شهرستان پیرانشهر

شهرستان پیرانشهر با جمعیت بیش از ۱۵۰ هزار تَن و مساحتي معادل ۲۱۷۸ كيلومتر مربع يكي از شهرستان هاي ایران در استان آذربایجان غربی است. اين شهرسـتان حـدود ۴/۲۵ درصد از جمعيت استان را در بر دارد و سهمی معادل ۵/۸ درصـد از وسعت استان را شامل می‌‌شود. مرکز این شهرستان شهر هم‌نام آن پیرانشهر است.

شهرستان پیرانشهر
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
سایر شهرها	پیرانشهر، گردکشانه
بخش‌ها	بخش مرکزی، لاجان
مردم
جمعیت	۱۲۳٬۶۳۹ نفر
مذهب	سنی شافعی
جغرافیای طبیعی
مساحت	۲۲۵۹ کیلومتر مربع کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۱٬۵۰۲ متر
داده‌های دیگر
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۴۴
وبگاه	فرمانداری پیرانشهر

اين شهرسـتان که از دلاوان تا سنجله امتداد دارد، بین دو شهرستان باستانی اشنویه و سردشت (از گهواره‌های تمدن‌های اورارتو و منائی)، در ضلع شمال‌غربی کشور قرار گرفته است.

شهرستان پیرانشهر از شمال بـا شهرستان اشنویه، از شمال شرق با شهرستان نقده، از شرق با شهرستان مهاباد و از جنوب با شهرستان سردشت همسایگی داشته و غرب آنرا مرز‌های بین‌المللی ایران در نواری به طول تقریبی ۱۴۶ کیلومتر تشکیل می‌‌دهد.

وفق آخرین تقسیمات اداری و عناصر تقسیماتی، این شهرستان شامل دو شهر و ۵ دهستان است. شهرستان پیرانشهر متشکل از دو شهر به نام‌های پیرانشهر و لاجان، دو بخش به نام‌های لاجان و مرکزی و پنج دهستان به نام‌های پیران، منگور غربی، لاهیجان، لاهیجان غربی و لاهیجان شرقی است. شهر پیرانشهر در بخش مرکزی واقع شده، و شهر لاجان (گرد‌کاشانه سابق) در بخش لاجان جای گرفته است. موقعیت شهر پیرانشهر نسبت به شهرستان، قسمت‌های غربی شهرستان است.

دهستان‌های پیران، لاهیجان و منگور غربی متعلق به بخش مرکزی و دهستان‌های لاهیجان شرقی و لاهیجان غربی به بخش لاجان تعلق دارند.

شهر پیرانشهر مرکز بخش مرکزی و روستاهای چیانه، دربکه و کوپر به ترتیب مرکز دهستانهای پیران، لاهیجان و منگور غربی به شمار می‌‌آیند.

در بخش لاجان، شهر لاجان مرکز بخش و روستاهای پسوه و سیلوه به ترتیب مرکز دهستانهای لاهیجان شرقی و لاهیجان غربی به شمار می‌‌آیند.

این شهرستان دارای بیش از ۱۴۷ نقطه روستایی است که جمعیت آنها بیش از ۴۸ هزار نفر است. کهنه‌لاهیجان، پسوه، شین‌آباد، دربکه، جلدیان، زیوه، سروکانی، سیلوه و گزگسک پر‌جمعیت‌ترین روستاهای شهرستان پیرانشهر هستند. این شهرستان، ۱۹ آبادی خالی‌ از سکنه دارد.

این شهرستان دارای ۴۱ آبادی زیر ۲۰ خانوار می‌‌باشد. همچنین این شهرستان دارای ۹۸ روستای بالای ۱۰۰ نفر، ۲۴ روستای بالای ۵۰۰ نفر و ۵ روستای بالای ۱۰۰۰ نفر جمعیت می‌‌باشد.

اکثریت قریب به همگی ساکنان این شهرستان را مردمان ایرانی و مسلمانان اهل سنت تشکیل می‌دهند. مردم این شهرستان به زبان کُردی و لهجه موکریانی مکالمه می‌‌نمایند (زبان درون‌قومی) و علاوه بر زبان کُردی، در محافل رسمی‌ و اداری، به زبان فارسی نیز تکلم می‌‌کنند. (زبان بین‌قومی).

برخورداری از موقعیت استراتیژیک جغرافیایی (نزدیکی‌ به کشورهای هم‌جوار) سبب شده که بنا بر وجود بازارچه‌های فعال بازرگانی و اقتصادی، از شهر پیرانشهر با نام شهری تجاری یاد شود و همواره گردش‌گران و مسافران چشم‌گیری را از اقصی نقاط کشور به خود جذب نماید.

در سال ۱۳۹۵، شهرستان پیرانشهر با ضریب رشد ۳/۳۵ درصد، جمعیتی بالغ بر ۱۳۸ هزار و ۸۶۴ نفر را دارا بوده است (مرکز آمار ایران) و جمعیت نسبی‌ آن ۶۳.۳۴ نفر در هر کیلومتر مربع می‌‌باشد.

وضعیت طبیعی

ایستار گیتاشناختی

محدوده‌ ریاضی‌

با توجه به نقشه جغرافیایی، این شهرستان با واقع شدن در جنوب استان آذربایجان غربی، در محدوده ریاضی بین ۳۶ درجه و ۲۴ دقیقه الی‌ ۳۶ درجه و ۵۷ دقیقه عرض شمالی‌ و بین ۴۴ درجه و ۵۰ دقیقه الی‌ ۴۵ درجه و ۳۲ دقیقه طول شرقی‌ قرار دارد.

موقعیت سیاسی

شهرستان پیرانشهر دارای مرز خاکی با ۴ شهرستان مهاباد (شـرقاً به طول ۷۸ کیلومتر)، نقده (از طرف شمال‌شرقی به طول ۴۶ کیلومتر)، اشنویه (از طرف شمالی به طول ۴۹ کیلومتر) و سردشت (جنوباً به طول ۹۱ کیلومتر) می‌باشد.

