شاهد ۱۳۶
هسا شاهد ۱۳۶، که در روسی با نام ژرانیوم ۲ (به روسی: Герань-۲) نیز شناخته می‌شود، یک پهپاد انتحاری ایرانی است که از سال ۲۰۲۱ توسط هسا ساخته شده است. این پهپاد در اصل برای خنثی کردن اهداف زمینی از راه دور طراحی شده است.
| شاهد ۱۳۶ | |
|---|---|
 | |
| نوع | پهپاد انتحاری |
| خاستگاه |  ایران |
| تاریخچه خدمت | |
| استفاده‌شده توسط | ایران روسیه حوثی‌ها[۱] |
| جنگ‌ها | جنگ یمن، جنگ اوکراین، درگیری ایران و پژاک، حملات سپاه به اقلیم کردستان، حمله ایران به اسرائیل |
| تاریخچه تولید | |
| طراح | صنایع هوایی شاهد |
| سازنده | هسا |
| قیمت واحد | نامعلوم (برآوردهای مختلف از $۱۰٬۰۰۰ تا €۵۰٬۰۰۰ برای هر فروند)[۲][۳][۴][۵] |
| ویژگی‌ها | |
| وزن | ۲۰۰ کیلوگرم (۴۴۰ پوند) |
| طول | ۳٫۵ متر (۱۱ فوت) |
| طول بال | ۲٫۵ متر (۸٫۲ فوت) |
| وزن سر جنگی | ۴۰ کیلوگرم (۸۸ پوند) |
| موتور | موتور پیستونی ام‌دی-۵۵۰ |
| بیشینهٔ سرعت | حدود ۱۸۵ کیلومتر بر ساعت (۱۱۵ مایل بر ساعت) |
سامانهٔ هدایت | گلوناس خودمختار[۶] |
سکوی پرتاب | برخاست با کمک موشک |
در سال ۲۰۲۱، روزنامه اسرائیلی جروزالم پست نوشت که ایران راه جدیدی برای پرتاب پهپادها از طریق پرتاب‌های چندگانه یا انبوه ایجاد کرده است. ازدحام پهپادها فناوری جدیدی است که در آن از چندین پهپاد برای حمله به هدفی استفاده می‌شود که می‌تواند بر پدافند هوایی دشمن غلبه کند.[۷] برخی منتقدان و محققان مانند مرکز مطالعات امنیت پهپاد شاهد را به لحاظ تاکتیکی «بی‌ارزش» و کاربرد آن را وحشت‌افکنی میان غیرنظامیان توصیف کرده‌اند.[۸][۹][۱۰][۱۱]
طراحی
ویرایششاهد ۱۳۶ یک پهپاد انتحاری است. طول این پهپاد ۳٫۵ متر، وزن آن ۲۰۰ کیلوگرم و حداکثر سرعت آن ۱۸۵ کیلومتر بر ساعت است. برد آن نیز طبق گفته‌های منابع ایرانی ۲۰۰۰ کیلومتر است. همچنین طول بال‌های این پهپاد ۲٫۵ متر است. طراحی این پهپاد توسط صنایع هوایی شاهد انجام شده؛ اما شرکت سازنده آن هسا است. قیمت این پهپاد طبق برآوردهای مختلف از ۲۰ هزار دلار تا ۵۰ هزار یورو برای هر فروند تخمین زده شده است.[۱۲]
شرکت کنترون که بعدها به دنل داینامیکس تغییر نام داد در دهه ۱۹۸۰ پهپاد سرگردان ARD-10 را برای نیروی دفاعی آفریقای جنوبی توسعه داد، اما با پایان جنگ‌های مرزی آفریقای جنوبی وارد خدمت نشد. کنترون طرح‌ها را به صنایع هوافضای اسرائیل فروخت که از آنها برای توسعه پهپاد هارپی استفاده کرد که اولین بار در سال ۱۹۸۹ آزمایش شد. این طرح‌ها در سال 2005-۲۰۰۴ به سازمان صنایع هوایی ایران فروخته شد و توسط صنایع هوایی شاهد برای توسعه شاهد ۱۳۱ و شاهد ۱۳۶ استفاده شدند.[۱۳]
سردرگمی با شاهد ۱۳۱
ویرایششاهد ۱۳۶ از نظر بصری بسیار شبیه به مدل کوچک‌تر شاهد ۱۳۱ است و عمدتاً به‌لطف تثبیت‌کننده‌های نوک بال آن که برخلاف شاهد ۱۳۱ که فقط به سمت بالا است، به سمت بالا و پایین گسترش می‌یابند نسبت به آن قابل شناسایی است.[۱۴] شاهد ۱۳۱ از سامانه ناوبری اینرسیایی (INS) و رهیاب با اقدام مقابل الکترونیکی بهره می‌برد که ممکن است در شاهد ۱۳۶ نیز وجود داشته باشند.[۱۵]
مدل B و توربوجت
ویرایشدر رژه عمومی نیروهای مسلح ایران در شهریور ماه 1403 دو مدل دیگر از این پهپاد رونمایی شد ؛ یک مدل با همان بدنه اصلی با تفاوت اینکه بجای موتور پیستونی از موتور مینی جت استفاده شده بود.
