زبان چچنی
زبان چچنی (Нохчийн мотт / Noxçiyꞑ mott;: نوٓخچیین موٓتت) زبانیست که توسط بیش از یک و نیم میلیون نفر در جمهوری چچن و نیز داغستان تکلم می‌شود. این زبان پیوندی که از شاخه زبانهای قفقازی شمالی محسوب می‌شود در داغستان و جمهوری چچن مقام زبان رسمی دارد. اولین الفبا که برای نگارش زبان چچنی بطور رسمی و فراگیر استفاده شد، الفبای عربی بود، که به تبعیت از فرهنگ و رسوم نوشتاری عثمانی تدوین شده بود. اما بر اساس سیاست‌های شوروی، الفبای عربی زبانهای اقلیت کنار گداشته شدند. امروزه این زبان اگرچه به خط سیریلیک نوشته می‌شود اما در میان مهاجران چچنی ساکن در ترکیه و عراق و سوریه استفاده از خط سیریلیک رایج نیست و برای نگارش این زبان در آن مناطق از الفبای لاتین استفاده می‌شود. تجزیه طلبان چچنی در روسیه بیشتر خط لاتین را برای نگارش زبان چچنی بکار می‌برند.
| زبان چچنی | |
|---|---|
| Нохчийн мотт Noxçiyn mott نوٓخچیین موٓتت | |
| بیان | [ˈnɔxt͡ʃĩː muɔt] |
| زبان بومی در | قفقاز شمالی |
| منطقه | چچن، اینگوش و داغستان |
| قومیت | چچنی‌ها |
شمار گویشوران | ۱٫۷ میلیون نفر (۲۰۲۰)Template:Ethnologue26 does not exist |
| سیریلیک (رسمی) لاتین (غیررسمی) عربی (در گذشته) | |
| وضعیت رسمی | |
زبان رسمی در |  روسیه
|
| کدهای زبان | |
| ایزو ۱–۶۳۹ | ce |
| ایزو ۲–۶۳۹ | che |
| ایزو ۳–۶۳۹ | che |
| گلاتولوگ | chec1245[۱] |
شیوه نگارش
ویرایشتاریخچه
ویرایشتا پیش از قرن نوزدهم میلادی، فرهنگ و ادبیات زبان چچن، شفاهی بود و این زبان نوشته نمی شد. زبان نوشتاری اصلی مردم چچن پیش از این دوران، در بیشتر مواقع زبان عربی بود.[۲] برای اولین بار، تلاشها برای تدوین و استانداردسازی الفبای چچنی بر پایهٔ الفبای عربی شروع شد، مخصوصا تحت خلافت و رهبری معنوی شیخ شامل داغستانی. الفبای عربی چچنی چندین بار، در سالهای ۱۹۱۰، ۱۹۲۰، و ۱۹۲۲ میلادی تکامل و تحول یافته. در نهایت، تحت سیاست شوروی در کنارگذاری الفبای عربی زبانهای اقلیت، در سال ۱۹۲۵ میلادی الفبای لاتین جایگزین الفبای عربی چچنی شد.
الفبای لاتین چچنی تا سال ۱۹۳۸ میلادی بر جا بود. در آن سال، با تغییر سیاست زبانی شوروی، الفباهای لاتین کنار گذاشته شدند و الفبای سیریلیک جایگزین آن شد.
پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی، و اعلام جدایی چچن از روسیه، به جهت تحکیم هویت ملی چچنی و فاصله‌بخشی آن با فرهنگ و زبان «استعماری» روسی، الفبای لاتین مجددا مطرح و تدوین شد. این الفبا، تا زمان سقوط جمهوری جدایی طلب چچن و جذب چچن به فدراسیون روسیه، رسمیت داشت. امروزه الفبای رسمی چچنی در جمهوری چچن سیریلیک می باشد. در میان چچنی‌های ساکن ترکیه و کشورهای عربی و غربی، الفبای لاتین نیز کاربرد دارد.
الفبای عربی
ویرایش
در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، برخی زبان‌شناسان روسی و غربی سعی در تدوین نوشتار برای زبان چچن بر پایه الفباهای سیریلی و گرجی کردند، اما این‌ها فراگیر نشده و راه به جایی نبردند. این الفبای عربی بود، که به عنوان پایه برای نوشتار زبان چچن، توسط شیخ شامل داغستانی و سایر امامان چچنی در دوران حاکمیت «امامت شمال قفقاز» (شیمالی قفقاز ایماملیغی) برگزیده شد.