دهستان منگور غربی از جنوب‌شرق محدود می‌‌شود به دهستان گورک نعلین در شهرستان سردشت، از جنوب‌غرب و غرب به کشور عراق و از شرق به دهستان منگور شرقی در شهرستان مهاباد. از شمال‌غرب به دهستان پیران، از مرکز‌شمالی به دهستان لاهیجان و از شمال‌شرق به دهستان لاهیجان شرقی.

دهستان پیران از شرق محدود می‌‌شود به دهستان لاهیجان، از غرب به کشور عراق، از جنوب به دهستان منگور غربی و از شمال به دهستان لاهیجان غربی.

دهستان لاهیجان از غرب محدود است به دهستان پیران، از شرق به دهستان لاهیجان شرقی، از جنوب به دهستان منگور غربی و از شمال به دهستان لاهیجان غربی.

دهستان لاهیجان شرقی از شرق محدود است به دهستان منگور شرقی و نیز به دهستان مکریان شرقی‌ در شهرستان مهاباد، از شمال‌غرب به دهستان بیگم‌قلعه در شهرستان نقده و از شمال به دهستان اشنویه جنوبی در شهرستان اشنویه.

دهستان لاهیجان غربی از جنوب‌شرق محدود است به دهستان لاهیجان، از جنوب به دهستان پیران و از شمال و شمال‌شرق به دهستان‌های هق و اشنویه جنوبی در شهرستان اشنویه.

توپوگرافی

از نظر وضعیت ژئومورفولوژی، بخش زیادی از مساحت شهرستان پیرانشهر را واحد کوهستان دربرگرفته و اراضی‌ هموار آن منطبق بر مناطق میانی شهرستان است. از نظر آب و هوایی نیز به دلیل قرار گرفتن در عرض جغرافیایی بالا، دارای زمستان‌های سرد و تابستانی معتدل است.

پستی و بلندی و توپوگرافی حاکم بر پیرانشهر به گونه‌ای است که در یک نمای کلی از سمت غرب به شرق تبعیت نموده و به صورت پلکانی از سطح ارتفاعات کاسته میشود. کمترین میزان ارتفاع در این شهرستان در حدود ۱۲۴۰ متر و بالاترین ارتفاع حدود ۳۶۲۰ متر از سطح آبهای آزاد است.

میانگین ارتفاع شهر پیرانشهر از سطح دریا حدود 1460 متر می باشد و سمت غرب و جنوب غربی شهر به علت وجود کوهستانهای مرتفع ، ارتفاع قابل ملاحظه ای نسبت به شهر دارد. کوه‌های مرتفعی چون کوه خضر‌شرفان از سمت غرب و کوه سرگرده از سمت جنوب غربی این شهر را احاطه کرده اند و بدین علت است که حداکثر شیب موجود در شهر (18 درصد به بالا) را می توان در اراضی غرب و جنوب غربی پیرانشهر بوضوح مشاهده نمود.هر چه به سمت شرق و شمال شرقی و جنوب شرقی متمایل می شویم از شیب اراضی کاسته می شود و اراضی در این مناطق کاملا ً به صورت دشت در می آید.شیب کلی اراضی شهر از سمت شمال غربی به طرف جنوب شرقی است.

اقلیم

آب و هوا

آب و هوای شهر در ناحیه شمالی؛ آب و هوای نسبتاً سرد و در نواحی جنوبی معتدل کوهستانی است و دارای فلات‌های مرتفع و خشک و دشت‌های حاصلخیز؛ است. پیرانشهر تحت‌ دو عامل‌ بارز خشکی‌ تابستان‌ و سرمای‌ زمستان‌ کوهستان‌ها قرار دارد. بخش‌ وسیعی‌ از شهر در شرایط‌ آب‌ و هوای‌ کوهستانی‌ سرد و مدیترانه‌ای‌ با باران‌ بهاره‌ قرار دارد. آب‌ و هوای‌ پیرانشهر در تجزیه‌ خاک‌، رویش‌ گیاه‌، گسترش‌ علف‌زار، شرایط‌ مساعد توسعه‌ دیم‌زار، مناطق‌ و معیشت‌ شبانی‌ و گله‌داری‌ و گسترش‌ جنگل‌ و باغ‌داری‌ نقشی‌ تعیین‌ کننده‌ دارد. میزان‌ بارندگی‌ در پیرانشهر از غرب‌ به‌ شرق‌ کاهش‌ می‌یابد. دلیل‌ این‌ امر وجود دیواره‌ کوهستانی‌ ناحیه‌ است‌ که‌ از نفوذ جریان‌هایی‌ که‌ از غرب‌ به‌ فلات‌ وارد می‌شود جلوگیری‌ می‌کند.

پیرانشهر با توده های هوایی مدیترانه ای، اقیانوس اطلس، قاره ای حاره ای و سرد تحت تاثیر قرار دارد.

ویژگی‌‌های اقلیمی

• میانگین ارتفاع پیرانشهر از سطح دریا 1460 متر می باشد

• میانگین بارش سالانه 670 میلی متر

• رطوبت حداکثر 100 درصد حداقل 10درصد میانگین 55 درصد

• دما حداکثر 41 حداقل منفی 29 و میانگین 13 درجه

• وزش باد حداکثر 108 کیلو متر بر ساعت

مجموعه عوامل فوق باعث شده است تا پیرانشهر سرسبزی و زیبایی خاصی داشته باشد.

زمین شناسی

شهرستان پیراشهر در زونِ سنندج-سیرجان و خوی–مهاباد واقع شده است و بخشهای از زونِ اخیر، افیولیتی شمال باختری و زاگراس و زونِ زاگروس رورانده را شامل می شود. این شهرستان از پرتکاپوترین واحدهای زمین ساختی ایران است که باعث شده این زون از نظر فعالیت دگرگونی، بسیار فعال گردد.

