ویکی‌پدیا

ابط‌الجوزا

ستاره‌ای در صورت فلکی شکارچی
(تغییرمسیر از آلفا شکارچی)

اِبط‌الجوزا یا شَبان‌شانه[۱] (در پارسی میانه: بَشْن[۲]) (به انگلیسی: Betelgeuse) یا آلفای شکارچی ( Orionis به اختصار alpha Ori یا Ori) نخستین ستارهٔ پرنور صورت فلکی شکارچی و به‌طور میانگین دهمین ستارهٔ درخشان آسمان شب است.[۳]

شبان‌شانه
Map of the constellation Orion<div style="position: absolute; z-index: 2; height: 0; width: 0; margin: 0; padding: 0; 
 top:  خطای عبارت: نویسه نقطه‌گذاری شناخته نشده «۳»px;
 left: 141px; ">

ابط‌الجوزا واقع در صورت فلکی شکارچی (دایرهٔ سرخ)
اطلاعات رصدی
مبدأ J2000.0      اعتدال J2000.0
صورت فلکی شکارچی
آوا ‎/ˈbɛtəldʒuːz, ˈbiːtəl-, -dʒuːs/‎[۴][۵]
بُعد 05h 55m 10.30536s[۶]
میل ‏ 25.4304″ 24′ ‎+07°[۶]
مشخصات
مرحلهٔ تکامل ابرغول سرخ
نوع طیف M1–M2 Ia–ab[۷]
قدر ظاهری (V) +0.50[۸](0.0–1.6[۹])
قدر ظاهری (J) −3.00[۱۰]
قدر ظاهری (K) −4.05[۱۰]
شاخص رنگ U−B +2.06[۸]
شاخص رنگ B−V +1.85[۸]
نوع متغیر SRc[۱۱]
اخترسنجی
سرعت شعاعی (Rv)۲۱٫۹۱[۱۲] ک.م./ث
حرکت خاص (μ) بعد: ۲۶٫۴۲±۰٫۲۵[۱۳] mas/yr
میل: ۹٫۶۰±۰٫۱۲[۱۳] mas/yr
اختلاف‌منظر (π)۴٫۵۱ ± ۰٫۸۰[۱۳] mas
فاصلهحدود ۷۰۰ سال نوری
(حدود ۲۲۰ پارسک)
قدر مطلق (MV)−۵٫۸۵[۱۴]
جزئیات
جرم۱۱٫۶+۵٫۰
−۳٫۹[۱۵] M☉
شعاع۸۸۷±۲۰۳,[۱۶] ۹۵۵±۲۱۷[۱۵] R☉
درخشندگی۹۰,۰۰۰ – ۱۵۰,۰۰۰[۱۷] L☉
گرانش سطحی (log g)−۰٫۵[۱۸] cgs
درجه حرارت۳,۵۹۰[۱۵] کلوین
فلزینگی [Fe/H]۰٫۰۵[۱۹] dex
چرخش۳۶±۸[۲۰] years
سرعت چرخش (v sin i)۵٫۴۷±۰٫۲۵[۲۰] ک.م./ث
سن۸٫۰–۸٫۵[۱۶] میلیون سال
نام‌گذاری‌های دیگر
Betelgeuse, α Ori, 58 Ori, HR 2061, BD+7°1055, HD 39801, FK5 224, HIP 27989, SAO 113271, GC 7451, CCDM J05552+0724AP, AAVSO ۰۵۴۹+۰۷
ارجاعات پایگاه‌های داده
سیمباداطلاعات

این ستاره، یک اَبَرغول سرخ متغیر با دوره‌ای چندصد روزه است. ابط‌الجوزا ستارهٔ غول‌پیکری است که قطر آن در حدود یک میلیارد و شش صد میلیون کیلومتر است، یعنی تقریباً بیش از هزار و صد برابر قطر خورشید که یک میلیون و سیصد هزار کیلومتر است.[۲۱]

واژهٔ ابط‌الجوزا عربی است و معنی واژگانی آن «کتف میانی» یا همان «میان‌شانه» است.

