سنگ‌نگاره کول‌فرح

سنگ‌نگاره‌های کول‌فرح یا سنگ‌نگاره‌های کول‌فره (که با نام کتیبه‌های سنگی کول فرح در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است) چندین سنگ‌نگاره و نیایشگاه مربوط به دوره عیلامیان هستند، که در شهرستان ایذه، روستای کولِ فرح جای گرفته‌اند. قدمت این شش نقش برجسته متفاوت است، و در طی فاصله‌ی چند سده متوالی (احتمالا ۸-۶ پیش‌از میلاد، یعنی طی ۲۸۰۰-۲۶۰۰ سال پیش، قبل از پیدایش هخامنشیان) ساخته شده‌اند. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۳۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این مجموعه آثار باستانی، گواه مظاهر مختلفی از پیشرفت‌های تمدنی جامعه در دوره های مختلفی تا حوالی پیش از هخامنشیان هستند، و منشاء برخی سبک‌های مورد استفاده در تخت جمشید در آنها مشهود است. جنبه‌های مختلفی از پیشرفت‌های تمدنی همچون مراسم جمعیِ آئینی، پیشرفت‌های هنر موسیقی، فن‌آوری‌های نگارگری، نیایش، ساختار قدرت سیاسی، قدرت نظامی، و اقتدای آئینی به آثار قدیمی‌تر پیشینیان خودشان در آن روزگار را ترسیم می‌کند.

نگارکندهای سنگی کول فرح
نام	نگارکندهای سنگی کول فرح
کشور	ایران
استان	استان خوزستان
شهرستان	شهرستان ایذه
اطلاعات اثر
نام محلی	کول فرح
نام‌های قدیمی	نیایشگاهسنگی صخره ای نار سی نا
کاربری	نگارکند سنگی و صخره ای
کاربری کنونی	محوطه و نگارکندهای سنگی و صخره ای
دیرینگی	دوره عیلام
دورهٔ ساخت اثر	دوره عیلام
بانی اثر	حاکمان عیلامی در ایذه
مالک فعلی اثر	وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۳۳
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰

جایگاه جغرافیایی

محوطه کول فرح

سنگ‌نگاره‌های کول‌فره در تنگه‌ای در هفت کیلومتری شمال شرقی ایذه، شامل شش نقش برجسته متعلق به دوره ایلامیان است که با توجه به سنگ نبشته‌های به جا مانده و بقایایی از محل زندگی آن‌ها در گذشته‌های دور که در میان کوه‌ها باقی مانده‌است مانند گورها کانال آب و بقایای ساختمان و نقطه دیدبانی می‌توان گفت این محل پرستشگاه نارسینا، یکی از خدایان ایلامی بوده‌است.

منطقه باستانی کول فرح از جاذبه‌های تاریخی گردشگری استان خوزستان می‌باشد که به دلیل قرار گرفتن در یکی از مناطق بسیار خوش آب و هوای استان خوزستان، سالانه گردشگران بسیاری به سوی خود جلب می‌نماید. محوطه کول فرح در سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۵۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

نامگذاری

کولِ‌فرح یا کولِ‌فره که در انتهای دشت ایذه قرار دارد، «کول» به معنی دره و «فره» به معنی فرّ (فَرّه، خوَرنَه، فر کیانی، به معنای موهبت یا فروغی ایزدی، عامل تقدس بخش در جهانبینی ایران باستان) و یا «فرح» به معنای خوشحالی (در زبان عربی) می‌باشد (احتمالا از نظر ریشه‌شناسی، در اصل «فره» بوده، به معنای موهبت ایزدی، که با متحوای کتیبه‌ها همخوانی دارد. ولی در اثر زمان و گفتار معاصر، و بخاطر فراموش شدن و ناآشنا کلمه‌ی اصلی باستانی «فره»، در گویش کلامیِ مردم، به «فرح» تبدیل شده). از آنجا که سایر دره‌ها عموماً تنگ و خفه می‌باشند اما این دره روح‌افزا و دلباز است و در سمت راست مدخل دره، در کنار رشته کوهی، دو قطعه سنگ عظیم و نامنظم دیده می‌شود که بر بدنه آنها، نقوش بسیار قدیمیِ ظریف و زیبایی از صورت تعداد زیادی انسان و شمایل جانوران در حالت‌های نیایش و احترام، اجرای موسیقی، و انجام مراسمی مذهبی دیده می‌شود.

