کردی کرمانشاهی

زبان کُردی، زبان تمام شهرستانهای مردم کرمانشاه است که زبان بومی مردم کرمانشاه بیشتر لهجه کردلک کردکلهر هست در بین سایر لهجه‌های کردی در این شهرنسبت به لکی کمترین گویشور را دارد. از بین شهرستانهای استان کرمانشاه شهرستانهای پاوه،جوانرود، وروانسر به لهجه کردی سورانی تکلم می کنند علاوه بر کُردی سورانی سایر لهجه‌های کردی و لکی مانند [هرسینی ]]، [کردی کلهری|کلهری]]، سنجابی، گورانی، کلیایی و هورامی نیز در شهر کرمانشاه گویشوران زیادی دارند. کرمانشاهی یا "' کرماشانی نام لهجه‌ای اززبان کردی ]] است که در شهر کرمانشاه مرکز وشهرستانهای حومه استان کرمانشاه رواج دارد.

زبان کُردی، یکی از زبان‌های ایرانی است که به سه شاخه اصلی کرمانجی شمالی، کرمانجی مرکزی و [کرمانجی جنوبی]] تقسیم می‌شود. کُردی کرمانشاهی یکی از گویش‌های اصلی است که در شاخهٔ کُردی جنوبی قرار می‌گیرد.

این لهجه با توجه به خصوصیات مشترکی که با لهجهٔ [قصری-کرمانشاهی| (لهجهٔ رایج در شهر قصر شیرین) دارد در برخی از منابع با عنوان گویش کلهری قصری–کرمانشاهی شناخته می‌شود. کُردی کرمانشاهی همچنین مشابهت بسیار بالایی را با کُردی کلهری نشان می‌دهد.

رده‌شناسی زبانی

• زبان‌های هندواروپایی
  • زبان‌های هندوایرانی
    • زبان‌های ایرانی
      • زبان‌های ایرانی غربی
        • زبان‌های ایرانی شمال غربی
          • زبان‌های کُردی

تمایز کردی کرمانشاهی از کردی کلهری

محمد دبیرمقدم در کتاب رده‌شناسی زبان‌های ایرانی دو گویش کُردی کرمانشاهی و کُردی کلهری را دارای هم‌پوشانی فراوانی دانسته است. دبیرمقدم که این دو گویش را بر اساس ۲۴ مؤلفهٔ مربوط به ترتیب واژه‌ها بررسی کرده است بر این باور است که این دو گویش تنها در یک مؤلفه که به «توالی فعل و گروه حرف اضافه‌ای» مربوط است با یکدیگر تفاوت دارند. دبیرمقدم می‌گوید در کُردی کلهری گروه حرف اضافه‌ای همیشه قبل از فعل ظاهر می‌شود. اما در کُردی کرمانشاهی گروه حرف اضافه‌ای گاه قبل از فعل و گاه بعد از فعل ظاهر می‌شود. مثال‌هایی از این تمایز در جدول زیر مشاهده می‌شود.

کلهری	کرمانشاهی	معنای فارسی
مه کتاوه‌گه دامه مه‌ریه‌م.	مه کتاوه‌گه وه مه‌ریه‌م دام.	من کتاب را به مریم دادم.
ئه‌وانه له خانه‌قین وه کرماشان مونته‌قل بۊن.	ئه‌وانه وه خانه‌قین مونته‌قل بۊنه کرماشان.	آن‌ها از خانقین به کرمانشاه منتقل شدند.
مه ته‌ک دامه قێ دیواره‌و	مه وه دیوار ته‌کیه دام.	من به دیوار تکیه دادم.

واج‌شناسی

نظام واجی کُردی کرمانشاهی با دیگر گویش‌های کُردی همسان است.

همخوان‌ها

کُردی کرمانشاهی دارای ۲۹ همخوان است که عبارت‌اند از: /ئـ/، /ب/، /پ/، /ت/، /ج/، /چ/، /خ/، /د/، /ر/، /ڕ/، /ز/، /ژ/، /س/، /ش/، /غ/، /ف/، /ڤ/، /ق/، /ک/، /گ/، /ل/، /ڵ/، /م/، /ن/، /نگ/، /و/، /ه/، /ی/، /ێ/