قدیمی ترین رسوبات مربوط به دوران پرکامبرین بوده و شامل رسوباتی از نوع آمفیبولیت شیت، سنگ های با درجه حرارت کم تا متوسط. لازم به ذکر است که رسوبات این دوران، بیشتر در نواحی شمالی (لاهیجان غربی - بخش لاجان) برونزد داشته و قابل رویت است.

خاک‌شناسی

تنوع گروههای مختلف خاک در محدوده شهرستان پیرانشهر، کم بوده و فقط به سه گروه خاک محدود می شود و دلیل آن، گسترش سنگ های آهکی است. این نوع بسترکه معمولا سنگ مادر آن از سنگ های آهکی تشکیل شده موجب گشته تا بیشتر اراضی شهرستان پیرانشهر از خاک لیتوسل آهکی پوشیده شود. حدود 30 درصد از اراضی نیز در محدوده ناچیزی از شمال شهرستان را خاک رسوبی شور تشکیل می دهد.

گروههای مختلف خاک در محدوده شهرستان عبارتند از: ا- لیتسول آهکی 2-خاک های رسوبی بافت ریز 3-خاک های رسوبی شور.

گسل پیرانشهر

با توجه به این که گسل پیرانشهر بخشی از کوهزاد زاگرس می‌باشد، از نظر نو زمین ساختى،‌ زاگرس چین خورده،‌ در اثر حرکت روبه شمال صفحه عربى و برخورد آن با صفحه ایران، در راستاى شمال خاوری-جنوب باخترى فشرده مى‌شود. به همین دلیل، در حال حاضر زاگرس تحت تأثیر دگرشکلی ناشى از حرکات زمین ساختى حاصل از ادامه همگرایی پس از برخورد قاره‌اى عربستان قرار دارد. راندگى اصلى زاگرس از شمال بندرعباس تا ناحیه مریوان، در طول ۱۳۵۰ کیلومتر امتداد دارد. در ناحیه مریوان این گسل وارد خاک عراق مى‌شود و سپس به ناحیه سردشت رسیده و از پیرانشهر وارد خاک ترکیه مى‌شود. طول گسل پیرانشهر بالغ بر ۱۸۰ کیلومتر است.

مراتع و جنگل

در سال 1398 مساحت جنگلها و مراتع شهرستان پيرانشهر بترتيب معادل 7.500 و 160.910 هكتار ميباشد كه نزديك به 7,4 و 6 درصد كل مساحت جنگلها و مراتع استان را شامل ميشود.

پوشش غالب شهرستان پیرانشهر مرتعی است، اما قسمتی از اراضی جنوبی که در قسمت جنوبی شهرستان با فاصله 30 کیلومتری واقع گردیده است و بعنوان سرآغاز جنگل های زاگرس شناخته میشود. این شهرستان را جنگل های انبوهِ تُنک و مخروبه پوشانده است. شهرستان پیرانشهر دارای 7500 هکتار جنگل است که این میزان از وسعت 5/2259 هکتاری شهرستان 49/2 درصد را جنگل تشکیل می هد. در این جنگلها گونه هایی از قبیل بلوط، بنه، زالزالک، افرا، بارانک، گلابی وحشی، سیب جنگلی، بادامک، زبان گنجشک، زرشک و نارون و … و گونه های درختچه ای از قبیل نسترن کوهی، دافنه، سماق، آلبالو وحشی و … بوده که گونه های غالب منطقه بلوط میباشد وجود دارد. ازسال 1342 تحت تصدی دولت درآمده تا سال 1375 مدیریت مدون و مداومی جهت حفظ واحیاء این جنگلها موجود نبود ودر این سال جهت مدیریت بهینه این جنگل ها طرح مدیریت منابع جنگلی برای 4519 هکتار به تصویب رسید و سرانجام از سال 1382 همگام با سایر مناطق جنگلی زاگرس طرح ملی صیانت به اجرا در آمده است. گونه های جنگلی در معرض تهدید و انقراض شامل محلب، بنه و نارون می باشد.

گونه های جانوری

شهرستان پیرانشهر دارای اکو سیستم های نادر و وضعیت توپوگرافی خاص خود را دارا است. اما در سالهای اخیر به علت استفاده نادرست و مدیریت نا کارامد باعث تغییراتی در حیات وحش منطقه علی الخصوص پستانداران بزگ جثه شده است. از گونه های جانوری در معرض انقراض: کَل و بُز وحشی، لاک پشت مهمیزدار، خفاش، سیاه گوش، شاهین، هما، هامستر خاکستری، دلیجه کوچک، خرس قهوه ای به ندرت دیده میشوند. سمندر (کردستانی)، قوچ و میش از بین رفته اند.

پستاندارن

بانک بانک (سموره یا سنجاب) بُز کوهی، گُراز، خار پشت (جوزشک)، گورکن (چالو)، بوتیمار (چه قه ل)، فسوس (ده له ک)، روباه، خرگوش، گرگ، موش، موش خرمایی، خرس.

پرندگان

پرندگان در این شهرستان بیشتر خشک‌زی هسند گرچه پرندگان فصلی و گاه دایم، آبی هم مشاهده میشود.

انواع پرندگان از قبیل: قرقی (باشو)، بلبل، پرستو، هدهد، هوبره (چرگ، بوقلمون وحشی خاکستری)، گنجشک، لک لک، لاشخوره، سار، ره شیشه، دارکوب، ره ش به شه، ره وه وه، زورره، سیرله (گنجشک کاکل دار)، کرکس، غاز وحشی، زاغ سیاه، بوقلمون مرغ مکس خوار، قمری، جغد، که لک (دال بزرگ ماهی خوار) کبک، کور کوره، گوری چن، مرغ ماهی خوار، اردک وحشی و اهل، مراویلکه، میش خور.

آبزیان

وجود رودخانه ها و چشمه ها و در این اواخر ایجاد سدها در پیرانشهر باعث غنای موجودات آبزی در منطقه شده است. انواع آبزیان از قبیل پولک دار، پیسه ماسی، (ماهی زرد رنگ کوچک سبیل دار)، قاشه ( نوعی ماهی سیاه و سفید یا زرد و سفید)، لوته ( نوعی ماهی سبیل دار لب پایینی آن به سمت لب بالایی کشیده شده است)، سیاه ماهی، اره ماهی قزال آلای خالدار و سگاو.

