فخر رازی

فلسفه‌دان، فقیه، مفسر و حکیم ایرانی
(تغییرمسیر از امام فخر رازی)

ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن تَیْمیِّ بَکْریِّ طبرستانی رازی (۶۰۶–۵۴۴ ق)، فقیه، متکلم، فیلسوف، مفسر، حکیم، پزشک، شاعر و منجم مسلمان ایرانی[۱][۲][۳] در سال ۵۴۴ قمری از خانواده‌ای اهل طبرستان[۴] در ری زاده شد و در سال ۶۰۶ قمری در هرات درگذشت.[۵][۶][۷]

فخر رازی
زادهٔ۵۴۳ (قمری)
درگذشت۶۰۶ (قمری)
مدفنمرادخان
ملیتایرانی
دیگر نام‌هاابن خطیب، خطیب ری، فخرالدین،
امام المشککین
پیشه(ها)فیلسوف و دانشمند و حکیم
سال‌های فعالیتقرن ششم و هفتم
آثارحفظ البدن، تفسیر کبیر، مفاتیح‌الغیب و رساله‌های بسیاری به عربی و فارسی
فرزندانضیاءالدین
شمس‌الدین
والدینضیاءالدین عمر بن حسین

وی معروف به ابن الخطیب[۸] و ملقب به فخرالدین است و به امام رازی یا امام فخر رازی نیز شهرت دارد. او بر علوم عقلی و علوم نقلی، تاریخ، کلام، فقه، اصول و علوم ادبی عصر خود تسلط کامل داشت. کتاب‌هایش در دوران حیات او بسیار مورد استقبال قرار گرفت و به عنوان کتب درسی از آن‌ها استفاده می‌شد. بسیاری از اندیشمندان، فخر رازی را نخستین کسی می‌دانند که فلسفه و کلام را به هم آمیخته و از این نظر، الگوی بسیاری از متکلمان پس از خود شده است.[۸]پدرش ضیاءالدین عمر بن حسین طبرستانی، خود از بزرگان علم و عرفان بود که از آمل به ری مهاجرت کرده بود.[۹][۱۰][۱۱]

رازی معاصر و همدرس شیخ اشراق بود. هر دوی آنها در مراغه نزد مجدالدین جیلی درس می‌خواندند و به همین علت هر دو در پاره‌ای از نظریات انتقادی بر بعضی از مباحث منطقی مشابهاتی دارند که این نظریات ملهم از استادشان بوده است.[۱۲]

دورهٔ زندگی

ویرایش

برجسته‌ترین دورهٔ زندگی فخر رازی در شهر هرات بوده و در مجمع درسی‌اش بیشتر از دو هزار دانشمند شرکت می‌کردند و حتی در هنگام سواری نیز بیش از سیصد نفر از فقیهان و شاگردانش برای بهره‌بردن از دانشش او را همراهی می‌کردند. وی در اصول و کلام مذهب اشعری و در فروع و فقه مذهب شافعی اِشراف داشت. برای فراگیری علم و تدریس و تقریر خطابه‌های علمی به شهرهای بزرگ و مراکز علمی از جمله خوارزم سفر کرد. در آنجا با معتزله به بحث و مجادله افتاد و سرانجام از آنجا اخراج شد. بعداً به فرارود و شهرهای بخارا، سمرقند، خجند و چندین شهر دیگر سفر و با فقها و علما مناظراتی کرد و بر همه فائق آمد و هیچ‌کس را یارای بحث و مناظره با او نبود. گاهی هم در مباحثه تند می‌شد و بدگویی می‌کرد. او سخنرانی چیره‌زبان و مورد احترام فوق‌العادهٔ پادشاهان و حکام زمان خود بود. رازی ثروت زیادی داشت و در علوم فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب و ریاضیات متبحر بود و در تمام این زمینه‌ها تألیفاتی دارد که شهرت و اهمیت زیادی پیدا کرده‌اند و در سراسر ممالک اسلامی مورد بحث و تحقیق قرار می‌گیرند. فخر رازی، در اواخر زندگی‌اش در هرات ساکن بود. در آن زمان، هرات نیز در تصرف محمد خوارزمشاه بود. وی نخستین کسی بود که از شیوهٔ «سَبْر» و «تقسیم» در کتاب‌هایش استفاده کرد؛ به این معنی که هر مسئله‌ای را با موشکافی کم‌نظیری می‌شکافت، آن را به کوچک‌ترین اجزای سازندهٔ آن تجزیه می‌کرد و از همهٔ زوایا و وجوه با آن برخورد می‌کرد. امام فخر رازی پس از ازدواج صاحب سه پسر و دو دختر شد که نام پسران خود را محمد، ضیاالدین و شمس‌الدین گذاشت.

