کانال قوش تپه

کانال قوش‌تپه یکی از بزرگ‌ترین کانال‌های انتقال آب افغانستان و منطقه است، که برای انتقال آب رودخانه آمودریا ساخته می‌شود. این کانال ۲۸۵ کیلومتر طول، ۱۰۸ متر عرض و ۸٫۵ متر عمق دارد، نقطه شروع آن از ولسوالی کلدار در ولایت (استان) بلخ است و آب را تا ولسوالی اندخوی استان فاریاب منتقل می‌کند. این کانال با هدف آبیاری ۵۵۰ هزار هکتار زمین کشاورزی در طول مسیر ساخته می‌شود.

کانال قوش‌تپه
انتقال آب آمودریا تا ولایت جوزجان به وسیله این کانال
مختصات	۳۷°۰۵′۰۵″شمالی ۶۷°۴۶′۲۶″شرقی
آغاز	ولسوالی (بخشداری) کلدار در ولایت (استان) بلخ ۳۶٫۹۱۶۶°شمالی ۶۸٫۰۶۶۶°شرقی / 36.9166; 68.0666
پایان	شاخه اصلی: ولسوالی اندخوی استان فاریاب ۳۶٫۸۵۸۳°شمالی ۶۴٫۸۶۹۶°شرقی / 36.8583; 64.8696
ویژگی‌ها
درازای کل	خط اصلی: ۲۸۶ کیلومتر (۱۷۸ مایل)
پهنا	۱۰۸ متر (۳۵۴ فوت) ماکزیمم
بلندی	۸٫۵ متر (۲۸ فوت) ماکزیمم
گنجایش	۶۵۰ متر مکعب بر ثانیه (۲۳٬۰۰۰ فوت مکعب بر ثانیه) ماکزیمم
پیشینه
طراح	شرکت AECOM
سازنده	شرکت انکشاف ملی
گشایش	در حال ساخت
مکان

کانال قوش‌تپه ظرفیت انتقال ۶۵۰ متر مکعب آب بر ثانیه را دارد که بدین‌ترتیب می‌تواند سالانه در حدود ۲۰٫۵ میلیارد متر مکعب آب آمودریا را منتقل نماید.

مسیر تقریبی کانال قوش‌تپه

نمایی از فاز اول کانال قوش تپه

در مراسم شروع ساخت، معاون رئیس‌الوزرای افغانستان زمان ساخت این کانال را ۵ سال اعلام کرد.

نگرانی‌ها در مورد پروژهٔ انتقال گروه‌های تروریستی بین‌المللی به اطراف کانال قوش تپه

برخی شواهد نشان دهنده ی برنامه‌ریزی‌ برای انتقال و اسکان ۲ الی ۳ میلیون پشتون دیوبندی از مناطق جنوبی افغانستان و مناطق پختونخوا پاکستان در اطراف کانال قوش‌تپه هستند.

غالب این افراد با قانون‌های قبیله‌ای زندگی می‌کنند، و نیروی اصلی سازمان‌های تروریستی جهانی مانند القاعده ،لشکر طیبه و شبکه حقانی، لشکر جهنگوی، تحریک طالبان پاکستان و … را تشکیل می‌دهند. به عبارت دیگر، تروریست‌های خارجی بین‌المللی به‌تدریج در شمال افغانستان مستقر خواهند شد، تا یک قلمرو مستقل «دولت در دولت» تروریستی در منطقه تأسیس یابد.

جابه‌جایی گسترده اقوام پشتون در مناطق شمال افغانستان و توزیع گستردهٔ زمین‌های حاصلخیز آن مناطق به‌عنوان یک سیاست کلان قبیله‌ای، از زمان عبدالرحمن‌خان آغاز شد و در زمان امان‌الله خان وجهه قانونی یافت،و تبدیل به یک نظامنامه دولتی شد که به نام «نظامنامهً ناقلین به سمت قطغن» هم‌اکنون در دسترس است.