اسلام در چچن دین اکثریت مطلق مردم از قرن ۱۶ میلادی به این سو بوده، و در چچن آن زمان، بیش از ۲۰۰ مدرسهٔ اسلامی و بیش از ۳۰۰۰ دانش آموز در این مدارس بود. اکثریت جامعه توانایی خواندن و قرائت قرآن را داشت، و به همین دلیل، الفبای عربی زیرپایهٔ مناسبی برای معرفی فرهنگ و ادب مکتوب چچنی فراهم می کرد.[۳]
امامان و ملاها و ریش‌سفیدان قفقاز البته موافق کتابت زبانهای بومی منطقه نبودند. آنها بر این باور بودند که زبان و فرهنگ مکتوب مسلمین قفقاز باید به عربی باشد. اما این امر توفیقی نداشت، چرا که اکثریت جامعه فصاحت و دانش کامل از زبان عربی را نداشت. به همین دلیل، تمرکز بر تدوین فرهنگ کتابت برای زبان چچنی قرار گرفت.[۴]
اما، الفبای اصلی عربی، با ۲۸ حرف، مناسب زبان چچنی نبود، زبانی که مانند سایر زبانان از خانواده قفقازی، دارای تعداد به نسبت زیادی واج‌های صامت بودند، بیش از ۴۰ عدد. در نتیجه، انجام تغییرات و تحولاتی در الفبای عربی برای مناسب‌سازی آن با زبان چچنی ضروری بود. اما، این پروسه در جامعهٔ سنتی و مذهبی چچنی، پروسه‌ای ساده و بدون جنجال نبود. ملاها و بخش محافظه‌کارتر و سنتی‌تر جامعه با هرگونه دست بردن در الفبای عربی مخالف بود، با این باور که خط عربی، خطی که در آن قرآن و کتب مقدس نوشته شده است، تقدسی الهی دارد و نباید در آن دست برده شود. ملاها و موسسات اسلامی چچن در هر قدم و مرحله از تحول و تدوین الفبای چچنی، مخالفت سرسختانه‌ای داشتند.[۵]
البته که دست بردن در الفبای عربی و تطبیق آن با زبانهای بومی، امری عادی بوده و قرن‌ها سابقه دارد. دو زبان غنی و بزرگ فارسی و ترکی (عثمانی و آذربایجانی)، با میراثی عظیم از ادب و فرهنگ مکتوب، هر دو از الفبای عربی متحول شده استفاده می کردند. با این وجود، تغییرات و تحولات انجام شده در الفبای چچن، بدون الهام گرفتن از این دو مثال، و از صفر حروف و قواعد جدید را در الفبای عربی معرفی کرد. اولین ورژن الفبای عربی چچنی شامل حروف زیر بود:
ا ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ڨ ك ڮ ل م ن و ه لا ي
در این الفبا، در کنار حروف اصلی عربی، دو حرف جدید معرفی شده بود:[۵]
- حرف «ڨ» (قاف سه نقطه)، معادل دونگارهٔ سیریلیک «Къ» و بازتاب دهندهٔ صدای /qʼ/.
- حرف «ڮ» (کاف سه نقطه زیرین)، معادل دونگارهٔ سیریلیک «Кӏ» و بازتاب دهندهٔ صدای /kʼ/.
- این حرف، بعدا بازنگری شده و به شکل «ࢰ» (کاف با خط زیر سرکش) در آمد.
در سال ۱۹۱۰ میلادی، صهیب ملا غویسوموف (به روسی: Сугаип-мулла Гойсумов)(به چچنی: ГIойсуман кIант Сухӏайб-молла، غوٓیسومان ࢰانت سوھایب-موٓللا)، تغییرات و تحولات بیشتری را برای بهتر کردن الفبای عربی چچنی و تطبیق بهتر آن با تلفظات و واج‌های این زبان پیشنهاد کرد. این تحولات شامل: [۵]
- حرف «ڥ» (ف سه نطقه زیرین)، معادل دونگارهٔ سیریلیک «Пӏ» و بازتاب دهندهٔ صدای /pʼ/.
- این حرف، بعدا بازنگری شده و به شکل «ڢ» (ف با یک نقطه زیرین) در آمد.
- حرف «ر̤» (
) (ر با دو نطقه زیرین)، معادل دو حرف سیریلیک «Ц» و «Цӏ» و بازتاب دهندهٔ صداهای /ts/ و /tsʼ/. - حرف «چ»، معادل دو حرف سیریلیک «Ч» و «Чӏ»، بازتاب دهندهٔ صداهای /tʃ/ و /t͡ʃʼ/.
- حرف «گ»، معادل حرف سیریلیک «Г» و بازتاب دهندهٔ صدای /g/ به مانند فارسی.
صهیب ملا غویموسوف در این سال، پشنهاداتی نیز در مورد بهینه کردن نوشتار واج‌های مصوت داد. بطور مثال، او پیشنهاد کرد که بر روی حروف «و» و «ی»، خطی کشیده شود «◌ٙ» (U+0659) که نشان‌دهندهٔ این باشد که حروف «و» و «یـ ی»، حروف صامت (معادل سیریلیک «В» و «Й»)، و حروف «وٙ» و «یٙـ یٙ»، حروف مصوت (معادل سیریلیک «О, Оь, У, Уь» و «И»). این پیشنهاد اما فراگیر نشد و راه به جایی نبرد.[۵]
در سال ۱۹۲۰ میلادی، دو فرهنگی چچنی با نامهای تاش‌تمیر الدارخانوف و احمد توگائف، تغییرات دیگری را برای الفبای عربی چچنی پیشنهاد کردند. آنها دو حرف جدید را پیشنهاد دادند:[۵]
- حرف «څ» (ح سه نقطه رویین)، معادل حرف سیریلیک «Чӏ»، بازتاب دهندهٔ صدای /t͡ʃʼ/.
