دوبیتی (نام دیگر:فهلویات) (به انگلیسی: Two-Couplet) از قالب‌های ریشه‌دار شعر پارسی است. دوبیتی شعری یازده هجایی مرکب از چهار مصراع است که همه بر یک قافیه (جز مصرعِ سوّم که آوردن قافیه در آن اختیاری است) است. دوبیتی وزن تکامل یافته و عروضی شدۀ نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نامدارترین وزن دوبیتی بحرِ هزج مسدّس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) و مشهورترین شاعر بر وزن نام برده، باباطاهر عریان است. باباطاهر و فایز دشتی بزرگترین دوبیتی‌سرایان ایرانی‌اند.[۱]

دوبیتی‌ها

ویرایش

دوبیتی‌هایی از بابا طاهر و فایز دشتی:[۲]

مکن کاری که بر پا سنگت آیوجهان با این فراخی تنگت آیو
چو فردا نامه‌خوانان نامه خوانندتو وینی نامه خود ننگت آیو
               _بابا طاهر
* * *
دل عاشق به پیغامی بسازهخمارآلوده با جامی بسازه
مرا کیفیت چشم تو کافی استریاضت‌کش به بادامی بسازه
               _بابا طاهر
* * *
به گلشن تا ز گل نام و نشان استحدیث بلبل و گل در میان است
جهان تا هست ذکر شعر فایزمیان دوستان این داستان است
               _فایز دشتی
* * *
دلم با بیش و کم آزردنی نیست گل مِهرم به غم افسردنی نیست
چه توفان ها به ره دیدیم و دیدیم چراغ جان به هر دم مردنی نیست
               _منوچهر پازوکی

تاریخچه

ویرایش

دوبیتی در قدیم به فهلویات تعبیر می‌شده‌است که از این میان می‌توان به فهلویاتی اشاره نمود که توسط شیخ صفی الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ق)،[۳] شمس مغربی (متوفی ۸۰۹ق)[۴] و پورفریدون شیرازی (متوفی اوایل سده هشتم) سروده شده است. این نوع شعر در دورۀ ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک می‌نامیدند.[۲] ابواسحاق انصاری تلمسانی (۱۲۱۲–۱۳۰۰م)، فقیه و ادیب عربی اندلسی، «بمقالة فی علم العروض الدوبیتی» را نگاشت و در آن فنِّ شعریِ دوبیتی در زبان فارسی و عربی را بررسی نمود.[۵]

وزن دوبیتی و رباعی

ویرایش

دوبیتی و رباعی دو وزن متفاوت دارند. وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) است، درحالی‌که رباعی در وزن «لاحول ولا قوة الا بالله» با افاعیل (مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل) و افاعیل دیگر از این وزن است. نویسندۀ قابوس نامه دوبیتی را مرکب از دو بیت می‌داند که به وزن رباعی نباشد.[۲]

دوبیتی تک مطلعی

ویرایش

گونۀ دیگر دوبیتی سبک دوبیتی تک مطلعی آیت است که دوبیتی خُرادی نیز خوانده می‌شود. و شمار چهارمصرعی آن از بیست دوبیتی زنجیره‌ای نباید کمتر باشد. مصرع اول آن‌ها واحد است و جملگی از قافیۀ یکسان برخوردارند. این از محدودترین قالب‌های شعری درحوزۀ ادب فارسی است. مطلع نخستین نیم‌بند هرپاره یا مصرع شعر است. همهٔ انواع شعر یک مطلع را یکبار در گونهٔ خود می‌آورند اما در دوبیتی تک مطلعی تا بیست مصرع نخستین متن و سروده یا قافیهٔ آن به عینه تکرار می‌شود. نکتۀ اصلی این گونه دوبیتیِ زنجیره‌ای وحدتِ موضوع بودن آن بدونِ خروج از قالب وزن و قافیهٔ بیت اوّل و تکیۀ اصلی پیوسته بر مصرعِ معیار است.[۶]

دوبیتی سرایان

ویرایش
(باکی)[۷]

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. آرایه‌های ادبی (قالب‌های شعر، بیان و بدیع). (ISBN 964-05-0036-4)
  2. پرش به بالا به: ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ستایشگر، مهدی (۱۳۸۱واژه نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد اوّل، تهران: اطلاعات، ص. ص۴۶۴ شابک=۹۶۴-۴۲۳-۳۰۵-۰
  3. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اكتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲ اكتبر ۲۰۲۱. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  4. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اكتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲ اكتبر ۲۰۲۱. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  5. زرکلی، خیرالدین (۱۳۸۰). «التلمسانی». [[الأعلام]] (PDF). بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۳۳. دریافت‌شده در ۳۱ اکتبر ۲۰۱۶. تداخل پیوند خارجی و ویکی‌پیوند (کمک)
  6. مقدمه دیوان غمانه ص ۲
  7. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اكتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲ اكتبر ۲۰۲۱. تاریخ وارد شده در |بازبینی=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)

منابع

ویرایش

پیوند به بیرون

ویرایش