برنامه اسکان اقوام پشتون افغانستان در ولایات شمالی افغانستان اکنون به صورت یک پروسه بسیار قدرتمند و به شکل گسترده و آشکار از طرف حکومت طالبان به سرعت در حال عملیاتی شدن است.معمولاً کسانی که با اجبار حاکمان محلی کوچ می‌کنند دیگر توان یا زمینه برگشت مسالمت‌آمیز را ندارند.

کانال قوش‌تپه آب رودخانه آمودریا را به دشت‌های پهناور ولایت‌های شمالی انتقال می‌دهد. دولت طالبان از طریق منابع داخلی و خارجی، این پروژه را با جدیت تمام اجراء می‌کند.جدا از پشتون‌های ساکن افغانستان، طرح انتقال پشتون‌های وزیرستان شمالی و خیبرپختونخوا پاکستان، به ولایت تخار هم‌مرز با کشور تاجیکستان هم در حال انجام است.

هدف دیگر از اجرای این پروژه‌ها تصرف سرزمین‌های مردم بومی تاجیک و ازبک و هزاره‌های ساکن شمال و کوچ دادن اجباری آن‌ها استطالبان افغانستان از یک طرف می‌خواهند هژمونی قومی خود را در مرزهای شمالی افغانستان بیشتر کنند، و از طرف دیگر توانایی ناامن کردن مرزهای کشورهای آسیای مرکزی را بدست آورده و در صورت ضرورت می توانند از این لانه‌های تروریستی، افراد تندروی جهادی و انتحاری را به کشورهای آسیای مرکزی و تمام منطقه وارد سازند.

اقدامات طالبان در شمال افغانستان زنگ خطر را برای کشورهای همسایهٔ افغانستان و منطقه به صدا درآورده و در درازمدت پروژهٔ بی‌ثبات‌سازی آسیای مرکزی، روسیه، ایران و چین را دنبال می‌کند.

تاریخچه

پروژهٔ کانال قوش‌تپه در زمان حاکمیت محمد داوود خان بر افغانستان و بین سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ طراحی شد ولی به دلیل جنگ و بی‌ثباتی عملی نشد تا این‌که در فروردین (حمل) سال ۱۴۰۱ کار ساخت آن شروع شد. در طرح اولیه در زمان محمد داوود خان قرار بوده هر ۴۳ کیلومتر این کانال آبی در یک سال ساخته شود.

در سال ۲۰۱۸ شرکت آمریکایی AECOM طراحی و امکان‌سنجی کانال قوش تپه را نهایی نمود ولی تا پایان سقوط دولت اشرف غنی مقامات دولتی رغبتی برای آغاز احداث کانال بزرگ آبیاری قوش تپه نشان ندادند.

کشورهای آسیای مرکزی در سال ۱۹۹۲ سندی به نام موافقتنامه آلماتی امضاء کردند که تا حدودی به تنظیم مصرف آب در منطقه کمک می‌کند. اگرچه افغانستان، آن توافقنامه را امضاء نکرده است، اما رهبران کشور های آسیای مرکزی معتقد هستند که افغانستان نیز حق دارد از رودخانه آمودریا برای نیازهای خود استفاده کند. طبق موافقتنامه آلماتی پیش‌بینی شده بود که افغانستان ۱/۲ میلیارد متر مکعب از آب آمودریا استفاده کند اما طالبان قصد دارند تا بیش از ۲۰ میلیارد متر مکعب آب را توسط کانال قوش تپه به مناطق مورد نظرشان منتقل بسازند

مشخصات پروژه و نحوهٔ اجرا

کانال قوش‌تپه طی ۳ فاز اجرا می‌شود و آب آمودریا را از استان بلخ و بخشداری‌ کلدار، خلم، نهرشاهی و دولت‌آباد در این استان شروع شده و به بخشداری‌های آقچه، مردیان و خواجه دوکوه ولایت جوزجان رسیده و از آنجا تا بخشداری اندخوی در استان فاریاب ادامه می یابد. در مسیر این کانال بزرگ آبی چندین آبگردان، سیستم‌های آبیاری و سد کوچک برای تولید برق در نظر گرفته شده که با اجرای آن در یک سال ۹ میلیارد متر مکعب آب ذخیره و ۶۰۰ هزار هکتار زمین دیمی به زمین آبی تبدیل خواهد شد. این پروژه در ۳ مرحله (فاز) اجرا می‌شود.