تاریخ و تمدن

عده‌ای از مورخین شکل‌گیری هسته‌ی اولیه‌ی شهر را به دوره‌ی ماد نسبت داده و معتقدند ناحیه‌ای که پیرانشهر در آن قرار گرفته، زیر نفوذ ماد آتروپاتن قرار داشته است و این شهر از جانب ایشان به عنوان مرکز و محل اسکان لشکر مورد استفاده قرار می‌‌گرفته است.

از سوی دیگر وجود شواهد و مدارکی همچون پیدایش نوعی سفال خاکستری رنگ که شاخص اقوام آریایی می‌‌باشد و وجود محوطه‌های تاریخی در تپه موت‌آباد، تپه جلدیان (در فواصل ۴، ۲۳ کیلومتری شهر فعلی) و تپه قدیمی متعلق به عصر ساسانیان در شرق شهر، انتخاب محل کنونی پیرانشهر را به عنوان نشستگاه اقوام آریایی در اواخر هزاره‌ی دوم قبل از میلاد تائید می‌‌نماید.

ترکیب جمعیتی و ویژگی‌های چپیره‌شناختی‌

تعداد سکنه

با توجه به سرشماری ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، پیرانشهر درمجموع ۱۳۸،۸۶۴ نفر جمعیت دارد که از این تعداد، ۹۵،۷۱۶ نفر یعنی‌ ۶۹ درصد ساکن شهرها و ۴۳،۱۴۸ نفر یعنی‌ ۳۱ درصد در روستاها زندگی‌ می‌‌کنند. همچنین از مجموع ۱۳۸،۸۶۴ نفر، تعداد ۷۰،۹۹۲ نفر (۵۱/۱۱%) مرد و ۶۷،۸۷۲ نفر (۴۸/۸۹%) زن بوده‌ا‌ند. تازه‌ترین آمار‌ها حکایت از آن دارند که جمعیت این شهرستان از ۱۵۰،۰۰۰ نفر عبور کرده است.

نرخ رشد جمعیت

شهرســتان پيرانشـهر ۴،۲۵ درصـد از جمعيـت اسـتان را در خـود جـاي داده اســت. متوســط رشــد ســالانه جمعيــت شهرســتان طــي دوره ۹۵-۱۳۹۰ حــدود ۳،۳۵ درصد بوده كه بيشتر از متوسط رشد استان (۱،۰۷ درصد) است. نرخ رشد جمعیت شهری و کل شهرستان رتبه اول را در میان شهرستان‌های استان دارد.

بُعد خانوار

بر مبنای مردم‌شماری سال ۱۳۹۵، بُعد خانوار برای کل شهرستان ۶ نفر، برای نقاط شهری ۵،۹ نفر و برای نقاط روستایی ۷،۳ نفر بوده است.

نسبت جنسیتی

در سال ۱۳۸۵، بیشترین نسبت جنسیتی برای شهرستانهای قصر شیرین، پیرانشهر و بیرجند به ترتیب ۱۳۱/۴، ۱۱۰/۷ و ۱۰۸/۴ بوده است.

شهرنشینی

حدود ۶۹ درصد مردم معادل ۹۵٬۷۱۶ در شهرها زندگی می‌کنند (دو شهر پیرانشهر و لاجان) و حدود ۳۱ درصد معادل ۴۳،۱۴۸ در روستاها ساکن می‌‌باشند. این خود بیانگر افزایش شهرنشینی در این شهرستان می‌باشد.

نيروي انساني

بــر اساس نتــايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن در سال ۱۳۹۵، شهرستان پيرانشـهر حـدود ۴۵،۹۱۲ نفـر جمعيـت فعال داشـته اسـت كـه معادل ۴،۲ درصـد جمعيـت فعال استان مـي باشـد.

بر مبنای مردم‌شماری ۱۳۹۵، نرخ مشارکت اقتصادی در کل شهرستان، نقاط شهری و نقاط روستایی به ترتیب ۴۲،۳ و ۴۱،۷ و ۴۳،۶ درصد بوده است.

بر مبنای همین مردم‌شماری، نرخ بیکاری در کل شهرستان، نقاط شهری و نقاط روستایی به ترتیب ۱۳ و ۱۴،۳ و ۱۰،۴ درصد بوده است.

نرخ باسوادي

در سـال 1395 ميـزان باسـوادي شهرسـتان پيرانشـهر در حـدود 76,8 درصـد بـوده اسـت كــه ميــزان ايــن شــاخص در اســتان برابــر بــا 92,1 درصــد و در كشــور برابــر 87,6 درصــد مـي باشـد. همچنين نرخ باسـوادي شهرسـتان بـه تفكيـك زنـان و مـردان نيـز بـه ترتيـب 68,1 درصد و 85,1 درصد است.

نرخ باسوادی در کل شهرستان ۷۶،۸ درصد و توزيع آن در شهر ۷۹،۷ درصد و در روستاها ۷۰،۴ درصد می‌باشد.

آموزش مقدماتي

در سـال تحصـيلي 99-1398 سـهم شهرسـتان پيرانشـهر از كـل دانـش آمـوزان اسـتان (با 30344 نفر دانش آمـوز) برابـر 4,92 درصـد و شـاخص تـراكم دانـش آمـوز در كـلاس دايـر و نسبت دانش آمـوز بـه كـادر آموزشـي بترتيـب برابـر 28,7 و 25,7 نفـر (متوسـط اسـتاني 28,5 و 22,1 نفر) مي باشد.

زبان

پیرانشهر، از منظر پارامترهای زبانی، مذهبی، نژادی و فرهنگی با سایر شهرهای جنوب استان آذربایجان غربی که در آن واقع شده و نیز با شهرهای استان کردستان دارای وجوه اشتراک می‌باشد. مردم این شهرستان به لحاظ منسوبیت اتنیکی کُرد بوده و خود را ایرانی‌الاصل می‌دانند.