در مدل B هم تغییرات بسیار گسترده در بدنه و افزودن رادار به خود پهپاد مورد توجه قرار گرفت.
این پهپاد از یک‌پیشران الکتریکی و سامانه الکترواپتیکی منصوب بر دماغه برخوردار است که تصاویر را هم‌زمان به کاربر خود ارسال می‌کند. این پهپاد با سرعت ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلومتر در ساعت پرواز کرده و برد آن تا چند صد کیلومتر (حداکثر فاصله ارتباطی ممکن با کاربر زمینی) است.بر اساس مشخصاتی که از پهپاد شاهد ۱۳۶ B منتشر شده، این پهپاد دارای برد ۲۵۰۰ کیلومتر و کلاهک ۵۰ کیلوگرمی است با در نظر گرفتن سرعت تقریبی این پهپاد برای رسیدن به بیشترین برد خود بین ۱۶ تا ۲۰ ساعت باید پرواز کند.[۱۶]
اقتباس‌ها
ویرایشترکیه
ویرایششرکت «رابیت تکنولوژی» ترکیه در فروردین ۱۴۰۲ از یک پهپاد انتحاری به نام «عذاب» پرده برداشت که به ادعای برخی از کارشناسان یک اقتباس از پهپاد شاهد ۱۳۶ است. با این حال، یک منبع در شرکت رابیت تکنولوژی در مصاحبه با الجزیره مدعی شد که ساختار این پهپاد با پهپادهای انتحاری ایرانی متفاوت است.[۱۷]
چین
ویرایشدر سال ۲۰۲۳، چین در یک نمایشگاه نظامی روسیه یک پهپاد به نام «آفتاب گردان ۲۰۰» رونمایی کرد که گفته می‌شود اقتباسی از از پهپاد شاهد ۱۳۶ است. این پهپاد انتحاری چینی ۱۷۵ کیلوگرم وزن دارد و برد آن ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ کیلومتر است و بدنه ۳٫۲ متر و طول بال ۲٫۵ متر دارد.[۱۸][۱۹]
تاریخچه عملیاتی
ویرایشجنگ داخلی یمن
ویرایشایران پهپادهای شاهد ۱۳۶ را در اختیار حوثی‌های یمن نیز قرار داده است و حوثی‌ها در دی ۱۳۹۹ تعدادی از این پهپادها در مناطق تحت کنترل خود مستقر کرده‌اند.[۲۰] با این حال، واشینگتن‌پست بعدها مدعی شد که پهپادهای مورد استفاده در این حمله از انواع دیگر بوده‌اند.[۲۱]
جنگ اوکراین و روسیه
ویرایشبا حضور این پهپادها در جنگ اوکراین و روسیه این پهپاد بیش از پیش شناخته شد. روسیه نام این پهپاد را به ژرانیوم-۲ تغییر داده است. ایران در تمامی بیانیه‌های رسمی خود فروش پهپاد را به روسیه رد کرده است اما حسین سلامی فرمانده سپاه پاسداران اعلام کرد که قدرت‌های برتر نظامی از تجهیزات نظامی ساخت ایران استفاده می‌کنند. در اتفاقی بی‌سابقه اوکراین یک هواپیمای میگ ۲۹ خود را در جریان سرنگون کردن یک فروند شاهد از دست داد.[۲۲] این موضوع از آن جهت مورد توجه قرار گرفت که یک فروند میگ حدود ۲۰ میلیون دلار و یک فروند شاهد تنها به قیمت حدود ۲۵ هزار دلار تولید شده است. گفته می‌شود شدت انفجار این پهپاد باعث شده است خلبان کنترل جنگنده از دستش خارج شود و جنگنده سقوط کند[۲۳]
سربازان اوکراینی ادعا می‌کنند صدای این پهپادها از چندین کیلومتر دورتر شنیده می‌شود و در برابر شلیک سلاح‌های سبک آسیب‌پذیر هستند.[۲۴] در این رابطه ویدئوهایی منتشر شده است که مردم غیرنظامی اوکراین با سلاح‌های سبک خود در حال تلاش برای سرنگونی این پهپادها هستند. اما[۲۵] وزیر امور داخلی اوکراین به غیرنظامیان گفته است که از تلاش برای سرنگونی این پهپادها با سلاح شخصی خود دست بردارند و از آنها خواسته است که «موضوع را به افسران مجری قانون و ارتش بسپارند».[۲۶] مقامات اوکراینی اعلام کرده‌اند که بیش از ۲۲۰ فروند از این پهپادها را تا ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۲ سرنگون کرده‌اند.[۲۷]