• مرحله (فاز) اول به طول ۱۰۸ کیلومتر از کناره رود آمودریا در ولسوالی کلدار بلخ آغاز تا بخشداری دولت‌آباد بلخ ادامه دارد.
• مرحلهٔ دوم به طول ۱۷۷ کیلومتر از ولسوالی (بخشداری) دولت‌آباد ولایت بلخ تا ولسوالی اندخوی ولایت فاریاب ادامه دارد.
• و مرحلهٔ سوم نیز به توزیع زمین‌های کشاورزی تخصیص می‌یابد.

براساس آمارهای حوزهٔ دریایی شمال، در حال حاضر ۵٫۱ میلیارد متر مکعب آب دریای آمو به ازبکستان، ۴۹٫۶ میلیارد متر مکعب آن به تاجیکستان و ۱٫۵ میلیارد متر مکعب آن به ترکمنستان می‌ریزد.

به گفتهٔ مسئولان ادارهٔ انکشاف ملی افغانسان، قرار است مرحلهٔ اول این پروژه با بودجهٔ ۸٫۲ میلیارد افغانی این فاز را انجام دهند. گزارش شده حفاری ۱۰۰ کیلومتر اول کانال حدود ۹۱ میلیون دلار هزینه داشته‌است.

تأثیرات اقتصادی کانال قوش تپه

با توجه به محدود بودن حجم آب آمودریا، کانال قوش تپه موجب اثرات مثبت اقتصادی در افغانستان و ضربه شدید به اقتصاد و صنایع ایجاد شده مبتنی بر مصرف بالای آب در کشور ازبکستان و ترکمنستان خواهد شد. همچنین کشور قزاقستان به واسطه قطعی شدن خشکی آموردیا ضرر بزرگی خواهد دید. جمهوری‌های آسیای مرکزی هیچ توافقنامه‌ای در مورد اشتراک آب با افغانستان ندارند.

اثرات اقتصادی در افغانستان

با ساخت کانال قوش‌تپه و زیر کشت رفتن ۵۵۰ هزار هکتار از زمین‌های منطقه، رونق اقتصادی در این منطقه اتفاق خواهد افتاد. این حوزه با داشتن زمین‌های مرغوب و حاصلخیز و شرایط جغرافیایی و آب و هوایی مناسبش می‌تواند تأمین‌کنندهٔ بسیاری از اقلام کشاورزی برای افغانستان و حتی برای صادرات به منطقه باشد. به گفتهٔ برخی کارشناسان با بهره‌برداری از این کانال، افغانستان می‌تواند گندم خود را تأمین کرده و حتی صادرات هم انجام دهد. کیفیت مناسب خاک منطقه احداث کانال قوش تپه تردید جدی وجود دارد و امکان شور بودن و بازده پایین کشاورزی در منطقه بیابانی ساخت کانال وجود دارد.

اثرات اقتصادی در ازبکستان

انحراف آب از آمودریا به‌طور جدی ثبات ازبکستان را تهدید می‌کند. کاهش چشمگیر آمودریا بعد از ساخت کانال قوش تپه، ضربه بزرگی به مزارع پنبه که مصرف آب زیادی دارند خواهد بود و به صنعت فرآوری پنبه و نساجی این کشور نیز آسیب جدی می‌بیند. آب مصرفی ازبکستان در حدود ۳۳ میلیارد متر مکعب در سال است.ازبکستان برای تأمین نیاز‌های آبی خود حدود ۷۷ درصد به حوضه‌های فرامرزی نظیر آمودریا وابسته است. ارزیابی‌های مختلف نشان می‌دهند که طی ۵ تا ۶ سال از زمان تکمیل و بهره برداری این کانال، ترکمنستان و ازبکستان با کاهش قابل توجه ظرفیت آبگیری متوسط خود در میانه و پایین دست رودخانه فرامرزی «آمو دریا» مواجه می‌شوند