از جمله سفرهای مهم او، سفری به خوارزم بود که در آن‌جا با طرفداران عقاید معتزله سخت درگیر شد، و قدرت گروهی از داعیه‌داران مقیم خوارزم را به خطر افکند. پس از پیروزی فخر رازی، زمینهٔ تحریک عوام فراهم آمد و احتمال برپایی فتنه و آشوب مردم، حکام خوارزم را به وحشت افکند. ناگزیر از حمایتش دست برداشتند و از خوارزم اخراجش کردند. پس از آن راه فرارود در پیش گرفت. در شهرهای سمرقند و بخارا، خجند و بناکت، با عالمان و فقیهان سرشناس به مباحثه و مناظره پرداخت. از جمله با رضی‌الدین نیشابوری، رکن‌الدین قزوینی و شرف‌الدین مسعودی در مجالس عمومی به جدل و مناظره نشست و بر همگان چیره شد. در سال ۵۸۲ قمری اختر شناسان سمرقندی و طرفداران احکام نجوم، پیش‌بینی کرده بودند که در این سال در برج میزان طوفانی از باد رخ می‌نماید که شهر را زیر و زبر می‌کند. فخر رازی با شرف‌الدین مسعودی در مورد بطلان حکم منجمان به مباحثه نشست و سرانجام بر وی پیروز شد و بر سخن منجمان و به‌طور کلی به احکام نجومی خط بطلان کشید. صاحب مجمل فصیحی این حادثه را چنین توصیف کرده است: «در این سال اجتماع اختران هفتگانه در ماه رجب ۵۸۲ در برج میزان واقع شد و مدت‌ها در افواه افتاده بود که «طوفان باد» خواهد شد. طوفانی که سی گز یا بیست گز، از خاک زمین برگیرد و از ابتدای قران تا یک ماه بادی نجنبید که برگ درختی حرکت یابد یا شعلهٔ چراغی فرونشاند، و در این واقعه شاعران به جد و هزل چیزی گفته‌اند.

شخصیت اجتماعی

ویرایش

فخر رازی خطیبی زبان‌آور بود و مردم خراسان برای شنیدن سخنانش شوق و رغبت بسیار داشتند. او مورد احترام فوق العادهٔ شاهان و امیران و وزیران روزگار خود قرار داشت و از ثروت و اعتبار فراوان برخوردار شد. در جدل و مناظره سخت نیرومند بود و کسی را یارای مباحثه با او نبود. در علوم زمان خود مانند: فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب و ریاضیات متبحر بود و در تمام این زمینه‌ها تألیفات مرغوب دارد. تألیفات وی نیز مانند خودش شهرت و اهمیت فراوان یافت و در سراسر ممالک اسلامی آن روزگار مورد بحث و تدریس قرار گرفت. فخر رازی ذهنی آزاد و مستقل داشت و می‌کوشید که تحت تأثیر هیچ مکتبی قرار نگیرد. هم بر نهج البلاغه علی بن ابیطالب و هم بر دیوان سقط الزند ابوالعلاء معری شرح نوشت. با این همه در کلام پیرو مذهب اشعری و در فقه پیرو امام شافعی بود.

شخصیت علمی

ویرایش

در میان آثار وی می‌توان هم شاهد کتب فلسفی و هم شاهد کتب کلامی بود. حتی می‌توان گفت که برخی آثار وی همچون شرح اشارات و شرح عیون الحکمه کتاب‌هایی کاملاً فلسفی‌اند. وی کتاب عیون الحکمه را در اواخر عمر خود نگاشته است. فخر رازی در بیشتر اصول مسلم فلسفی شک کرده و بر فلاسفه متقدم ایراداتی وارد آورده است و حکیمانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، قطب‌الدین رازی، میرداماد و ملاصدرا مدت‌ها سرگرم جواب دادن به شبهات او بوده‌اند. به سبب همین قدرت در تشکیک است که وی را امام المشککین لقب داده‌اند. همچنین به ابن خطیب ملقب گشته است.