زبان مورد گفت‌وگو در این شهر کردی سورانی می‌باشد و دقیقا همان زبانی است که ساکنین استان اربیل و استان سلیمانیه در کردستان عراق و ساکنان کردستان ایران (اشنویه، مهاباد، سردشت و بوکان) با آن صحبت می کنند. لهجه پیرانشهر با لهجه شهرهای مهاباد و نقده تفاوت ناچیز دارد. لهجه‌ی پیرانشهری با لهجه‌ی شهرهای سنندج، سقز، بانه، مریوان، کامیاران، دیواندره، بیجار و قروه در حین وحدت ساختاری از نظر ذخیره واژگان و تلفظ به طور نمایان فرق دارد. گویش کردی مکریانی و لهجه پیرانشهری در همزیستی‌ با زبان ترکی آذربایجانی به لحاظ واژگانی از آن تاثیر پذیرفته است. مثلا استفاده از واژه‌ی یاره‌ماسی به معنی‌ سیب‌زمینی‌.

زبانهای فارسی و ترکی آذربایجانی نیز در برخی خانواده‌های‌ پیرانشهر رایج هستند. پیرانشهری‌ها در اداره‌ها، مدارس و مکان‌های عمومی به زبان پارسی سخن می‌ گویند و در مکالمه‌های روزمره و محلی به زبان کردی سورانی لهجه پیرانشهری‌ صحبت می‌کنند. هم‌اینک استفاده از واژگان فارسی در مکالمات روزمره و تداول عامه مردم منطقه مرسوم شده‌ است.

در مدارس و دانش‌گاه‌های این شهرستان، همانند دیگر مناطق اتنیکی کشور، در این شهرستان آموزش نصف نصف به صورت برابر به دو‌ زبان صورت می‌پذیرد. نصف آموزش به زبان فارسی (متن کتاب) و نصف دیگر به زبان کردی (توضیح درس) صورت می‌گیرد.

با توجه به همسایگی این شهر با شهرستان نقده و مراودات زبانی‌-فرهنگی‌‌ای که بین کردها و ترک‌ها وجود داشته، عده‌ای کثیر از اهالی شهرستان نیز بلدند که به زبان ترکی‌ آذربایجانی ارتباط برقرار کنند.

مردم ترک آذربایجانی در پیرانشهر امروزه از عناصر استحاله‌یافته در جمعیت شهر و شهرستان پیرانشهر محسوب می شوند. آنها امروزه زبان ترکی آذربایجانی را بر طاق نسیان نهاده، زبان کردی را به عنوان زبان اول پذیرفته و با داشتن آگاهی از اسلاف و افتخار ورزیدن به ریشه‌ی آذربایجانی خود، به هویت اتنیکی-اجتماعی خود موجودیت می بخشند.

 ویژگی دیالکتال 

در لهجه پیرانشهری مضاف قبل از مضاف‌الیه است: صفت بعد از موصوف است. نشانۀ مفعول بی‌واسطه برای مذکر و مؤنث فرق دارد.

مذهب

در طول تاریخ مردم پیرانشهر پس از آنکه با شور تمام در برابر حملات سپاهیان اسلام مقاومت به خرج دادند با حفظ بسیاری از سنن به دین اسلام گرویدند.

اکنون حدود 89.63 درصد مردم این شهرستان مسلمان سنی‌مذهب شافعی هستند. این شهرستان یکی‌ از ۵ شهرستان به لحاظ مذهبی‌ متجانس (اهل تسنن) در استان می‌‌باشد.

همزیستی‌ مسالمت‌آمیز

وجود فرهنگ کردي و ترکى در اين شهر و همزيستى مسالمت آميز از يک سو ميان قوم کرد و ترک زبانان و از سوي ديگر ميان شيعيان و سنيان با وجود تفاوت ها و رنگارنگى، پیرانشهر را به صورت ; يک تابلوي زيبايى در آورده است که در عين تنوع ، از يک نوع يکنواختى و وحدت چشمگير و زيبا برخوردار است و به همين دليل ، همين تنوع سبب پويايى فرهنگى ، سياسى و اجتماعى شهر پیرانشهر شده است و پیرانشهر يک شهر مذهبى ست يعنى زنان و مردان اينجا از عمق دل به آيين و دين وارزش هاي معنوي ; پايبندند و همين مشترکات ، آنان را با همه تنوع وچندگانگى به صورت يک جامعه متحد، يکدل و هم سو در آورده است.

آداب و رسوم

عید فطر

عید فطر یا رمضان به مانند تمام مسلمانان در این شهرستان هم اجرا می شود. مردم در این شهرستان اکثریت برای صبح غذا و خوراک تهیه می کنند و بعد از نماز عید که قبل از سپیده دم خوانده میشود غذای را میل و به دید و بازدید فامیل و دوست و همسایه یا رنج دیده می روند.

عید برات

در 15 ماه شعبان است و طبق سنت قدیمی عده ای بر این باورند گه در این شب رزق و روزی سالانه برای انسانها مشخص میشود لذا مردم در این شب غذای لذیذ تهیه و دور هم می نشینند.

مولودی‌خوانی

در ماه ربیع الاول مردم سنی‌نشین در شهرستان پیرانشهر و همجوار این سنت را اجرا می کنند و عده ای خود اقدام به برگزاری جشن می کنند و با دعوت از خویشان و دوستان اقدام نموده و برخی دیگر بصورت محله در شهر ها و در روستا ها بصورت عمومی در این جشن در مسجد شرکت می‌کنند و با تهیه غذا و و شیرنی و شربت سیره پیامبر(ص) را بازخوانی و نحوه رفتن به معراج را باز گو می‌کنند.

مراسم اهل عرفان و دراویش

این مراسم در کنار سایر مناسک های اسلامی برنامه طریقتی خود را انجام می دهند که بیشتر برای تهذیب و پاکسازی روح صورت می گیرد. طرقتهای چون نقشبندی- برهانی- شیخ کمال- برزنجی – زنبیل – غوث آباد از نمونه این طریقتها هستند.