مجموعه‌ای از پنج ستاره که بالاتر از شبان‌شانه قرار دارند، «ستارگان گرز» هستند که نمایان‌گر گرزی در دست راست شکارچی‌اند. قدر ظاهری این پنج ستاره کم‌تر از شبان‌شانه است.[۲۲]

شرح

ویرایش

ابط الجوزا یک ابرغول سرخ با گونه طیفی M1-2 و یکی از بزرگ‌ترین ستارگان شناخته‌شده‌است که با چشم غیرمسلح قابل مشاهده می‌باشند. این ستاره معمولاً دهمین ستاره از نظر روشنی در آسمان شب و پس از پای شکارچی، دومین ستاره درخشان در صورت فلکی شکارچی است. ابط‌الجوزا یا شبان‌شانه یک ستاره متغیر نیمه‌منظم با رنگ قرمز متمایز است که قدر ظاهری آن بین ۰٫۰ تا ۱٫۶ متغیر است، که بیشترین دامنه تغییرات را در بین ستارگان با قدر اول دارد. در طول موج‌های فروسرخ نزدیک، ابط الجوزا درخشان‌ترین ستاره در آسمان شب است. نام‌گذاری بایر آن α Orionis است که به لاتین Alpha Orionis و به اختصار Alpha Ori یا α Ori نامیده می‌شود.

این ستاره فراری که از زادگاه خود در انجمن شکارچی اوبی۱ (OB1) - که شامل ستاره‌های کمربند شکارچی است - بیرون رانده شده‌است، مشاهده شده‌است که با سرعت ۳۰ کیلومتر در ثانیه در محیط میان‌ستاره‌ای حرکت می‌کند و شوک تعظیمی به عرض بیش از چهار سال نوری ایجاد می‌کند.

در سال ۱۹۲۰، ابط‌الجوزا اولین ستاره فراخورشیدی شد که قطر زاویه‌ای نورسپهر آن اندازه‌گیری شد. مطالعات بعدی، یک قطر زاویه‌ای (اندازه ظاهری) از ۰٫۰۴۲ تا ۰٫۰۵۶ ثانیه قوسی را گزارش کرده‌اند. این دامنه اندازه‌ها به غیرکروی بودن، تاریکی لبه، تپش و ظاهر متغیر در طول موج‌های مختلف نسبت داده می‌شود.

ابط‌الجوزا همچنین توسط پوششی پیچیده و نامتقارن احاطه شده‌است که تقریباً ۲۵۰ برابر اندازه خود ستاره است و ناشی از اتلاف جرم همین ستاره است. تنها آر ماهی زرین و خورشید از نظر قطر زاویه‌ای که از زمین قابل مشاهده هست، از ابط‌الجوزا پیشی می‌گیرند.

از مهر ۱۳۹۸ (اکتبر ۲۰۱۹)، ابط‌الجوزا به‌طور قابل توجهی کم‌نورتر شد و تا اواسط بهمن همان سال، درخشندگی آن تقریباً سه برابر، از قدر ۰٫۵ به ۱٫۷ کاهش یافته بود. سپس به محدوده درخشندگی عادی خود بازگشت و در فروردین ۱۴۰۲ به اوج قدر بصری ۰٫۰ و ۰٫۱ در باند V رسید. رصدهای فروسرخ نشان دادند که در ۵۰ سال گذشته هیچ تغییر چشمگیری در درخشندگی آن رخ نداده‌است و این نشان می‌دهد که کاهش نور به‌دلیل تغییر در خاموشی اطراف ستاره بوده‌است و علت، تغییری بنیادی نبود. مطالعه‌ای با استفاده از تلسکوپ فضایی هابل پیشنهاد می‌کند که غبار، در اثر پرتاب و خروج جرم از سطح ستاره ایجاد شده‌است. این مواد میلیون‌ها کیلومتر از ستاره دور شده و سپس سرد و متراکم شده‌اند تا غباری ایجاد کنند که باعث کاهش نور ستاره شده است.

بزرگی

ویرایش

ستارهٔ شبان‌شانه به قدری بزرگ است که اگر به جای خورشید در مرکز منظومهٔ خورشیدی قرار گیرد، تا دو سوم مدار مشتری را اشغال می‌کند. شبان‌شانه پس از خورشید دومین قطر ظاهری بزرگ را دارد.

