کتان‌کش

کاملینا یا کتان‌کًش (نام علمی: Camelina sativa) گیاهی است از تیره گل داران. این گیاه بومی مناطق مدیترانه‌ای در اروپا و آسیا است. در ایران سه گونه کتان‌کش می‌روید به نام‌های کتان‌کش کرکی، کتان‌کش تنک، و کتان‌کش دانه‌ریز.

کتان‌کش
Camelina sativa
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	گیاه
(طبقه‌بندی‌نشده):	گیاهان گلدار
(طبقه‌بندی‌نشده):	دولپه‌ای‌های نو
(طبقه‌بندی‌نشده):	رزیدها
راسته:	کلم‌سانان
تیره:	شب‌بویان
سرده:	Camelina
گونه
Camelina alyssum (Mill.) Thell. کتان‌کش دانه ریز Andrz. ex DC. Camelina rumelica Velen. Camelina sativa (L.) Crantz

کاملینا ساتیوا

در میان گونه‌های مختلف این گیاه بیشترین تحقیقات بر روی تیره کاملینا ساتیوا صورت گرفته‌است که به صورت تاریخی به منظور تهیه روغن کشت می‌شده‌است. کتان‌کش می‌تواند در زمین‌هایی با حاصلخیزی کمتر رشد کند، به آبیاری و کوددهی کمتری نیاز دارد و دانه‌هایی تولید می‌کند که قابلیت تولید مقادیر زیادی روغن را دارند. همچنین می‌تواند در تناوب با گندم کشت شود و یک محصول تولیدکننده سوخت زیستی در نواحی نیمه‌خشک مانند کانزاس غربی و کلرادو باشد. کاملینا گیاهی یک ساله است و گل‌هایی به رنگ زرد می‌دهد. نقشه ژنی این گیاه برای اولین بار در سال ۲۰۱۳ توسط یک تیم تحقیقاتی کانادایی ارائه شد. دکتر کهریزی، استاد تمام دانشگاه رازی کرمانشاه و مجری طرح ملی "کاملینا" گفت : 95 درصد روغن مصرفی کشور وارداتی است و پنج درصد مابقی که در کشور تولید می شود هم از طریق بذرهای وارداتی به دست می آید، بنابراین تقریبا 100درصد بازار روغن و دانه های روغنی کشور وابسته به واردات است و این درحالی است که اگر کاملینا با سطح روغن بالایی که دارد مورد حمایت قرار گیرد، می تواند کشور را از این وابستگی تا حدودی نجات دهد. این گیاه دوره رشد کوتاهی دارد، به طوری که اگر در آبان آن را کشت کنید، برای اواخر اردیبهشت آماده برداشت است. از طرفی کشت این گیاه به صورت دیم است و نیاز به آبیاری نداشته و می تواند مقاومت بالایی در برابر کم آبی و خشکسالی داشته باشد. با همکاری وزارت جهاد کشاورزی توانستیم این گیاه را در 700 هکتار از اراضی کشاورزی 15 استان کشور کشت کنیم و سال 1400-1401 قرار است این سطح زیرکشت به 10 هزار هکتار افزایش یابد. وی به وجود 10 میلیون هکتار اراضی کشاورزی دیم در کشور اشاره می کند و می گوید: اگر فقط یک میلیون هکتار از این اراضی به کشت "کاملینا" اختصاص یابد جهش بزرگی در تولید دانه های روغنی اتفاق افتاده و کشور به سمت خودکفایی در این حوزه پیش خواهد رفت.

استفاده از روغن گیاه

علاوه بر مصارف خوراکی، محققان زیست‌شیمی در حال مطالعه گیاه کتان‌کش به عنوان یک گیاه روغنی غیرخوراکی هستند تا ببینند چگونه می‌توان از آن به عنوان یک سوخت زیستی یا حتی صنعتی و در کاربردهای مربوط به صنایع غذایی استفاده کرد. دانشگاه ایالتی کانزاس در رشته بیوشیمی به مرحله مهمی در ساخت یک سوخت زیستی بهتر دست پیدا کرده‌است که دانه‌های این گیاه لیپید بیشتری تولید می‌کند و خصوصیات دانه نیز بهبود یافته‌است. در این روند، کتان‌کش (Camelina sativa) اصلاح شده و تاکنون بیشترین مقدار روغن دانه را تولید کرده‌است. پژوهشگران با تغییر مسیر بیوشیمیایی دانه روغنی کتان‌کش به مقادیر بسیار بالایی از یک روغن دست پیدا کرده‌اند که وشک‌سانی کمتر و کیفیت بهتری در دمای پایین از خود نشان می‌دهد. هدف تولید دانه‌های روغنی با قابلیت تولید مقادیر زیاد روغن اصلاح شده‌است که می‌توانند به عنوان سوخت‌های زیستی اصلاح شده یا حتی در صنعت یا صنایع غذایی استفاده شوند. استفاده از منابع سوختی جایگزین، یک روش بدیهی برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی است اما حتی استفاده از این روغن برای سایر کاربردها از قبیل روانکارها یا مواد خام صنایع شیمیایی به کاهش وابستگی ما به سوخت‌های فسیلی کمک می‌کند.

از جمله استفاده های دیگری که از گیاه کاملینا می شود، استفاده از کنجاله آن در صنعت خوراک دام، طیور و آبزیان است.