دراویش دارای موی سر بلند ریش تراشیده اما صوفی ها ریش بلند دارند. ذکر انها همراه است با دف نوازی و شعر خوانی و همخوانی و نیز رقص که به آن جذبه می گویند.

عید نوروز

عید نوروز و چهارشنبه سوری که این عید هم مثل تمام ایران و شهرهای همجوار با شیرینی و شربت و آتش روشن کرند و خریدن لباس نو همراه است، هر چند در این مراسمات از طرقه و مواد آتش زا هم استفاده میشود.

لباس

لباس مردها

چوخه (کت مردانه)- رانک (شلوار مردانه)- پشتیند (شال کمر)- کلاش (کفش مردانه)-پاسته (جلیقه مردانه)- سرکلاو (کلاه مردانه) که به اختصار رانک و چوخه یا کوا پانتول نامیده میشود

لباس زنان

کوا (کت زنانه) پشتیند (شال کمر)- کراس (لباس بلند بالای زنانه)- قسری (بالا پوش زنانه)- قو چاغه یا قول چاغه (پیشبند زنانه زینتی یا برای آشپزی)- درپی ( شلوار زنامه)-دستمال یا دسمال (شالی که روی شانه ها می اندازند و قسمت سینه و جلوی و کتف و پشت را می پوشاند)- کولوانه (ردای بلند زنانه در واقع نوعی شنل به رسم جهان امروزی).

اقتصاد

بازارچه های تجاری

این شهرستان نزدیکترین شهر به مرز عراق بوده و دارای مبادلات گسترده اقتصادی ، فرهنگی و غیره با شمال عراق می باشد که این امر منجر به ایجاد بازارچه مرزی تمرچین و بازارچه کالاهای خارجی با پاساژهای بسیار در قلب بافت شهری شده است که در آن انواع و اقسام کالاهای خارجی از جمله لوازم خانگی ، بهداشتی و صنعتی و ... با قیمت و کیفیت مناسب به مصرف کنندگان عرضه می شود.

کشاورزی

شهرستان پیرانشهر به علت کوهستانی بودن و وجود دشتها و مراتع وسیع یکی از قطبهای دامداری و کشاورزی استان محسوب می‌شود. لبنیات این شهر نیز بسیار مرغوب و مشهور است. محصولات کشاورزی این شهرستان عبارتند از: گندم، جو، نخود، چغندر قندو ذرت و محصولات باغی ان عبارتند از: سیب، زرد آلو و انگور سیاه.

در سـال زراعـي 98-1397 ، سـطح زيـر كشـت اراضـي زراعـي شهرسـتان پيرانشـهر 43,8 هزار هكتـار بـوده كـه از ايـن مقـدار 24,7 هزار هكتـار مربـوط بـه اراضـي زراعـي آبـي اسـت. ميـزان توليـد محصـولات زراعـي شهرسـتان 506,6 هـزار تـن مـي باشـد كـه از مهـم تـرين اين محصولات ميتوان به چغندرقند، گندم و نخود اشاره كرد.

باغداري

سطح زير كشـت محصـولات بـاغي شهرسـتان پيرانشـهر برابـر 3,4 هـزار هكتـار و ميـزان توليد در حـدود 48,1 هـزار تـن اسـت كـه معـادل 3,2 درصـد از توليـدات بـاغي اسـتان مـي باشـد.

ســيب، ميــوه هــاي هســته دار و گــردو از مهــم تــرين توليــدات بــاغي ايــن شهرســتان محسوب ميشـود، بطوريكـه بـالغ بـر 3 درصـد از توليـد سـيب و 6,7 درصـد گـردوي اسـتان، در اين شهرستان توليد شده است.

دامداري و طيور

پــرورش و نگهــداري دام در شهرســتان پيرانشــهر ماننــد ســاير نقــاط اســتان بيشــتر بــه صورت سنتي و در روستاها انجام مي شود.

بر اسـاس اطلاعـات موجـود، جمعيـت دامـي ايـن شهرسـتان 133,6 هـزار راس می‌ باشد كــه از ايــن تعــداد 121,9 هــزار راس گوســفند و بــره ، 118 راس گــاو اصــيل، 1,5 هــزار راس گـاو دو رگ، 9,3 هـزار راس گـاو بـومي و 672 راس گـاو مـيش مـي باشـد كـه معـادل 3,3 درصد جمعيت دامي استان است. مهم ترين توليدات دامـي شهرسـتان، تخـم مـرغ و گوشـت مـرغ مـي باشـد و سـهم توليـد گوشت قرمز، گوشـت مـرغ، شـير و تخـم مـرغ بـه ترتيـب معـادل ۲،۸، ۴،۹، ۱ و ۱،۵ درصد از تولیدت دامی استان است.

شيلات

شهرســتان پيرانشــهر در ســال 1398، فاقــد مزرعــه گرمــابي و داراي 65 مزرعــه ســرد آبــي مهم و فعال بوده اسـت. همچنـين ميـزان توليـد آبـزي پـروري شهرسـتان 1482 تـن مـيباشـد. مجتمـع 600 تنـي بـادين آبـاد بعنـوان بزرگتـرين مجتمـع پـرورش ماهيـان سـردآبي اسـتان در اين شهرستان احداث شده است.

با توجه به وجود در ياچه هاي سدهاي سيلوه و كاني سيب و نيز رودخانه هاي پرآب و دائمي، شهرستان داراي ظرفيت هاي مناسبي براي فعاليت هاي شيلاتي مي باشد.

پرورش زنبور عسل

در سـال 1398 شهرســتان پيرانشــهر داراي 53451 كنــدوي زنبــور عســل مــي باشــد كــه سهم توليد عسل شهرستان 2,4 درصد از توليدات كل استان مي باشد.

صنعت و معدن

از نظـر تعـداد معـادن تـا پايـان سـال 1398 حـدود 13 معـدن فعـال در سـطح شهرسـتان پيرانشهر وجود داشته كه 2,5 درصد از معادن استان را به خود اختصاص داده است.