کارشناسان اوکراینی معتقدند که شاهد ۱۳۶ دارای قطعات تولیدشده در کشورهای غربی است و از یک پردازندهٔ کامپیوتری ساخته شده توسط شرکت آمریکایی آلترا، ماژول‌های آراف ساخت شرکت آنالوگ دیوایسز و تراشه‌های ال‌دی‌اُ ساخت شرکت مایکروچیپ استفاده می‌کند.[۲۸] بررسی پهپادهای سرنگون‌شده در حملهٔ روسیه به اوکراین نشان داد که این پهپاد همچنین دارای قطعات تولیدشده در کشورهای عضو اتحادیهٔ اروپا مانند پردازندهٔ TMS320 و پمپ سوخت ساخت لهستان به نمایندگی از شرکت بریتانیایی تی‌آی فلوید است.[۲۹]
سوریه ۲۰۲۲
ویرایشارتش آمریکا بر این باور است که گروه‌های متحد ایران از شاهد ۱۳۶ در اوت ۲۰۲۲ علیه پایگاه نظامی تحت کنترل آمریکا در التنف در قلمرو تحت کنترل معارضان سوری در صحرای سوریه استفاده کرده‌اند.[۲۱]
حملات ۱۴۰۱ سپاه پاسداران به اقلیم کردستان
ویرایشدر طول خیزش ۱۴۰۱ ایران و حمایت احزاب کرد مخالف جمهوری اسلامی از اعتصابات و اعتراضات داخل ایران، سپاه پاسداران با استفاده از این پهپادها مواضع و پایگاه‌های مخالفان کرد ایرانی را مورد هدف قرار داد.[۳۰][۳۱] همچنین یکی از پهپادهای ایرانی که به سمت اربیل در حال حرکت بود، توسط هواپیمای جنگنده اف-۱۵ آمریکایی سرنگون شد. محمد باقری، فرمانده ستاد کل نیروهای مسلح ایران سرنگونی پهپاد ایرانی را تأیید کرد و ایالات متحده آمریکا را به گرفتن انتقام تهدید کرد.[۳۲] سپاه اعلام کرده است که این حملات تا خلع سلاح کامل این احزاب ادامه خواهد داشت.[۳۳]
حمله ایران به اسرائیل
ویرایشدر حمله ۱۳ آوریل ۲۰۲۴ ایران به اسرائیل از ۱۷۰ فروند شاهد ۱۳۶ استفاده شد. تمام این پهپادها پیش از رسیدن به حریم هوایی اسرائیل رهگیری و منهدم شدند.[۳۴]
بازتاب‌ها
ویرایشاوکراین بعد از حضور گسترده این پهپاد روابطش را با ایران کاهش داد. همچنین وزیر امور خارجه اوکراین درخواست کرد که اوکراین روابطش را با ایران به‌طور کامل قطع کند.[۳۵]
حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران فروش پهپاد به روسیه را رد کرد و اعلام کرد که دیپلماسی بهترین راه حل برای پایان دادن به جنگ اوکراین است همچنین اعلام کرد که اوکراین سندی دربارهٔ استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ ارائه کند[۳۶]
اتحادیه اروپا اعلام کرد فروش پهپاد به روسیه توسط ایران ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است و تحریم علیه ایران را بررسی می‌کند.[۳۷]
سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در واکنشی غیر مستقیم گفت: «می‌گفتند تصاویر پهپادهای ایرانی فتوشاپ است؛ حالا می‌گویند خطرناک است».[۳۸]
وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد تعمیق روابط ایران و روسیه خطرناک است. البته پنتاگون اعلام کرد که نمی‌تواند تأیید کند که پهپادهای استفاده شده توسط روسیه ساخت ایران است.