اثرات اقتصادی در ترکمنستان

ترکمنستان کشوری است که اکثریت قریب به اتفاق منابع آبی خود را از آمودریا می‌گیرد. گزارش‌های منتشر شده از سوی دولت در سال جاری نشان می‌دهد که کانال قره‌قوم، منبع اصلی آب ترکمنستان، با کمبود زیاد آب مواجه است؛ بنابراین، برای ترکمنستان، تهدید بالقوه ناشی از کانال قوش‌تپه مشکل نیست، بلکه یک فاجعه است.

تاثیرات کانال قوش تپه بر ایران

در تابستان ۱۴۰۲ آلودگی هوای ناشی از خیزش گرد و غبار در شهر مشهد، هوای این شهر را در محدوده بسیار خطرناک قرار داد که این گرد و غبار از قره‌قوم ترکمنستان و آسیای میانه نشأت گرفته بود. به گفته برخی کارشناسان زیست محیطی در صورت راه اندازی کانال قوش‌تپه شرایط بسیار بدی برای کشاورزی آسیای میانه و ترکمنستان ایجاد شده و خشک شدن اراضی این منطقه باعث خیزش هرچه بیشتر گرد و غبار و تشکیل مراکز جدید برخاست گرد و غبار در همسایگی ایران می‌شود. همچنین تغییر بافت جمعیتی مناطق شمالی افغانستان با سیاست اسکان گروه‌های جمعیتی غیر بومی، از جمله مهاجران اخراج شده افغان از پاکستان در مناطق شمالی افغانستان نظیر اطراف کانال قوش تپه و واگذاری زمین‌های مسکونی و کشاورزی به آنان می‌تواند آغاز مجدد منازعات قومیتی، بروز ناامنی، ایجاد زمینه گسترش گروه های سلفی و تکفیری و ایجاد موج‌های مهاجرت گسترده اتباع افغانستانی بی جا شده به ایران را سبب شود.

شروع ساخت و اظهارات مسئولان حکومتی

ملا برادر، معاون نخست‌وزیر طالبان، ۱۰ فروردین سال ۱۴۰۱ طی مراسمی کانال قوش‌تپه را با حضور مقامات ارشد این گروه در استان بلخ افتتاح کرد. وی افتتاح این طرح ملی را از مهم‌ترین پروژه‌های دولت برای نجات مردم افغانستان دانست و گفت: تکمیل این کانال وضعیت اقتصادی افغانستان را بهبود بخشیده و این کشور را به خودکفایی نزدیک می‌کند. ملا برادر در اهمیت این طرح تصریح کرد: «برای شروع پروژهٔ کانال آب قوش‌تپه چنان جدی شدم که همهٔ کارهایم را کنار گذاشتم». در مراسم افتتاح این طرح ملی برخی وزرا و مقامات بلندپایهٔ دولت موقت طالبان از جمله، وزیر زراعت، سخنگوی دولت و وزیر اقتصاد این گروه نیز حضور داشتند. در این نشست نورالله نوری؛ سرپرست وزارت مرزها و قبایل گفت: «شاهد روزی خواهیم بود که دیگران برای کار و سرمایه‌گذاری به افغانستان بیایند.» ملا نوری افزود: اطمینان می‌دهم با اجرای طرح‌های اقتصادی، افغانستان در آینده رقیب کشورهای خارجی می‌شود.