پیشینه

در تصویر سنگی این نیایشگاه بیش از ۴۰۰ نفر در حال نیایش مشاهده می‌شوند و بنا به گفته کارشناسان در این تصاویر نخستین نگاه بشر به مذهب و آئین شکل گرفته‌است و حمل خدایان، قربانی کردن و اجرای موسیقی از دیگر صحنه‌های بکر این سنگ نگاره هاست.

در حریم محوطه باستانی کول‌فرح تپه‌های باستانی پرچستان و چغاکره همچنین تالاب میانگران وجود دارد که کاوش و حفاظت از آن‌ها بسیار حائز اهمیت است و عدم حفاظت درست از آن‌ها منجر به مشکلات عدیده‌ای می‌گردد.

نقوش برجسته کول فرح

نقش برجسته شماره ۱

ترجمه سنگ نوشته شماره یک

ادامه ترجمه سنگ نوشته شماره یک

نخستین نقش برجسته مراسم قربانی را نشان می‌دهد و در ارتفاع ۶ متری از دامنه کوه قرار دارد. پهنای صفحه یک متر و هفتاد سانتیمتر دریک متر است. در آن شاه هانی یکی از حاکمان مستقل آیاپیر که هم‌زمان با شوتروک نهونته دوم پادشاه ایلام در سال ۲۷۰۰ پ م بوده در حال قربانی کردن نشان داده شده‌است. در این تصاویر شاه کلاه گردی بر سر دارد و دو نفر او را همراهی می‌کنند که یکی از آن‌ها شوترورو وزیر شاه است. جلوی شاه سه نوازنده با دو ساز چنگ و یک دف در حرکت هستند. در زیر نوازندگان تصویر یک شکارچی و یک بز کوهی وجود دارد. در زیر شکارچی سه کاهن ایستاده‌اند و دو گاو نر و یک بز کوهی را هدایت می‌کنند. پیش از این سه قوچ قربانی شده‌اند که سر آن‌ها از بدن جدا شده‌است. سنگ نبشته ۲۴ سطری افراد حاضر را با خط ایلامی نام برده‌است. قسمتی از آن به این شرح است: من هانی پسر تاهی هی حاکم آیاپیر هستم. من مجسمه‌ام را در این‌جا بر پا داشته‌ام پس از آنکه رب‌النوع سراپا مسلح تیروتیر خدای منطقه سیل هیته حمایتش را بر من ارزانی کرده بود.

نقش برجسته شماره ۲

دومین نقش برجسته بر روی تخته سنگی مثلثی قرار دارد و باز هم صحنه مراسم مذهبی قربانی کردن را نشان می‌دهد. فردی در میان صحنه وجود دارد که دستان خود را به حالت نیایش جلوی صورت خود گرفته‌است. لباس او بر خلاف معمول ایلامیها تا زانوی او است ولی در اکثر موارد مشاهده می‌کنیم که لباس ایلامیها تاقوزک پا است. در جلوی صورت این شخص صحنه قربانی کردن حجاری شده‌است و مردی گاو نری را از پشت بر زمین زده‌است و چند قربانی دیگر نیز روی زمین قرار دارند. در سمت چپ نیز ۴ مرد با احترام دنبال شخصیت وسط صحنه در حال حرکت هستند