توالی یابی ژنوم

ژنوم کتان‌کش به تازگی توالی‌یابی شده‌است که این امر به پژوهشگران کمک کرده‌است که این اطلاعات را در اصلاح خواص روغن کتان‌کش و تولید روغنی با ویسکوزیته کمتر و برای تولید نوعی سوخت زیستی به کار ببرند. پژوهشگران با تغییر مسیر زیست‌شیمیایی دانه روغنی کاملینا، قادر بودند که مقدار زیادی از این روغن اصلاح شده که استیل- TAG نامیده می‌شوند را تولید کنند. در بهترین لاین‌های کاملینا، تقریباً ۸۵ درصد روغن آن حاوی استیل - TAG اصلاح شده بود. پژوهشگران معتقدند که کتان‌کش تولیدکننده استیل –TAGها یک منبع تجزیه‌پذیر با قابلیت مصارف صنعتی از قبیل پلاستیک‌ها، روانکارهای زیست‌تجزیه‌پذیر و امولسیون‌کننده‌های غذایی است.

کشت در ایران

یک تیم تحقیقاتی در کرمانشاه به سرپرستی پروفسور دانیال کهریزی پس از تحقیق و به‌کارگیری روش‌های زیست‌فناوری موفق به ارائه یک گیاه دانه روغنی غنی از امگا ۳ به نام کاملینا شدند که برای شرایط دیم در تمام اقلیم‌های کشور اصلاح شده‌است. سهیل اولین رقم معرفی و ثبت شده کاملینا توسط پروفسور دانیال کهریزی میباشد. کاهش چربی و کلسترول و بیماری‌های قلبی به دلیل دارا بودن امگا ۳ فراوان (بیش از ۳۰ درصد)، خواص ضد سرطانی، استفاده در صنعت تغذیه طیور و ماهی به جهت کیفیت بالای کنجاله و داشتن سطوح بالایی از آنتی‌اکسیدان‌ها (به‌ویژه ویتامین E) از دیگر مزایای کاملینا است.

این گیاه در اکثر استان‌های کشور در شرایط دیم کشت شده و عملکرد رضایت‌بخشی داشته‌است. با توجه به کم توقع بودن این گیاه کشت آن در طیف متنوعی از اراضی سنگلاخی تا اراضی رسی و سنگین امکان‌پذیر بوده ولی بهترین زمین برای کشت این گیاه اراضی لومی–رسی می‌باشد. بهترین زمان کشت بر اساس محل کشت متفاوت بوده و همزمان با کشت پاییزه کلزا و قبل از شروع بارندگی‌های پاییزه پیشنهاد می‌گردد. فاصله بین دو بوته یکی از مهمترین مسایل برای به دست آوردن عملکرد و کیفیت بالا می‌باشد. اگر فاصله بین دو بوته بیش از نیاز گیاه باشد باعث اجازه به رشد بیش از حد علف هرز و هدر روی زمین زراعی می‌شود و اگر این فاصله کمتر از نیاز گیاه باشد باعث رقابت بین دو گیاه خواهد شد و در نهایت عملکرد و کیفیت محصول به شدت کاهش خواهد یافت. جهت کاشت مناسب و دستیابی به بهترین تراکم و عملکرد، 5 تا 7 کیلوگرم در هکتار بذر با فاصله ردیف 15 تا 20 سانتیمتر و بدون فاصله بذر روی ردیف پیشنهاد می‌گردد. بذر این گیاه باید بسیار سطحی کشت شود و عمق کاشت آن نباید بیشتر از نیم سانتیمتر باشد.

روغن کاملینا علاوه بر مصارف غذایی در صنایع آرایشی، بهداشتی و صنعتی استفاده می‌شود. مهم‌ترین مزیت گیاه دارویی- روغنی کاملینا تحمل زیاد به خشکی است. کاملینا گزینه‌ای مناسب برای تناوب با غلات دانه‌ریز است و هم‌اکنون این تناوب بسیار ضعیف است. این گیاه علاوه بر تحمل به خشکی و سرما، مقاومت زیادی نسبت به آفات و امراض رایج در دانه‌های روغنی دارد. عملکرد رقم سهیل در کشت دیم به یک تن در هکتار می‌رسد.

جستارهای وابسته

• سالیکورنیا بیگلوی
• کینوآ

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Camelina». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی.

<refhttps://www.iribnews.ir/files/fa/news/1399/11/29/6058884_207.pdf></ref>

میزان کشت دیم و آبی کاملینا در استان های مختلف در سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ به شرح زیراست.

ردیف	نام استان	سطح زیر کشت(هکتار)	سطح کشت دیم	جمع سطح کشت	ملاحظات
۱	خراسان شمالی	۵۲	۲۲	۸۵
۲	فارس	۰	۸۲	۸۲
۳	قم	۴۱	۱	۴۲
۴	خراسان رضوی	مثال	مثال	مثال	-
۵	کرمانشاه	۱	۱۴	۲۲
۶	گلستان	۱	۶٫۷	۸
۷	همدان	۰	۷	۷
۸	لرستان	۱	۵	۶
۹	ایلام	۰	۵	۵
۱۰	آذربایجان شرقی	۳	۲	۵
۱۱	مازندران	۰	۴	۴
۱۲	خراسان جنوبی	۳٫۵	۰	۴
۱۳	مرکزی	۰	۲	۲
۱۴	یزد	۲	۰	۲
۱۵	بوشهر	۱	۰	۱
۱۶	سیستان و بلوچستان	۰	۱	۱
۱۷	اردبیل	۰	۱	۱
۱۸	خوزستان	۱	۰	۱
	جمع	۱۸۶	۱۸۴	۳۱۹

ب