اگر ابط الجوزا با شعاع حدود ۶۴۰ برابر خورشید در مرکز منظومه خورشیدی ما قرار می‌گرفت، سطح آن فراتر از کمربند سیارک‌ها قرار می‌گرفت و مدارهای عطارد، زهره، زمین و مریخ را در خود می‌بلعید. محاسبات جرم ابط الجوزا از کمی کمتر از ده تا کمی بیش از بیست برابر جرم خورشید است. به دلایل مختلف، اندازه‌گیری فاصله آن بسیار دشوار بوده‌است. بهترین تخمین‌های فعلی در حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ سال نوری از خورشید است - که برای یک ستاره نسبتاً نزدیک، عدم قطعیت نسبتاً زیادی است. قدر مطلق آن حدود -۶ است.

انفجار آینده

ویرایش

ستاره شبان‌شانه به مرگ خود نزدیک است و در آینده با یک انفجار ابرنواختری به یک ستارهٔ نوترونی، یا شاید یک سیاه‌چاله تبدیل خواهد شد.[۲۳] ابط الجوزا که کمتر از ۱۰ میلیون سال قدمت دارد، به دلیل جرم زیادش به سرعت تکامل یافته‌است و انتظار می‌رود که تکامل خود را با انفجار ابرنواختر به پایان برساند، که به احتمال زیاد در ۱۰۰۰۰۰ سال آینده رخ خواهد داد. هنگامی که ابط الجوزا منفجر شود، بیش از سه ماه مانند نیمه ماه خواهد درخشید. زندگی در زمین از این انفجار آسیبی نخواهد دید.

طول عمر آن ممکن است تا حدود ۱۰۰ هزار سال دیگر ادامه یابد. در صورت انفجار، این ستاره از دیدگاه زمینیان به قدر (روشنایی) ۱۰- خواهد رسید یعنی ۲۵۰ بار روشن‌تر از سیارهٔ ناهید و ۲٬۵۰۰ بار درخشان‌تر از ستارهٔ شباهنگ. به عبارتی روشنی آن پس از انفجار قابل مقایسه با ماه شب چهارده خواهد بود.[۲۴]

از زمان آغاز نخستین داده‌گیری‌های اخترشناسانه، برای اخترفیزیکدان‌ها مسجل شده بود که شبان‌شانه یک غول سرخ است و در حال طی کردن مراحل پایانی عمر خود می‌باشد. اما پیش‌بینی دقیق زمان انفجار آن عملاً امری غیرممکن است. شواهد اخیر اما نشان می‌دهند که ممکن است روند انفجار این ستاره از هم‌اکنون آغاز شده باشد.

انفجار ابرنواختری اگر چه پایان راه بخش قابل توجهی از ستارگان می‌باشد اما از آنجا که سن انسان‌ها در مقابل زمان تحول ستارگان بسیار کوچک و ناچیز است، دیدن یک انفجار ابرنواختری اتفاقی بسیار بسیار نادر و کم‌احتمال به حساب می‌آید. برای مثال قدیمی‌ترین ابرنواختر ثبت‌شده در تاریخ به ۱۰۵۴ میلادی برمی‌گردد که در دست‌نوشته‌های چینی آثاری از آن به چشم می‌خورد.

ستارهٔ شبان‌شانه با فاصلهٔ ۶۲۵ سال نوری یکی از نزدیک‌ترین ستارگان به زمین به حساب می‌آید و این خود باعث می‌شود تا انفجار احتمالی آن از دید ناظر زمینی بسیار پرنور باشد. تخمین زده می‌شود شبان‌شانه در صورت انفجار به مدت چندین روز، درخشندگی‌ای معادل چند برابر قرص کامل ماه داشته باشد به صورتی که آن را حتی در طول روز نیز می‌توان مشاهده کرد. انفجار احتمالی شبان‌شانه هیچ خطری برای حیات روی زمین به همراه نخواهد داشت.[۲۵]

 
هم‌سنجی سیاره‌های منظومه خورشیدی با تعدادی از ستاره‌های مشهور:
الف:
زمین (۴) > ناهید (۳) > مریخ (۲) > تیر (۱)
ب:
مشتری (۸) > زحل (۷) > اورانوس(۶) > نپتون (۵) > زمین (بدون شماره)
پ:
شباهنگ (۱۱) > خورشید (۱۰) > ولف ۳۵۹ (۹) > مشتری (بدون شماره)
ت:
دبران (۱۴) > نگهبان شمال (۱۳) > رأس پیکر پسین (۱۲) > شباهنگ (بدون شماره)
ث:
ابط‌الجوزا (۱۷) >قلب عقرب (۱۶) > پای شکارچی (۱۵) > دبران (بدون شماره)
ج:
وی‌وای سگ بزرگ (۲۰) >وی‌وی قیفاووس (۱۹) > مو قیفاووس (۱۸) > ابط‌الجوزا (بدون شماره)