از آنجا که وی روحیه‌ای نقاد و تحلیل‌گر داشت، اندیشهٔ فلاسفه را نقد می‌کرد و مورد شک و شبهه قرار می‌داد و از این جهت به امام المشکّکین مشهور است. سهم عمدهٔ فخر رازی در پیشبرد الاهیات فلسفی است. به زبان ساده، وی تلاش می‌کند تا با پیش زمینه‌ای کلامی، به عنوان یک فیلسوف اثری حکمی و فلسفی را تدوین کند. او تلاش کرده تا الاهیات فلسفی را گسترش دهد. یکی از کارهای مهم وی در واقع ایجاد هماهنگی میان تقسیم‌بندی‌های سه‌گانهٔ منطقی، الهی و طبیعی میان فلسفه و کلام است. در واقع فخر رازی می‌کوشید که از یک سو دست به تطبیق میان عناوین مسائل میان فلسفه و کلام زند و از سوی دیگر منطق را در ساختار آموزش‌های علم کلام وارد کند.[۱۳][۱۴] افکار فخر رازی از میان آثارش باید با دقت استنتاج و بررسی شود، زیرا گاهی اندیشه‌هایی را که بر خلاف رویه جاری زمانه یا مخالف دیدگاه‌های دیگر اشعریان هم عصرش بوده است، با ظرافت ارائه کرده باشد. مانند موضع‌اش دربارهٔ «خلق افعال» که معادل امروزی آن بحث اختیار است؛ فخر در رسالات کوتاه یا آموزشی تنها به بیان دیدگاه ابوالحسن اشعری بسنده کرده است اما در کتاب‌های مهم و مفصل، مانند تفسیر کبیر، نظر اصلی خود را ارائه کرده است که با نظر دیگر اشاعره یا عقاید عمومی تفاوت دارد.[۱۵]

منطق فخر رازی

ویرایش

فخر رازی از چند جهت در منطق اهمیت دارد:

  1. کتب منطقی‌ای همچون منطق الملخص، الانارات فی شرح الاشارات، شرح عیون الحکمة را به نگارش درآورده که سبب توجه منطق‌دانان بعدی مانند کاتبی، خونجی، ارموی، محقق طوسی و قطب رازی به سمت او شده است.
  2. او در نقد آراء منطقی به فلسفه و مبانی قواعد منطقی کشانده می‌شود.
  3. وی در ارائه مطالب منطقی روشمند دارد و نیز بسیار می‌کوشد تا نقدهایش را منطقی جلوه دهد.[۱۶]

وفات و آرامگاه

ویرایش

فخر رازی در روز دوشنبه، عید فطر سال ۶۰۶ قمری در هرات در گذشت. فخر در بستر مرگ وصیت نامه‌ای بر یکی از دوستان یا شاگردان خود املا کرد که حاوی اطلاعات وسیعی از افکار و حتی زندگی اوست؛ از آنجایی که در وصیت نامه می‌گوید که هیچ روشی را برتر از روش قرآن ندیده است، این عبارت مورد منازعه جدی قرار گرفته است و از سوی برخی نوعی توبه تلقی شده است. اما در واقع این تنها بازگویی عقاید قبلی وی است.[۱۷] او بسیار مورد علاقه و احترام دولت وقت بود و برخی می‌گویند به همین سبب فرقه کرامیه به خاطر حسادت به موقعیتش او را مسموم کردند. این روایت را تنها ابن قفطی در اخبار العلماء ذکر کرده است و نقل او این است که «گفته‌اند» و چیزی را نسبت نداده است اما می‌تواند صحیح[۱۸][۱۹] مرقدش در شمال غرب شهر هرات و در سمت غربی متوسط جاده خیابان هرات واقع بوده و زیارتگاه خاص و عام است. در طول جنگ‌های اخیر و هجوم روسها به افغانستان، مقبره فخر رازی ویران گردیده اما در این اواخر مختصر بازسازی شده است.

شاگردان

ویرایش

اشعار

ویرایش

از فخر رازی همچون اکثر متفکران و دانشمندان ایرانی اشعار اندکی به زبان‌های فارسی و عربی بر جای مانده است. سروده‌های فارسی او بسیار کم و بیشتر در قالب رباعی است. این رباعی‌ها با اشعار کسانی چون ابوسعید ابوالخیر، عمر خیام، ابن سینا و بابا افضل کاشانی به گونه ای در هم آمیخته است.

نظرات دیگران دربارهٔ وی

ویرایش
  • عباس زریاب خویی: از جملهٔ حکمای نادر مشرق زمین است که در مباحث فلسفی و کلامی سعی در استقلال رأی و آزادی از تقلید داشته است.[۲۰]
  • سید جواد طباطبایی: از نوادر اندیشمندان ایرانی و فرهیختگان عالم اسلام تسنن بود. او همانند سَلَف خود، امام محمد غزالی، شخصیتی بغرنج و پیچیده داشت و در تمامی دانش‌های عقلی و نقلی تا امروز از سرآمدان و نمایندگان جامع آن دانش‌ها به‌شمار رفته است.
  • قطب‌الدین شریف لاهیجی: الامام فخر الدین، ابوعبدالله محمد بن عمر بن الحسین الرازی، المعروف بابن الخطیب، در بحث و جدال و مباشرت قیل و قال مرتبی عظیم داشت و در عصر او کسی در بحث او مقاومت نمی‌کرد.