ولودیمیر زلنسکی اعلام کرد که استفاده روسیه از پهپاد ایرانی نشانه ورشکستگی سیاسی و نظامی این کشور است.
سخنگوی کرملین اعلام کرد که اطلاعاتی در خصوص خرید پهپاد از ایران نداریم و این موضوع در حیطهٔ وظایف وزارت دفاع است.[۳۹]
روزنامه واشینگتن پست که پیش از آن اعلام کرده بود که روسیه از کیفیت پهپادهای ایرانی راضی نیست، با تأیید نقش گسترده آن در جنگ روسیه و اوکراین به تأثیر گذاری آن اعتراف نمود.[۴۰]
روزنامه وال‌استریت جورنال اعلام کرد که پهپادهای ایرانی خسارات گسترده‌ای به زیرساخت‌های اوکراین وارد کرده است.[۴۱]
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه نماینده سابق مجلس شورای اسلامی در مصاحبه با روزنامه شرق چاپ تهران اعلام کرد که خبر تحویل پهپاد ایرانی را خود روس‌ها منتشر کردند تا ایران را شریک جرم و تحریم کنند.[۴۲]
روزنامه جروزالم پست چاپ اورشلیم اعلام کرد که پهپاد ایرانی شاهد۱۳۶ تغییر دهنده نتیجه بازی است.[۴۳]
ناتو اعلام کرد برای مقابله اوکراین با پهپادهای ایرانی پدافند ضدهوایی ارسال می‌کنیم.
مجری شبکه آلمانی ولت اعلام کرد که فکر نمی‌کردم صنعت پهپادی ایران در این حد پیشرفته است که بتوانند به روسیه پهپاد صادر کنند.
ایلان ماسک مدیرعامل اسپیس ایکس با انتشار تصویری از شاهد ۱۳۶ در توییتر نوشت: «جنگ پهپادی اول».[۴۴][۴۵]
یورونیوز خبرگزاری وابسته به اتحادیه اروپا در گزارشی این پهپاد را «کلاشینکف دنیای پهپادها» نامید.[۴۶]
کاربران
ویرایش
پهپادها همچنین در گومل، بلاروس و در کارخانه تولید پهپاد یلابوگا تولید خواهند شد.[۴۷]
جستارهای وابسته
ویرایشتوسعه مرتبط
هواگردهای با عملکرد، پیکربندی و یا دوره زمانی مشابه
فهرست‌های مرتبط
منابع
ویرایش- ↑ "Exclusive: Iran deploys "suicide drones" in Yemen as Red Sea tensions rise". Newsweek (به انگلیسی). 13 January 2021. Archived from the original on 17 October 2022. Retrieved 20 September 2022.
- ↑ Segura, Cristian (12 October 2022). "Iranian 'suicide' drones: Russia's new favorite weapon in Ukraine war". El Pail. Archived from the original on 17 October 2022. Retrieved 13 October 2022.
- ↑ Newdick, Thomas (2022-10-17). "Russia Bombards Ukraine With Iranian 'Kamikaze Drones'". The Drive (به انگلیسی). Retrieved 2022-10-26.