پیشینه رصد

ویرایش

ابط الجوزا و رنگ سرخ آن از دوران باستان شناخته شده بود. بطلمیوس، اخترشناس مشهور، رنگ آن را نارنجی مایل به قهوه‌ای (ὑπόκιρρος = هیپوکیرهوس) توصیف کرد. الغ‌بیگ در زیج سلطانی، این رنگ این ستاره را سرخ نامید.[۲۶][۲۷] آنجلو سکی در سده نوزدهم، پیش از آنکه سامانه‌های امروزی رده‌بندی ستارگان پدید آیند، ابط الجوزا را به عنوان یکی از نمونه‌های ستارگان رده سوم (نارنجی تا قرمز) طبقه‌بندی کرد.[۲۸] در مقابل، اخترشناسان چینی سه سده پیش از بطلمیوس، ابط الجوزا را زرد مشاهده کردند. اگر این مشاهده دقیق باشد، می‌تواند نشان دهد که ستاره در آن زمان در مرحله ابرغول زرد بوده‌است.[۲۹][۳۰] با توجه به تحقیقات فعلی در مورد محیط پیچیده ستاره‌های ابرغول، این احتمال قابل قبول است.[۳۱]

اختفا

ویرایش

در تاریخ ۲۱ آذر ۱۴۰۲ ساعت ۰۴:۴۰ قبل از ظهر به وقت ایران قرار است این ستاره توسط سیارک لیونا ۳۱۹ به مدت حدوداً ۱۲ ثانیه دچار گرفتگی شود. این پدیده به صورت کامل در بخش غربی چین، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، یونان، آلبانی، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، فلوریدای آمریکا، و مکزیک قابل مشاهده است. همچنین در نقاطی از قرقیزستان، افغانستان، ایران، و گرجستان به‌طور جزئی قابل مشاهده می‌باشد. در ایران بهترین مکان رصد، پارس‌آباد است.