معرفی تفسیر از نظر برخی صاحب‌نظران

ویرایش

کتاب‌شناسی

ویرایش

فخر رازی آثار بسیاری در علوم نقلی و علوم عقلی دارد که برخی از مهم‌ترین‌شان عبارتند از:

  • تفسیر کبیر که به «مفاتیح الغیب» موسوم است.
  • الاربعین فی اصول الدین، این کتاب دارای چهار مسئله از مسائل کلامی است. او این کتاب را برای پسرش محمد تألیف نمود.
  • اساس التقدیس، این کتاب برای سیف‌الدین ملک عادل نوشته شده است و در قاهره منتشر شده است.
  • اسرارالتنزیل و انوارالتاویل، فخر رازی می‌خواسته است این کتاب را در چهار مبحث: اصول، فروع، اخلاق و مناجات بنویسد؛ ولی بعد از پایان مبحث اول در گذشت.
  • اسرارالنجوم
  • الانارات فی شرح الاشارات (در انتقاد از بوعلی سینا)
  • البیان و البرهان
  • تحصیل الحق، رساله‌ای در مورد کلام
  • تعجیزالفلاسفه
  • تهذیب الدلایل و عیون المسائل
  • زبده العالم فی الکلام
  • شرح قانون در طب ابن سینا
  • شرح نهج البلاغه]][۱۹]
  • الشجرة المبارکة
  • حفظ البدن
  • جامع العلوم یا حدائق الانوار فی حقایق الاسرار مشهور به «ستینی»
  • مجموعه «شش رساله»
  • سرّ المکتوم

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. Behnegarsoft.com (۲۰۱۸-۰۱-۰۷). «کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت - 5- امام فخر رازی». ایپترا | کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۱۲.
  2. https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007%2F978-1-4419-9917-7_9265
  3. «Fakhr al-Din al-Razi Biography - Sunni Muslim theologian and philosopher». pantheon.world (به canon). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۱۲.
  4. سفرنامه و سرانجام نامة امام فخر رازی
  5. «5- امام فخر رازی». کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت. ۲۰۱۸-۰۱-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۳۰.
  6. فخر رازی کیست؟[پیوند مرده]
  7. فخرالدین رازی
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ جمعی از نویسندگان زیر نظر دکتر محمد فنایی اشکوری (۱۳۹۲). درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی (جلد دوم). تهران: سمت. صص. ۲۴۴. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۳۰-۹۵۰-۱.
  9. سفرنامه و سرانجام نامة امام فخر رازی
  10. فخرالدین رازی
  11. محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی
  12. منطق الملخص. صص. ۱۰۱.
  13. مقدمه کتاب تلخیص المحصل، حسن انصاری، ص بیست مقدمه،1394 شمسی، میراث مکتوب با همکاری مؤسسه اسماعیلیان و مرکز علمی پژوهش‌های فرانسه
  14. قاسمی, اعظم; یونسی, آریا (2018-01-21). "فخر رازی: خاستگاه کلام فلسفی". جستارهای فلسفه دین. 6 (2): 121–147.
  15. قاسمی اعظم، یونسی آریا. مسئله اختیار و خلق الافعال از منظر فخر رازی. پژوهش‌های مابعدالطبیعی. ۱۳۹۹; ۱ (۲) :۲۲۸–۲۰۵ http://dorl.net/dor/20.1001.1.21982783.1399.1.2.7.8
  16. درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی. صص. ۱۲۳ و ۱۲۴.
  17. قاسمی، اعظم، یونسی، آریا. (1399). نگاهی به عقل‌گرایی فخر رازی: بازخوانی انتقادی وصیت‌نامه او. حکمت معاصر، 11(1), 169-191. doi: 10.30465/cw.2020.5419
  18. ابن القفطی، الدین أبو الحسن علی بن یوسف بن إبراهیم الشیبانی، إخبار العلماء بأخبار الحکماء، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1426 هـ - 2005 م، ص. ۲۲۰
  19. ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ فرهنگ لغت دهخدا
  20. فخر رازی و مسئله «وجود» / عباس زریاب خویی

منابع

ویرایش