بهداشت و درمان

در ســال ۱۳۹۸، 1 باب بيمارســتان با 107 تخت فعال به همراه 9 مركز خدمات جامع ســلامت (2 مركز شهري، 5 مركز روستايي و 2 مركز شهري روستايي) در شهرستان پيرانشهر داير بوده است. سرانه تخت فعال در استان در سال مزبور برابر 1,5 تخت به ازاي هر 1000 نفر جمعيت بوده كه اين شـاخص در شـهرسـتان پيرانشـهر برابر 0,7 بوده اسـت. همچنين از مجموع 1709 پزشك در استان، 44 پزشك مربوط به اين شهرستان مي باشد كه از اين تعداد، 17 پز شك عمومي، 22 پزشك متخصص ، 3 دندانپزشك، 1 داروساز و 1 دكتراي علوم آزمايشگاهي هستند. سرانه پزشك عمومي و متخصص و فوق تخصص به ترتيب برابر 1,2 و 1,5 به ازاي هر 10.000 نفر مي باشد.

فرهنگ و هنر

بـر اسـاس اطلاعـات سـال 1398 از 23 كـانون پـرورش فكـري كودكـان و نوجوانـان بـا 35 كتابخانــه بــه ترتيــب 1 كــانون بــا 2 كتابخانــه و از 99 كتابخانــه عمــومي در اســتان 3 كتابخانه در شهرستان پيرانشـهر واقـع شـده اسـت. سـرانه فضـاي فرهنگـي شهرسـتان حـدود 0,020 مترمربع مي باشد كه كمتر از ميزان استاني (0,028 مترمربع) است.

ورزش

بـا توجـه بـه وجـود 783 سـالن ورزشـي و ورزشـگاه در اسـتان در سـال 1398، شهرسـتان پيرانشـهر داراي 23 سـالن ورزشـي و ورزشـگاه بـا سـرانه 0,83 متـر مربـع بـه ازاي هـر نفـر بوده است.

حمل و نقل

طبـق آمـار سـال ۱۳۹۸، سـهم شهرسـتان پيرانشـهر از كـل راههـاي بـين شـهري و راههـاي روستايي اسـتان، بـه ترتيـب برابـر 3,86 و 4,66 درصـد و شـاخص تـراكم راههـاي بـين شـهري و راههاي روسـتايي تـا پايـان سـال 1398 معـادل 5 و 17 كيلـومتر در 100 كيلومترمربـع (اسـتان بـه ترتيب معادل 7,6 و 21,3كيلومتر در 100 كيلومترمربع) ميباشد.

همچنــين شــاخص تــراكم راه آســفالته روســتايي شهرســتان معــادل 7,7 كيلــومتر در 100 كيلومترمربع (استان معادل 10,9كيلومتر در 100 كيلومترمربع) مي باشد.

صنایع دستی و هنرهای سنتی

شهرستان پیرانشهر همچون سایر مناطق ایران تعدادی از رشته های صنایع دستی را در طول سالیان متمادی در دامن خود پرورده است و صنعتگران خوش ذوق و خلاق آن مصنوعات زیبایی به علاقه‌مندان هنر ایرانی عرضه کرده اند. در گذشته رشته های متعددی در این شهر رایج بوده اند که به مرور زمان و با توجه به دلایل مختلف از جمله پیدایش زندگی ماشینی و جایگزینی مصنوعات صنعتی ، صنایع دستی در انزوا قرار گرفته است ولی هم اکنون نیز رشته هایی مانند نساجی سنتی ، قالیبافی، گلیم بافی، گیوه دوزی، بافتنی‌های سنتی وصنایع چوبی در پیرانشهر رواج دارد.

آلاینده های زیست محیطی

هرچند شهرستان پیرانشهر آب و هوای بسیار خوبی دارد اما هر از چند گاهی ورود ریز گردها از سمت عراق موجب آلودگی هوا در این شهرستان و چه بسا شهرهای همجوار می گردد. از طرفی دیگر احداث سدها می تواند بر اکو سیستم شهرستان تاثیر داشته باشد اما در کل آب و هوای لطیف و پاکی دارد.

گردشگری

پیرانشهر دارای ۵ منطقه نمونه گردشگری شامل تفرجگاه پردانان، آبشار خرپاپ، کانی لوسه، سد کانی سیب، سد جلدیان، سدسیلوه، آبشار خرپاپ می‌باشد و همچنین ۳ روستای هدف گردشگری از آن جمله کهنه‌لاهیجان (کۆنه‌لاجان) و خورنج در شهرستان پیرانشهر به ثبت رسیده‌است.

آبادی‌ خورنج

روستای خورنج در پیرانشهر در فاصلهٔ ۲۰ کیلومتری شمال شرقی این شهر بر سر راه مهاباد نیز قرار دارد. این روستا در مجاورت منطقه ای قرار دارد که با سنگ‌های عظیم الجثه ای احاطه شده‌است و این سنگ‌ها به طرز شگفت‌انگیزی بر روی هم انباشته شده‌اند. در اطراف این روستا چندین تپهٔ باستانی با تاریخ قبل از اسلام و یک کتیبه و همچنین آثار یک دژ محکم کوهستانی شناسایی شده‌اند که حکایت از تاریخ کهن و پرفراز و نشیب این منطقه دارد. این سنگ‌ها بصورت تکه‌های حجیمی بر روی هم انباشت شده و منطقه گردشگری کندوان را در ذهن هر بیننده‌ای تداعی می‌کند.

سنگ‌های افسانه‌ای «خورنج» در سال ۱۳۹۹ در فهرست میراث طبیعی ملی کشور ثبت ملی شدند.

آبادی‌ دلاوان

دالاوان (دلاوان) آبادی‌ای است سرسبز و شاداب از آبادی‌های خوب ربع مسکون زمین است. خاکش خوب، آبش گوارا، هوایش سازگار، فضایش صاف و بی‌غبار، و ساکنانش علی‌العموم تندرست و نیکو‌رویند.