 
موقعیت ستاره در صورت فلکی شکارچی

جستارهای وابسته

ویرایش

منابع

ویرایش
  1. ↑ «راز دانش: چرا درخشش ستارهٔ شبان‌شانه به سرعت افت می‌کند؟». 2020. BBC News فارسی. Accessed January 19 2020. [۱].
  2. ↑ بشن خانهٔ ششم ماه است و پروفسور هنینگ آن را با ابط‌الجوزا برابر دانسته‌است. منبع: بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: چاپ سوم ۱۳۷۸ خ. واژهٔ بَشن در پارسی میانه به معنای نوک، قله و یال است. (فرهنگ پهلوی، د. اِن. مک‌کنزی، لندن ۱۹۷۱.)
  3. ↑ "فهرست روشن‌ترین ستارگان". ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. 2018-11-30.
  4. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام OED وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  5. ↑ "Merriam-Webster Dictionary: Betelgeuse". Retrieved 23 April 2018.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام hipparcos وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  7. ↑ Keenan, Philip C.; McNeil, Raymond C. (1989). "The Perkins catalog of revised MK types for the cooler stars". Astrophysical Journal Supplement Series. 71: 245. Bibcode:1989ApJS...71..245K. doi:10.1086/191373.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ Nicolet, B. (1978). "Catalogue of Homogeneous Data in the UBV Photoelectric Photometric System". Astronomy & Astrophysics. 34: 1–49. Bibcode:1978A&AS...34....1N.
  9. ↑ "Alpha Orionis". Variable Star Index. Retrieved 2020-02-20.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ Ducati, J. R. (2002). "VizieR Online Data Catalog: Catalogue of Stellar Photometry in Johnson's 11-color system". CDS/ADC Collection of Electronic Catalogues. 2237. Bibcode:2002yCat.2237....0D.
  11. ↑ Samus, N. N.; Durlevich, O. V.; et al. (2009). "VizieR Online Data Catalog: General Catalogue of Variable Stars (Samus+ 2007-2013)". VizieR On-line Data Catalog: B/GCVS. Originally Published in: 2009yCat....102025S. 1: B/gcvs. Bibcode:2009yCat....102025S.
  12. ↑ Famaey, B.; Jorissen, A.; Luri, X.; Mayor, M.; Udry, S.; Dejonghe, H.; Turon, C. (2005). "Local kinematics of K and M giants from CORAVEL/Hipparcos/Tycho-2 data. Revisiting the concept of superclusters". Astronomy and Astrophysics. 430: 165–186. arXiv:astro-ph/0409579. Bibcode:2005A&A...430..165F. doi:10.1051/0004-6361:20041272.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام harper2017 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  14. ↑ Lambert, D. L.; Brown, J. A.; Hinkle, K. H.; Johnson, H. R. (September 1984). "Carbon, nitrogen and oxygem abundances in Betelgeuse". ApJ (به انگلیسی). 284: 223–237. Bibcode:1984ApJ...284..223L. doi:10.1086/162401. ISSN 0004-637X.
  15. ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام NEILSON2011 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ Dolan, Michelle M.; Mathews, Grant J.; Lam, Doan Duc; Lan, Nguyen Quynh; Herczeg, Gregory J.; Dearborn, David S. P. (2017). "Evolutionary Tracks for Betelgeuse". The Astrophysical Journal. 819 (1): 7. arXiv:1406.3143v2. Bibcode:2016ApJ...819....7D. doi:10.3847/0004-637X/819/1/7.
  17. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام SMITH2009 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  18. ↑ Lobel, Alex; Dupree, Andrea K. (2000). "Modeling the Variable Chromosphere of α Orionis". The Astrophysical Journal. 545 (1): 454–74. Bibcode:2000ApJ...545..454L. doi:10.1086/317784.
  19. ↑ Ramírez, Solange V.; Sellgren, K.; Carr, John S.; Balachandran, Suchitra C.; et al. (July 2000). "Stellar Iron Abundances at the Galactic Center". The Astrophysical Journal. 537 (1): 205–20. arXiv:astro-ph/0002062. Bibcode:2000ApJ...537..205R. doi:10.1086/309022.
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ Kervella, Pierre; Decin, Leen; Richards, Anita M. S.; Harper, Graham M.; McDonald, Iain; O'Gorman, Eamon; Montargès, Miguel; Homan, Ward; Ohnaka, Keiichi (2018). "The close circumstellar environment of Betelgeuse. V. Rotation velocity and molecular envelope properties from ALMA". Astronomy and Astrophysics. 609: A67. arXiv:1711.07983. Bibcode:2018A&A...609A..67K. doi:10.1051/0004-6361/201731761.
  21. ↑ «احتمال انفجار یک ستاره در حال مرگ بزرگ‌تر از خورشید». ایسنا. ۲۰۲۰-۰۲-۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۱۲.
  22. ↑ باشگاه نجومی سهیل بایگانی‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine، بازدید ۱۴ آوریل ۲۰۰۷.
  23. ↑ "ستاره شبان‌شانه (بیتل‌جوس) در حال انفجار". فضانما | اسرار شگفت‌انگیز فضا برای همه (به انگلیسی). Retrieved 2023-09-12.
  24. ↑ مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Betelgeuze». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای هلندی، بازبینی‌شده در ۱۳ آوریل ۲۰۰۷.
  25. ↑ «nationalgeographic (ترجمه توسط یزدان بابازاده)». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۹.
  26. ↑ در ترجمه لاتین از زیح او این عبارت آمده‌است: Stella lucida in umero dextro, quae ad rubedinem vergit.
  27. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام allen وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  28. ↑ Brück, H. A. (11–15 July 1978). "P. Angelo Secchi, S.J. 1818–1878". In McCarthy, M.F.; Philip, A.G.D.; Coyne, G.V. (eds.). Proceedings of the IAU Colloquium 47. Spectral Classification of the Future. Vatican City, IT (published 1979). pp. 7–20. Bibcode:1979RA......9....7B.
  29. ↑ "Ancient Chinese suggest Betelgeuse is a young star". New Scientist. Vol. 92, no. 1276. Reed Business Information. 22 October 1981. p. 238.[پیوند مرده]
  30. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام colordiagram وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  31. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام LEVESQUE1 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
 
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ابط‌الجوزا موجود است.
برگرفته از «https://fa.wiki.x.io/w/index.php?title=ابط‌الجوزا&oldid=39510518»