همخوان	نشانهٔ آواشناختی	نشانهٔ الفبایی (لاتین)	نشانهٔ الفبایی (آرامی)	نماینده	مثال	معنای فارسی مثال
/ʔ/	[ʔ]	', -	ئـ	ء، ع	ئاو /ʔɒ:w/	آب
/b/	[b]	B, b	ب	ب	برا /bɪrɒ:/	برادر
/p/	[p]	P, p	پ	پ	پرسه /pɪrsæ/	مجلس ختم
/t/	[t]	T, t	ت	ت، ط	ته‌م /tæm/	مه
/dʒ/	[d͡ʒ]	C, c	ج	ج	جاران /dʒɒ:rɒ:n/	قبلاً، سابقاً
/tʃ/	[t͡ʃ]	Ç, ç	چ	چ	چه‌و /tʃæw/	چشم
/χ/	[χ]	X, x	خ	خ	خارچگ /χɒ:rtʃɪɡ/	قارچ
/d/	[d]	D, d	د	د	داڵگ /dɒ:ɫɪɡ/	مادر
/r/	[r]	R, r	ر	ر	ساروو /sɒ:ru:/	شیدا، سرمست
/ɾ/	[ɾ]	Ř, ř	ڕ	ڕ	ڕاو /ɾɒ:w/	شکار
/z/	[z]	Z, z	ز	ز، ذ، ض، ظ	زنه‌ێ /zɪnæɣ/	زندگی
/ʒ/	[ʒ]	J, j	ژ	ژ	ژن /ʒɪn/	زن
/s/	[s]	S, s	س	س، ص، ث	سووماره /su:mɒ:ræ/	ملت
/ʃ/	[ʃ]	Ş, ş	ش	ش	شه‌وه‌کی /ʃæwæki/	صبح
/ʁ/	[ʁ]	X́, x́	غ	غ	غه‌ریوی /ʁæriwi/	غربت
/f/	[f]	F, f	ف	ف	فره‌زان /fɪræzɒ:n/	بسیار دانا
/v/	[v]	V, v	ڤ	و	ئه‌ڤداڵ /ʔævdɒ:ɫ/	درویش، قلندر
/ɢ/	[ɢ]	Q, q	ق	ق	قنچ کردن [ɢɪntʃkɪrdɪn]	آراستن
/k/	[k]	K, k	ک	ک	کوردستان /kwɪrdɪstɒ:n/	کردستان
/ɡ/	[ɡ]	G, g	گ	گ	گشت /ɡɪʃt/	همه، کل
/l/	[l]	L, l	ل	ل	له‌ره /læræ/	لرزش اندک
/l/	[l]	Ł, ł	ڵ	ڵ	ماڵ /mɒ:ɫ/	خانه
/m/	[m]	M, m	م	م	ماوه /mɒ:wæ/	مدت
/n/	[n]	N, n	ن	ن	ناسین /nɒ:sin/	شناختن
/ŋ/	[ŋ]	Ng, ng	نگ	نگ	مانگ /mɒ:ŋɡ/	ماه
/w/	[w]	W, w	و	و	واوه‌سه /wɒ:wæsæ/	مقاومت
/h/	[h]	H, h	ه	ه، ح	هڕشت /hɪɾɪʃt/	یورش، هجوم یک‌باره
/j/	[j]	Y, y	ی	ی	یه‌که‌وگرتن /jækæwɡɪrtɪn/	اتحاد، همبستگی
/ɣ/	[ɣ]	Ŷ, ŷ	ێ	ی	سه‌ێران /sæɣrɒ:n/	گردش

واکه‌ها

کُردی کرمانشاهی دارای ۹ واکه است که عبارت‌اند از: /ـه/، /_ْ/، /ێ/، /ی/، /و/، /ۆ/، /وو/، /ۊ/، /ا/

واکه	نشانهٔ آواشناختی	نشانهٔ الفبایی (لاتین)	نشانهٔ الفبایی (آرامی)	نماینده	مثال	معنای فارسی مثال
/æ/	[æ]	E, e	ـه	-َ	مه‌ڕ /mæɾ/	غار
/ɪ/	[ɪ]	I, i	-ْ	-ِ	قڕ /ɢɪɾ/	مرگ دسته‌جمعی
/e:/	[e:]	Ê, ê	ێ	-ِ	شێر /ʃe:r/	شیر جنگل
/i/	[i]	Î, î	ی	ی	شیر /ʃir/	شیر خوراکی
/u/	[u]	U, u	و	و	گوتگ /ɡutɪɡ/	خانهٔ کوچک
/o:/	[o:]	O, o	ۆ	و	گۆمه، گۆمه‌ز /ɡo:mæz/, /ɡo:mæ/	گنبد
/u:/	[u:]	Û, û	وو	و	قوومیان /ɢu:mijɒ:n/	اتفاق افتادن
/ü/	[ü]	Ü, ü	ۊ	و، یو	وه‌ۊ /wæü/	عروس
/ɒ:/	[ɒ:]	A, a	ا	ا، آ	زاوا /zɒ:wɒ:/	داماد

