محمدابراهیم (۱۳۸۲). کاسه کوزه تمدن. تهران: علم. ص. ۱۶۹. شابک ۹۶۴-۴۰۵-۱۱۱-۴.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ دهمشگی، جلیل؛ جانزاده، علی (۱۳۶۶). جلوه‌های هنر در اصفهان. جانزاده. ص. ۲۵۳-۲۵۲.
- ↑ حسین سلطان زاده. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران.[کدام صفحه؟]
- ایران در عصر صفوی - راجر سیوری
- عالم آرای عباسی - اسکندر بیک منشی