تذکرةالاولیاء

تذکرةالاولیاء کتابی عرفانی است به نثر ساده و در قسمت‌هایی مسجع، که در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه توسط فریدالدین عطار نیشابوری به فارسی نوشته شده‌است.

تذکرةالاولیا

نویسنده(ها)	فریدالدین عطار نیشابوری
زبان	فارسی
موضوع(ها)	شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه
گونه(های) ادبی	سرگذشت‌نامه

نام کتاب

«تذکره» از نظر لغوی به معنای یادآوری کردن است و به کتاب‌هایی گفته می‌شوند که در آن افرادی وجود دارند که در یک امری خاص اتفاق نظر داشته و شهره به امری هستند و دربارهٔ احوال و اقوال آن‌ها مطالبی نوشته می‌شود. «اولیا» نیز به معنای عارفان است.

موضوع کتاب

تذکرةالاولیاء کتابی دربارهٔ زندگی، حالات، اندیشه‌ها و سخنان عارفان و مشایخِ تصوف است، و به ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز صوفیان بزرگ می‌پردازد. این کتاب مشتمل است بر مقدمه و ۷۲ باب که هر باب به زندگی یک صوفی پرداخته‌است و در ابتدای هر باب سخنانی مسجع در تمجید و ثنای صوفی بیان شده و سپس سخنان و داستان‌ها دربارهٔ صوفی آورده شده‌است. نخستین باب به حالات و سخنان جعفر صادق اختصاص یافته‌است، و باب هفتاد و دوم به حسین بن منصور حلاج.

منابع عطار در تذکرةالاولیاء

عطار در دیباچهٔ کتاب نحوهٔ گزینش و تألیف مطالب را به‌روشنی بیان کرده‌است؛ بنابراین مقدمه، نقل‌ها و روایت‌های تذکرةالاولیاء التقاطی از مطالب کتاب‌های دیگر است. از آثار صوفیانهٔ مهم و مشهور مربوط به اواخر قرن چهارم تا پایان قرن ششم، چند اثر با احتمال زیاد ممکن است مأخذ نقل‌های مؤلف تذکرةالاولیاء باشند، که عبارت‌اند از: طبقات الصوفیه اثر ابوعبدالرحمن محمد سلمی نیشابوری، حلیةالاولیا ابونعیم اصفهانی، و رسالهٔ قشیریه نوشتهٔ ابوالقاسم قشیری. کشف‌المحجوب هُجویری نیز احتمالاً از منابع عطار بوده، زیرا عطار برخی از مضامین آن را با عبارات روان‌تر و رساتر آورده‌است.

اسامی صوفیان تذکرةالاولیاء

در مقدمه این کتاب عطار نیشابوری نام‌های هفتاد و دو تن از صوفیانی را که سرگذشتشان را نوشته‌است این گونه بیان داشته:

(اکنون اسامی این بزرگان که در این کتاب اند یاد کنم. بعد از آن شرح مقامات و کرامات و حالات و اوقات و اشارات‌اشان آغاز نهیم، بعون الله وحسن توفیقه).

جعفر صادق، اویس قرنی، حسن بصری، مالک دینار، محمدبن واسع، حبیب عجمی، ابوحازم مکی، عتبة بن الغلام، رابعه عدویه، فضیل عیاض، ابراهیم بن ادهم، بشر حافی، ذوالنون مصری، ابویزید بسطامی، عبدالله مبارک، سفیان ثوری، شقیق بلخی، امام ابوحنیفه، امام اعظم شافعی، امام احمد بن حنبل، داود طایی، حارث محاسبی، ابوسلیمان دارائی، ابن سماک، محمدبن اسلم، احمدبن حرب، حاتم اصم، عبدالله بن سهل، معروف کرخی، سری سقطی، فتح موصلی، احمد حواری، احمد خضرویه، ابوتراب نخشبی، یحیی معاذرازی، شاه کرمانی، یوسف بن الحسین، ابوحفص حداد، حمدون قصار، منصور عمار، احمد عاصم، عبدالله خبیق، جنید بغدادی، عمروبن عثمان مکی، ابوسعید خراز، ابوالحسین نوری، ابوعثمان حیری، ابومحمد رویم، ابن عطا، عبداله جلاء، ابراهیم رقی، یوسف اسباط، ابویعقوب نهرجوری، سمنون محب، محمد مرتعش، عبدالله محمد، ابوالحسین بوشنجی، محمدبن علی الترمذی، ابوبکر وراق، عبدالله منازل، علی سهل اصفهانی، خیر نساج، ابوالخیر اقطع، ابوحمزه خراسانی، عبدالله تروغبدی، عبدالله احمد مغربی، ابوعی جرجانی، ابوبکر کتانی، عبدالله محمدبن خفیف، ابومحمد جریری، احمدبن مسروق، حسین منصور حلاج.

ملحقات تذکرةالاولیاء

بنا بر نظر اکثر تصحیح کنندگان این کتاب، تذکرةالاولیاء دارای هفتاد و دو باب است و ۲۵ باب دیگر در قرن دهم بدان افزوده شده‌است به نظر محمد استعلامی، دست‌نویس‌های معتبر تذکرةالاولیاء تا قرن دهم هجری، شامل همین ۷۲ باب است، امّا پس از قرن دهم فصل‌های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخِ کِبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن‌های چهارم و پنجم را دربرداردو یکی دیگر از دلایل این است که در تمام نسخ کهن این کتاب عطار نام این هفتاد و دو تن را که با جعفر صادق آغاز و با منصور حلاج پایان می‌یابد را در مقدمه ذکر کرده‌است و سخنی از دیگر صوفیان وجود ندارد و حتی در ترجمه ایغوری سده نهم این کتاب نیز که در زمان میرعلیشیر نوایی انجام شده‌است تنها نام این هفتاد و دو تن ذکر شده‌است.