علامت جمع

جمع ناشناس (نکره)

علامت جمع اسم در کُردی کرمانشاهی برای اسامی ناشناس /ـه‌یل/ (eyl) و /ان/ (an) است. مثال‌هایی از جمع بستن اسم ناشناس در جدول زیر مشاهده می‌شود.

مفرد	جمع ناشناس	جمع ناشناس	معنای فارسی
داڵگ	داڵگان (Daĺig-an)	داڵگه‌یل (Daĺig-eyl)	مادران
شار	شاران (Şar-an)	شاره‌یل (Şar-eyl)	شهرها
ماڵ	ماڵان (Maĺ-an)	ماڵه‌یل (Maĺ-eyl)	خانه‌ها

جمع‌شناس (معرفه)

در کُردی کرمانشاهی اسم ناشناس (نکره) با پسوند /ـه‌گه/ (ege) به اسم‌شناس (معرفه) تبدیل می‌شود. اسم مفردشناس نیز غالباً با پسوند /ـه‌گان/ (egan) جمع بسته می‌شود. اما اسم ناشناس جمع‌بسته‌شده نیز می‌تواندشناس شود که برای این کار از پسوند /ـه‌یله‌گه/ (eylege) استفاده می‌شود. مثال:

مفردشناس	جمع‌شناس	شناس کردن جمع ناشناس	معنای فارسی
کتاوه‌گه	کتاوه‌گان (Kitaw-egan)	کتاوه‌یله‌گه (Kitaw-eyl-ege)	کتاب‌ها
داره‌گه	داره‌گان (Dar-egan)	داره‌یله‌گه (Dar-eyl-ege)	درخت‌ها
پێنۊسه‌گه	پێنۊسه‌گان (Pênüs-egan)	پێنۊسه‌یله‌گه (Pênüs-eyl-ege)	قلم‌ها

نمونه یک متن ادبی

ئه‌و چێشته گ چۊ زانست له دیرووک توومار کریاێه ڕا و ئه‌نیشه‌ێ ڕچه‌شکنه‌یل فه‌لسه‌فه له سه‌دان ساڵ وه‌رجه زاین بۊیه. فه‌ڵسه‌فه وه‌رجه سۆقرات، چاودێر زانسته‌یل سرشتی بۊیه و کارێگه‌و کردار، باوه‌ڕ، دین و ئاین خه‌ڵک نێاشتێیه. وه سه‌ر ئێ بێ باێه‌خی‌یه‌وه له سه‌ره‌تاێ دامه‌زریان کوومه‌ڵگایل شاری و ژیار به‌شه‌ری زۊنه، ته‌نانه‌ت وه‌رجه وه دی هاتن دینه‌یل گه‌ورا، به‌شه‌ر په‌ێ وه قۊلی و گرانی خێ (ئه‌خڵاق) و فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات واوه‌سه و په‌ێوه‌ندارێ بردۊد و ئاگا بۊ له ڕوڵ گران ئێ فاکتۆره له ژیان خوه‌ی. وه‌ێ جووره تۊه‌نیم بۊشیم، په‌ند پێشه‌نان وه‌رجه ده‌سه‌به‌نی ئه‌ڕا زانسته‌یل و ته‌نانه‌ت بۊن فیلسووفه‌یل، بۊه و ژیاێه. به‌شه‌ر خاوه‌ن ژیار تۊه‌نسێیه خاس و گه‌ن له یه‌که‌و بکه‌ێد و له رۊ ئه‌زموون و خاوه‌نداری له ئۆستووره و مه‌ته‌ڵه‌یل زۊنه، واته و ده‌سته‌واژه‌ێ ئه‌خڵاقی بسازێد. وه پاێه‌ێ په‌خشانه‌یل دیرووکی ئه‌ڕا یه‌کم جار ئه‌ره‌ستوو ده‌س کرده کوو کردن واته‌ێ پێشه‌نان، گ هۊچ لاپه‌ڕهێگ له لێ وه ده‌س که‌س نه‌ڕه‌سیه. ئوو هه‌رسه‌ێ فره له فیلسووفه‌یل و هه‌ڵبه‌ستوانه‌یل ئه‌و سه‌رده‌مه چۊ: ئه‌فلاتوون، ئاپۆلۆنیۆس، ئۆریپیدس و … له ناو کاره‌یلێان چۊ به‌شێگ له ئه‌ده‌بیات، له‌ێ واته‌یله بردیانه کار، هۊچکامێان کارێگ تایبه‌ت له‌سه‌ر ئێ گه‌په نه‌کردن.