- ↑ Boffey, Daniel (19 October 2022). "Financial toll on Ukraine of downing drones 'vastly exceeds Russian costs'". The Guardian. Retrieved 19 October 2022.
- ↑ Cheap UAVs Exact High Costs. Air & Space Forces Magazine. 20 January 2023.
- ↑ https://eurasiantimes.com/hitting-bulls-eye-russia-has-upgraded-iranian-shahed-136-kamikaze/
- ↑ https://www.jpost.com/middle-east/article-689785
- ↑ Gsteiger, Fredy (19 October 2022). "Russland setzt auf Kamikaze-Drohnen aus Iran" [Russia bets on kamikaze-drones from Iran] (به آلمانی). SRF. Retrieved 22 October 2022. ["These dones don't win a battle but it is possible to terrorize the population" (minute 4:30)]; "Kamikaze-Drohnen sind militärisch nutzlos – aber trotzdem wirksam" [Kamikaze-Drones are militarily useless - but nevertheless effective] (به آلمانی). SRF. 19 October 2022. Retrieved 22 October 2022. [«The iranian Schahed-136-Drones fired by Russia are neither maneuverable nor precise."]
- ↑ "Russland-Experte vermutet Plan, der den Westen treffen soll: Bringen Kamikaze-Drohnen Putin die Kriegs-Wende?" [Russia expert suspects plan that should hit the West: will kamikaze drones bring the war to Putin?]. merkur.de. 24 October 2022.
- ↑ "EXPLAINER: Killer drones vie for supremacy over Ukraine". Associated Press. 18 October 2022.
Instead, the Shahed is simply launched in bunches in order to overwhelm defenses, particularly in civilian areas. 'They know that most will not make it through,' he said.
- ↑ "Wie einst Hitler mit der V1-Rakete: Russland sucht sein Heil in billigen Terrorwaffen" [Like Hitler with the V1 rocket: Russia seeks salvation in cheap terror weapons]. watson. 17 October 2022.
- ↑ «اینفوگرافیک/ پهپاد شاهد ۱۳۶ چه ویژگی‌هایی دارد؟». مشرق نیوز. ۲۰۲۲-۱۰-۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۰.
- ↑ South African heritage". Air Forces Monthly. December 2022. p. 23.
- ↑ Binnie, Jeremy (29 September 2022). "Ukraine conflict: Details of Iranian attack UAV released". Janes. IHS. Retrieved 21 October 2022.
- ↑ "Not Only Shahed-136: a Detailed Study of Another Iranian Shahed-131 Kamikaze Drone Used by Russia". Defense Express. Kyiv. 24 September 2022. Retrieved 21 October 2022.
- ↑ «پهپاد تازه‌نفس سپاه؛ شاهد ۱۳۶ B چه ویژگی‌هایی دارد؟». فرارو.
- ↑ «کپی ترکیه از روی پهپاد انتحاری ایران؟ / با ویژگی‌های پهپاد عذاب آشنا شوید». خبرآنلاین. ۲۰۲۳-۰۳-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۳.
- ↑ «China showcases Iranian-made Shahed-136 drone copy at Russia military event». Iran Front Page LogoIRAN FRONT PAGE.
- ↑ «دیفنس اکسپرس: چین پهپادی شبیه پهپاد «شاهد-136» ساخته است». مشرق نیوز.
- ↑ «نیوزویک: ایران "پهپادهای انتحاری" در یمن مستقر کرده است». دویچه‌وله فارسی. ۲۵ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۰.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Harris, Shane; Lamothe, Dan; Horton, Alex; DeYoung, Karen (20 October 2022). "U.S. has viewed wreckage of kamikaze drones Russia used in Ukraine". Washington Post. Retrieved 25 October 2022.
The Houthis claimed to have used Samad-3 drones to attack a refinery in Riyadh, Saudi Arabia, last spring, and launched Samad-1 drones at Saudi Aramco facilities in other parts of the country. Those drones are distinct from the weapons used by Russia in Ukraine.