سبک نثر تذکرةالاولیاء

تذکرةالاولیاء تنها اثر منثور عطار نیشابوری است. نثر این کتاب را نمی‌توان اثر خاص عطار شمرد و برای آن نشانه‌های سبکی بیان کرد زیرا کار عطار تألیفی از اجزا اقتباس شده کتابهای دیگر است و اگر در چند جا عباراتی از خود آورده باشد باز هم پیرو کسانی است که مآخذ کار او را پرداخته‌اند و حتی در دیباچه کتاب که از فکر و قلم عطار تراوش کرده‌است باز هم شیوه نگارش همان است که در متن دیده می‌شود و روش نویسندگانی چون هجویری و عثمانی است با این تفاوت که نثر کتاب عطار پخته‌تر و روان تر از نثرهای عرفانی فارسی در قرن‌های پیش است. سبک نثر عطار را می‌توان همان شیوه نثر در دوره سامانیان برشمرد با این تفاوت که در به کار بردن حروف اضافه به روش قرن ششم گرایش پیدا کرده‌است حتی اغلب به جای اندر از در استفاده شده‌است.

آن خلیفهٔ الهی، آن دعامهٔ نامتناهی، آن سلطان العارفین، آن حجةالخلایق اجمعین، آن پختهٔ جهان ناکامی، شیخ بایزید بسطامی رحمةالله علیه، اکبر مشایخ و اعظم اولیا بود، و حجت خدای بود، و خلیفهٔ بحق بود، و قطب عالم بود، و مرجع اوتاد، و ریاضات و کرامات و حالات و کلمات او را اندازه نبود و در اسرار و حقایق نظری نافذ، و جدی بلیغ داشت، و دائم در مقام قرب و هیبت بود. و غرقهٔ انس و محبت بود پیوسته تن در مجاهده و دل در مشاهده داشت، و روایات او در احادیث عالی بود، و پیش از او کسی را در معانی طریقت چندان استنباط نبود که او را گفتند که در این شیوه همه او بود که علم به صحرا زد و کمال او پوشیده نیست، تا به حدی که جنید گفت: بایزید در میان ما چون جبرائیل است در میان ملائکه.

— بخش آغازین ذکر بایزید بسطامی

اهمیت کتاب

بنا به نظر محمد قزوینی اهمیت و قدر کتاب تذکرةالاولیاء از چند راه است:

یکی از حیث قِدَم متن با ملاحظهٔ قلّت وجود نثر در زبان فارسی عموماً و در آن اعصار خصوصاً، دیگر از حیث بیان مقامات عارفین و مناقب صوفیّه و مکارم اخلاق مشایخ طریقت و سیرهٔ اولیاء و صالحین و شرح مجاری حالات و چگونگی اوضاع ایشان در زهد و ورع و ریاضات شاقّه و مجاهدات بسیار سخت و سخنان حکمت‌آمیز و نصایح و مواعظ بسیار سودمند، به حال هیئت اجتماعیّه و عامهٔ ناس که از ایشان منقول است، و دیگر از حیث انشاء و اسلوب.

وضعیت انتشار

تاکنون سه تصحیح از این کتاب انجام شده‌است. تصحیح انتقادیِ تذکرةالاولیاء اولین بار توسط رنالد نیکلسن انجام گرفته‌است (چاپ لیدن ۱۹۰۵–۱۹۰۷). از امتیازات تصحیح نیکلسن، یکی بی‌طرفی مذهبی او (از نظر شیعه و سنی)، و دیگر مقدمهٔ محمد قزوینی بر آن است که حاوی اطلاعات دقیق و سودمندی است. دومین تصحیح تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی در سال ۱۳۴۷ است.منقح‌ترین چاپ تذکرةالاولیاء مجموعهٔ دو جلدی تصحیح «تذکرةالاولیاء» به تصحیح و توضیح محمدرضا شفیعی کدکنی است که انتشارات سخن منتشر کرده‌است.

منابع

• فریدالدین عطار نیشابوری (بهار ۱۳۸۳)، تذکرةالاولیاء، به کوشش محمد استعلامی.، تهران: زوار، شابک ۹۶۴-۴۰۱-۰۳۴-۵
• صفحات اولیهٔ تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، انتشارات زَوّار، چاپ بیست‌وسوم، ۱۳۹۱. سایت خانهٔ کتاب 5-034-401-964 ISBN بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine
• شفیعی کدکنی و تصحیح آثار عطّار نیشابوری بانک اطلاعات نشریات کشور|روزنامهٔ ایران
• تذکرةالاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، انتشارات زَوّار، چاپ بیست‌وپنجم، سایت خانهٔ کتاب بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine

پیوند به بیرون

• تذکرة الاولیاء در ویکی‌نبشته
• متن تذکرةالأولیاء|وبگاه گنجور
• تذکرةالأولیاء، بخش اول، چاپ لیدن
• تذکرةالأولیاء، بخش دوم، چاپ لیدن