یک نمونه شعر از شامی کرمانشاهی

وڵم که

شه‌ره‌ف کوشیا و وژدان جوانه‌مه‌رگ بی		وه بێ وژدانی حه‌ێرانم وڵم که
وه ئه‌رواێ شه‌ره‌ف سه‌وگه‌ند، دائم		مه‌لوول مه‌رگ وژدانم وڵم که
نه‌کرد که‌س ده‌عوه‌تم، خوه‌م بیمه مێمان		وه کار خوه‌م په‌شێمانم وڵم که
وڵم که تا نه‌وه‌ێ که‌س په‌ێ وه ده‌ردم		دۆ سێ ڕووژێ ک مێوانم وڵم که
وڵم که‌ی، یا نیه‌کهٔ ڕه‌حمی وه حاڵم		ته‌نم کردیده زندانم وڵم که

نمونه یک شعر به کُردی کرمانشاهی

بێستۊن

ئه‌ر هه‌ێ بێستۊن سه‌ر به‌رز بێ باک		قامه‌ت که‌شیده تا ئه‌وج ئه‌فڵاک
ئه‌ڕاخه‌مینی؟ په‌ێ کی خه‌مباری؟		داخ کام ئه‌زیز وه سینه داری؟
تو مه‌هره‌م راز کام ده‌رده‌داری؟		وه هجران کی وه‌ێ ته‌ور خه‌مباری؟
راز کام ئاشق‌ها سینه‌ێ پاکد؟		ئاود چۊ زه‌م‌زه‌م، کیمیاس خاکد
سینه‌د جاێ تیشه‌ێ کام دڵنه‌وازه؟		وه جاێ هه‌ر تێشه‌ش یه‌ێ دونیا رازه؟
وه زاهر بێ خه‌م وه دڵ ناڵانێ		فه‌رسووده وه زام ئوقده‌ێ ساڵانێ
نیشانه‌ێ دیرین تاریخ مادی		رازدار ئه‌شق شیرین فه‌رهادی
ئه‌و دو ناکامه وه لاێ تو مردن		راز ئه‌شقبازی وه تو سپڕدن
شاهد ره‌نجه‌یل فه‌رهاد پاکی		وه زه‌رب تێشه، سینه سه‌د چاکی
له‌وح ئفتخار گه‌نجینه‌ێ رازی		ئوستوار قامه‌ت سینهفه‌رازی
قه‌رارگاێ شیرین شه‌ودێز سواری		ماواێ ئاشقان دڵ بێقه‌راری
جاێ سه‌ێر و شکار نوو نه‌هاڵانێ		به‌هه‌یشت به‌رین کورده ماڵانێ
سینه خراشیاێ تیشه‌ێ فه‌رهادێ		سرووشت ئه‌نه‌خورد خته‌ێ ئابادێ
ئه‌ێ قوله‌ێ سه‌ربه‌رز ئه‌ڕام ئه‌زیزی		جاێ ده‌سه‌ڵات خه‌سرو په‌رویزی
سه‌راود ئه‌سرین گریانه چه‌ود		وه لای گاماسیاو چۊ به‌یده‌و خه‌ود
هێمان تووز خه‌م‌ها بان شاند		ئه‌ور دڵته‌نگی وارێد وه باند
توای تا وه کێ خه‌مین بنیشێ		په‌ێ مرگ فه‌رهاد هه‌ر ئاخ بکیشێ
سه‌ربه‌رز خه‌مین خوه‌م شه‌ریکدم		هامراز شه‌وه‌یل دڵ خه‌ریکدم
هه‌م تو خه‌مینی هه‌م مْ خه‌مبارم		تو زه‌خمی تیشه مْ زه‌خمێ یارم

پیوند به بیرون

• فرهنگستان زبان کردی
• واج‌شناسی کردی جنوبی

کتاب‌شناسی

• محمد دبیرمقدم (۱۳۹۲)، «زبان کردی»، رده‌شناسی زبان‌های ایرانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ص. ۱۲۶۹