- ↑ https://news.yahoo.com/sbi-says-ukrainian-mig-29-143900813.html
- ↑ «میگ-۲۹ ارتش اوکراین در حین شکار پهپاد شاهد-۱۳۶ سرنگون شد!». تحولات جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ "Ukrainian soldiers tell how they deal with Iranian kamikaze drones used by Russia". Yahoo. 7 October 2022. Archived from the original on 7 October 2022. Retrieved 8 October 2022.
- ↑ pjeanjaquet (۲۰۲۲-۱۰-۱۷). «Footage of civilians attempting to shoot down Iranian Drones in Kyiv». r/ukraine. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۸.
- ↑ "Russia-Ukraine war latest: Stop shooting down kamikaze drones, Kyiv civilians told". MSN. 17 October 2022. Retrieved 18 October 2022.
- ↑ Harris, Shane; Lamothe, Dan; Horton, Alex; DeYoung, Karen (20 October 2022). "U.S. has viewed wreckage of kamikaze drones Russia used in Ukraine". Washington Post. Retrieved 25 October 2022.
- ↑ "An Advanced Radio Communication Device on American Processors Found in the Shahed-136". Defense Express. Kyiv. 6 October 2022. Retrieved 19 October 2022.
- ↑ "Iranian drones 'manufactured with British and US components' used to bombard Ukraine". headtopics.com. 2022-05-10.
- ↑ "Kurdish officials: Death toll climbs in Iranian drone attack". AP NEWS (به انگلیسی). 2022-09-28. Retrieved 2022-09-28.
- ↑ «پهپادهای خبرساز ایرانی؛ از جنگ اوکراین تا حمله به اقلیم کردستان عراق». per.euronews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۰۱.
- ↑ «آمریکا پهپاد سپاه را در اربیل عراق سرنگون کرد؛ ایران: حق انتقام را برای خود محفوظ می‌دانیم». per.euronews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۰۱.
- ↑ [per.euronews.com
https://per.euronews.com/2022/09/30/irgc-says-attacks-to-kurdistan-region-of-iraq-will-continue «سپاه: حملات به اقلیم کردستان همچنان ادامه خواهد داشت»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). per.euronews.com. ۲۰۲۲-۰۹-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۰. کاراکتر line feed character در|نشانی=در موقعیت 17 (کمک) - ↑ "Israel says Iran launched more than 300 drones and missiles, 99% of which were intercepted". AP News (به انگلیسی). 2024-04-13. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ «اوکراین روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع می‌کند». euronews. ۲۰۲۲-۱۰-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ «آخرین خبر | وزارت خارجه خبر تحویل پهپاد به روسیه از سوی ایران را بی‌اساس خواند». آخرین خبر. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ «آخرین خبر | ادعای اتحادیه اروپا: شواهد کافی برای تحریم ایران به دلیل ارسال پهپاد به روسیه داریم». آخرین خبر. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ نیوز، پایگاه خبری تحلیلی خرداد (۱۴۰۱/۰۷/۲۷–۱۳:۳۹). «رهبری: می‌گفتند تصاویر پهپادهای ایرانی فتوشاپ است؛ حالا می‌گویند خطرناک است». fa. دریافت‌شده در 2022-10-19. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «آخرین خبر | سخنگوی کرملین: اطلاعاتی درخصوص خرید پهپاد از ایران نداریم». آخرین خبر. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ «ادعای جنجالی وال استریت ژورنال علیه ایران». عرشه آنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ «ادعای روزنامه واشینگتن پست در مورد پهپادهای ایران | TRT Persian». www.trt.net.tr. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ «فلاحت پیشه: خبر تحویل پهپاد ایرانی را خود روس‌ها منتشر کردند». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۱۹.
- ↑ محمد جمشیدی (5/10/1400). www.farsnews.ir. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://www.khabaronline.ir/news/1685324/توئیت-ایلان-ماسک-درباره-پهپادهای-ایرانی
- ↑ https://www.weeklyblitz.net/international/ukraine-loses-us5-million-migs-while-confront-us25k-russian-drone/
- ↑ ««کلاشنیکف دنیای پهپادها»؛ توانایی اصلی شاهد ۱۳۶ ارزان قیمت و کم سرعت در جنگ‌ها چیست؟».
- ↑ https://www.jpost.com/breaking-news/article-742605