نقش برجسته شماره ۳

نقش برجسته دیگری بر روی یک سنگ چهار گوشه بزرگی حجاری شده‌است. بلندی سنگ دو متر و هشتاد سانت است و در چهار سمت آن تصاویری به چشم می‌خورد. موضوع این طرح حمل مجسمه یکی از خدایان ایلامی بر دوش چهار مرد است و شاه با عده زیادی از همراهان آن‌ها را دنبال می‌کنند. مجسمه این خدا بر روی تختی به صورت ایستاده قرار دارد ودستان خود را به کمر زده و لباسی بلندبر تن دارد. در پشت مجسمه ۶۷ نفر در چهار صف قرار دارند و دو نفر اول در بالا که از قد بلندتری برخوردارند افراد مهمتری هستند. در قسمت غربی سنگ چهار صف دیگر قرار دارد و ۴۹ نفر دیگر دنباله روی صفهای جبهه جنوبی هستند. در جبهه شمالی ۴۵ نفر دنباله روی شخصی هستند که دست بر سینه ایستاده‌است. در قسمت شرقی هم صحنه قربانی دیده می‌شود و ۳۶ غزال و سه گاو بزرگ به سمت راست در حرکتند. ۷ مرد کوچک دیگر نیز دیده می‌شوند و از آنجا که لخت هستند احتمالاً اسیران جنگی هستند. در گوشه دیگر شمالی ۹ نفر دیگر به سوی شاه می‌روند. سنگ دیگری در شمال سنگ اصلی افتاده‌است و احتمال می‌رود قربانگاه بوده باشد.

نقش برجسته شماره ۴

این نقش برجسته بسیار شبیه نقوش حجاری شده در تخت جمشید می‌باشد و چون از نظر زمانی بسیار قدیمی تر از نقوش تخت جمشید است، آن را مادر نقوش زیبای درگاه‌های کاخ صد ستون و پلکان آپادانا می‌دانند. در بالای این نقش برجسته شاه با ردای بلند بر تخت نشسته‌است و جلوی او یک میز هدایا قرار دارد. پشت سر او نیز سه نفر ایستاده‌اند. دو میز دیگر نیز در جلوی شاه قرار دارد. پایین این تصویر درچهار ردیف افرادی دیده می‌شوند که یک دست خود را به جلو دراز کرده‌اند و دست دیگر را در برابر صورت خود به عنوان احترام گرفته‌اند. در طرفین این نقش افرادی در حال اهدای هدایا هستند.

نقش برجسته شماره ۵

نوشتهٔ راهنما دربارهٔ نقش برجسته‌های شماره ۴ و ۵ که از طرف سازمان میراث فرهنگی نصب شده‌اند.

یک ایلامی در حال اجرای مراسم مذهبی است. این نقش از نظر طرز قرار گرفتن دستها و فاصله پاها همانند نقش شماره دو کول فرح است. جلوی فرد ایلامی یک آتشدان قرار دارد. در برابر این فرد حیوانات قربانی شده به صورت وارونه حجاری شده‌اند. در این تصاویر شخص کاهن دیده نمی‌شود و شاید در اثر زمان نقش او از بین رفته باشد.

نقش برجسته شماره ۶

این نقش برجسته نیز به حمل مجسمه مربوط است و همانند نقش شماره سه است به این ترتیب که چهار نفر مجسمه یکی از خدایان را بر دوش دارند. این چهار نفر کلاه بر سر دارند در حال بلند کردن مجسمه هستند.

«درخت سبزی از انشان پیرم، یلی جامانده در گرمای داغ گرم سیرم»

در امتداد جنوب غربی رشته کوه زاگرس (یا همان کوه باستانی کر) وقتی از دشت وسیع ایزج به سمت طلوع خورشید نظر می‌کنیم دامنه‌های باختری زاگرس جنوبی را می‌بینیم که در زبان بومی منطقه به کوهای نسا (نسه) و چیوه شهرت یافته‌اند. تنگه ایی باز و فره بخش در منطقه خاوری شمال این سرزمین باستانی و به جغرافیای امروزی در یک فرسنگی شمال شرقی شهرستان ایذه در میان کوه چیوه قرار گرفته‌است که نام کول فره (یا Kul-e- Farah) را از گاه باستان تاکنون به دوش می‌کشد.

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• فهرست نخستین آثار ملی ثبت‌شده در ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

منابع

• اطلس تاریخ ایران پیش از اسلام، نقش برجسته کول فرح
• قبایل باستانی ایران: پیش از ظهور هخامنشیان. مولف:رضا صدیقی. تهران.انتشارات آزاد اندیشان. ۱۳۹۶
• نقش برجسته‌های باستانی ایران. نویسنده :رضا صدیقی.. تهران.انتشارات آزاد اندیشان. ۱۳۹۷