شاعری دو بیت به کُردی در باره هوای دلاوان دارد بدین معنی‌:‌ ای دلاوان آب روشن و گوارایت، هوای صاف و بی‌ گردت، نسیم صبح‌گاهانت، بادهای ملایمت، هرگز فراموش نکنم.

امروزه‌ دالاوان سرو خرامان سايه‌گستري است در بوستان دلگشای شهرستان پیرانشهر.

تفرجگاه پردانان

یکی از مناظر دلگیر و بسیار زیبای شهرستان پیرانشهر از حوزه گردگشری وجود جنگل های سرسبز پردانان می باشد، اين جنگلها در 27 کیلومتری جنوب پيرانشهر و بر سر راه جاده پيرانشهر به سردشت واقع گرديده است كه جاري بودن رودخانه دايمي و خروشان پردانان كه يكي از سرچشمه هاي اصلي رود زاب كوچك است بر زيبايي آن دوچندان افزوده است. اين جنگلها كه تا برفهاي دايمي كوههاي مرزي ايران و عراق امتداد دارند توجه هر طبيعت گردي را به سوي خود جلب ميكند. این تفرجگاه از مهمترین و جذابترین تفرجگاههای جنوب استان بوده و در فصول بهار و تابستان تا اواسط پاییز گردشگران زیادی در قالب تورهای گردشگری یا سفرهای خانوادگی از این تفرجگاه بصورت پیاده روی و شب مانی دیدن میکنند.

آبشار خرپاپ

یکی دیگر از جاذبه های گردشگری پیرانشهر آبشار بسیار زیبای خرپاپ می باشد. كوهها و جنگلها و دره ها و رودهاي منطقه پيرانشهر دست در دست هم داده اند تا با به نقش كشيدن تابلوهايي زيبا و بي بديل از طبيعت، تحسين هر بيننده اي را از اين نقاش توانا برانگيزند. يكي از اين مناظر زيبا و بي نظير آبشار خروشان و پر آب خرپاپ است كه در ميان جنگلهاي سر سبز پردانان و در انتهای این دره جاري مي باشد. این تفرجگاه سالانه گردشگران بسیاری را از شهرهای دور و نزدیک در قالب تورهای گردشگری و طبیعت گردی و جنگل نوردی به این منطقه می کشاند.

تفرجگاه آبخوارده

مقصد دیگر گردشگرانی که پیرانشهر را برای سفر انتخاب می کنند تفرجگاه بسیار زیبا و دلنشین آبخوارده می باشد. این تفرجگاه بر سر راه جاده پیرانشهر به سردشت و در نزدیکی روستای آبخورده و در مسیر رودخانه آبخورده واقع گردیده ودارای رودخانه و باغات سر سبز و پوشش گیاهی زیبا بوده.

روستای هدف گردشگری کهنه لاهیجان

پیرانشهر بعلت برخورداری از روستاهای تاریخی و با سابقه می تواند جذابیت خاصی برای گردشگران باشد. این روستا در 4 کیلومتری جنوبغربی شهر پیرانشهر و در دهانه دره حاجی ابراهیم واقع گردیده است. همجواری این روستا با مراتع زیبا و دره خوش آب و هوای حاجی ابراهیم و بهره مندی از رودخانه دایمی با آب زلال و چشمه های فراوان باعث جذب گردشگران بسیاری در فصول بهار و تابستان میشود.

سدهای کانی سیب، جلدیان و پسوه

سد کانی سیب پیرانشهر هم از مناطق پنج گانه شهرستان است که در ردیف مناطق نمونه گردشگری مصوب شده است. این سد با هدف انتقال آبهای جاری حوزه زاب به دریاچه ارومیه احداث شده.

یکی دیگر از سدهای منطقه پیرانشهر سد جلدیان هست این سد از سدهای تازه احداث منطقه میباشد که در یک کیلومتری غرب روستای جلدیان واقع گردیده است و در فصول بهار و تابستان پذیرای گردشگران بومی و محلی است. این سد در ردیف مناطق نمونه گردشگری شهرستان به ثبت رسیده است. این سد در محل پیشین روستای سیلوه در 4 کیلومتری شهر پیرانشهر واقع شده است.

آثار تاریخی‌

قلات شاه، متعلق به دوره مادها

آثار برجای مانده از دژ‌های صخره‌ای، دیرینگی این منطقه را به هزاره ۲ق‌م می‌‌رساند. برسی‌ بقایا‌ی دژ مسکونی قلات شاه که بر فراز کوه لندی شیخان، یکی‌ از بلندی‌های شهرستان پیرانشهر واقع شده است، آشکار می‌‌سازد که نخستین سنگ بنای این دژ عظیم و شگفت‌آور در اوایل هزاره نخست ق‌م به وسیله اقوام محلی پایه‌گذاری شده است.

ویژگی‌های سياسي و اداری

تقسیمات کشوری این شهرستان، بنابرآنچه در نتایج آمارگیری سرشماری سال ۱۳۸۵ کل کشور آمده‌است، بر حسب بخش، شهر، دهستان و روستا به شرح زیر است:

بخش‌ها

• بخش مرکزی
• بخش لاجان

شهرها

• شهر پیرانشهر
• شهر لاجان

دهستان‌ها

دهستان‌های بخش مرکزی

• دهستان پیران
• دهستان منگور غربی
• دهستان لاهیجان

دهستان‌های بخش لاجان

• دهستان لاهیجان شرقی
• دهستان لاهیجان غربی

بزرگترین روستاها

رتبه	جمعیت	نام مکان
۱	۲۹۷۷	پسوه
۲	۲۹۰۸	شین‌آباد
۳	۱۴۹۳	دربکه
۴	۱۴۴۶	جلدیان
۶	۱۲۸۱	زیوه
۷	۱۲۵۰	سروکانی
۸	۹۵۷	کهنه لاهیجان
۹	۹۱۹	سیلوه
۱۰	۹۱۵	گزگسک