نورالدین عزیزی سرپرست وزارت صنعت و تجارت نیز در این مراسم تأکید کرد: مسؤولان امارت اسلامی افغانستان شب و روز تلاش می‌کنند تا برای شهروندان کشور خدمات مؤثر و به موقع ارائه کنند. با افتتاح این کانال آبیاری زمینهٔ کار برای ۲۵۰ هزار نفر فراهم خواهد شد. لازم به یادآوری است برای افتتاح این طرح در کنار ملا برادر، عبدالرحمن راشد؛ سرپرست وزارت کشاورزی، آبیاری و دامداری، نورالدین عزیزی؛ وزیر تجارت و صنعت، هدایت‌الله بدری؛ سرپرست وزارت دارایی، نورالله نوری؛ وزیر مرزها، اقوام و قبایل، خیرالله خیرخواه؛ وزیر اطلاعات و فرهنگ، ذبیح‌الله مجاهد؛ معاون فرهنگی وزارت اطلاعات و فرهنگ، ملا عبدالحق معاون؛ مبارزه با مواد مخدر وزارت کشور، معاون اقتصادی ریاست‌الوزرا، مولوی قدرت‌الله ابوحمزه؛ استاندار بلخ، مولوی گل محمد سلیم؛ معاون استاندار جوزجان و برخی از مسؤولان محلی استان‌های شمال حضور داشتند.

موقعیت کانال بر روی آمودریا

این کانال آب به رودخانهٔ آمودریا وصل می‌شود که این رودخانه از رشته‌کوه پامیر سرچشمه گرفته و حدود ۱۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و از مجاورت استان‌های بدخشان، تخار، کندوز، بلخ، جوزجان، فاریاب، بادغیس و هرات جریان دارد. آمودریا از پرآب‌ترین رودخانه‌های آسیای مرکزی محسوب می‌شود، به‌طوری‌که قسمت‌هایی از آن نیز قابل کشتیرانی بوده و از طریق سواحل بندرها شیرخان و حیرتان بسیاری از کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان به کشورهای آسیای مرکزی مبادله می‌گردد. این رودخانه به‌عنوان یک رودخانهٔ بین‌المللی، مرز طبیعی مشترک میان افغانستان با چهار همسایهٔ شمالی قلمداد شده و حدفاصل قلمرو سرزمینی میان افغانستان و این کشورها محسوب می‌شود.

پیامدها و نگرانی‌های کشورهای آسیای مرکزی در مورد کانال قوش‌تپه

با توجه به هدف کانال برای ایجاد صدها هزار هکتار زمین کشاورزی در شمال افغانستان، نگرانی‌هایی در مورد تغییر جمعیت و کوچ‌های گسترده اقوام غیربومی به شمال افغانستان ایجاد شده‌است. در این مورد کشورهای آسیای مرکزی از نگرانی خود از انتقال و حضور هزاران نفر از اعضای تحریک طالبان پاکستان (TTP) در ولایت بلخ و شمال افغانستان و تقویت گستردهٔ گروه‌های تروریستی از جمله جنبش اسلامی ازبکستان، جنبش اسلامی ترکستان شرقی و جماعت انصارالله تاجیکستان را ابراز کرده‌اند.

کارشناسان بیم آن دارند که با بهره‌برداری از کانال قوش‌تپه، وضعیت حوضهٔ آبریز آمودریا شدیداً آسیب ببیند. این در حالی است که در سالیان اخیر همهٔ جمهوری‌های آسیای مرکزی به‌طور فزاینده‌ای کمبود آب را احساس می‌کنند. پایین‌دست این حوضه یعنی ازبکستان و ترکمنستان ممکن است بیشترین آسیب را ببینند. علاوه بر کانال قوش تپه، دولت افغانستان در این حوضهٔ آبریز قصد ساخت یک سد بر روی رود پنج را دارد.

اجرای این دو پروژه نه تنها ممکن است مشکلات اقتصادی و اجتماعی در ازبکستان و ترکمنستان را در پی داشته باشد، بلکه ممکن است یک فاجعهٔ زیست‌محیطی در سراسر آسیای مرکزی در پی داشته باشد. آمودریا نه تنها سرچشمهٔ اصلی دریاچهٔ خشک‌شدهٔ آرال بوده، بلکه برای دیگر مخازن و رودها نیز هست. این خطر وجود دارد که رودخانه اصلاً به دهانهٔ آن و بقایای آرال نرسد.

جستارهای وابسته

• رودخانه آمودریا
• کانال قره‌قوم
• مخزن آبی خائوزخان
• سیستم کانال آمودریا