- این حرف، بعدا بازنگری شده و به شکل «ڃ» (جیم دو نقیه) در آمد.
- در نتیجه، حرف «چ» تنها بازتاب دهندهٔ صدای /t͡ʃ/ شد، معادل سیریلیک «Ч».
- حرف «ڗ» (ر دو نقطه رویین)، معادل حرف سیریلیک «Цӏ»، بازتاب دهندهٔ صدای /tsʼ/.
- در نتیجه، حرف «ر̤» ( ) (ر با دو نطقه زیرین) تنها بازتاب دهندهٔ صدای /ts/ شد، معادل سیریلیک «Ц».
- در نتیجه، حرف «ر̤» (
این سری از پیشنهادات، الفبای عربی را از لحاظ بازتاب دادن واج‌های صامت زبان چچنی، منطبق و مناسب کرده بود. اما، به مانند رسم الخط زبانهای عربی، فارسی، و ترکی عثمانی، اقدامی برای بهبود نوشتار واضح واج‌های مصوت انجام نشده بود. این مسئله، هم نوشتن را دشوار می کند، و هم خواندن زبان را. این موضوع، یکی از موارد اصلیِ ایرادات الفبای عربی می باشد در گویشوران زبانهای مختلف به آن توجه کرده‌اند. زبان‌هایی چون ترکی آذربایجانی، اویغوری، قزاقی و کردی در طول قرن بیستم میلادی، سعی در استانداردسازی الفبا، معرفی حروف و قواعد خاص برای هر یک از واج‌های مصوت، و حل این مسئله کرده‌اند. در زبان چچنی نیز، در سال ۱۹۲۲ میلادی، به این موضوع توجه شد. جدول زیر، نتیجهٔ استانداردسازی حروف مصوت در چچنی (و معادل‌های سیریلیک و لاتین آنها) را نشان می دهد.
| حرف مصوت در ابتدای واژه | |||||
| А а | Аь аь | Е е Э э |
И и | О о Оь оь |
У у Уь уь |
|---|---|---|---|---|---|
| آ | اە | ایـ / ای | اوٓ | او | |
| حرف مصوت در میان و پایان واژه | |||||
| ـا / ا / ـآ / آ | ـا / ا | ـە / ە | ـیـ / یـ / ـی / ی | ـوٓ / وٓ | ـو / و |
| A a Ə ə |
Ä ä | E e | I i | O o Ö ö |
U u Ü ü |
جدول زیر، ۴۱ حرف الفبای عربی چچنی (پیش از سال ۱۹۲۵ میلادی)، آوانگاری، و معادل سیریلیک آنها را نشان می دهد. حروفی که تنها در نوشتن وام‌واژگان به کار می روند، به رنگ بژ نشان داده شده اند.
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
آ / ا ( А а / Аь аь ) [ɑ]/[ɑː]/[æ]/[æː] |
ب (Б б) [b] |
ت (Т т) [t] |
ث (С с) [s] |
ج (Ж ж) [ʒ]/[d͡ʒ] |
ح (Хь хь) [ħ] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
خ (Х х) [x] |
چ (Ч ч) [t͡ʃ] |
ڃ (ЧӀ чӀ) [t͡ʃʼ] |
د (Д д) [d] |
ذ (З з) [z] |
ر (Р р) [r] |
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
ز (З з) [z] |
ر̤ ( )(۱)(Ц ц) [t͡s] |
ڗ (ЦӀ цӀ) [t͡sʼ] |
س (С с) [s] |
ش (Ш ш) [ʃ] |
ص (S s) [s] |
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
ض (З з) [z] |
ط (ТӀ тӀ) [tʼ] |
ظ (З з) [z] |
ع (Ӏ ӏ) [ʔ] |
غ (ГӀ гӀ) [ɡ] |
ف (П п / Ф ф) [p]/[f] |
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
ڢ (ПӀ пӀ) [pʼ] |
ق (Кх кх) [q] |
ق (Къ къ) [qʼ] |
ک (К к) [k] |
گ (Г г) [g] |
ࢰ (КӀ кӀ) [kʼ] |
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
ل (Л л) [l] |
م (М м) [m] |
ن (Н н) [n] |
و (В в) [v] |
او / و (У у / Уь уь) [u]/[y] |
اوٓ / وٓ (О о / Оь оь) [o]/[ɔː]/[ø] |
| عربی (معادل سیریلیک) [آوانگاری] |
ھ (ХӀ хӀ) [h] |
اە / ە (Е е / Э э) [e]/[ɛː] |
ی (Й й) [j] |
ای / ی ( И и) [i] |
ئ (Ъ ъ) [ʔ] |
- نکات
- حرف «ر̤» ( ) (ر با دو نطقه زیرین) در یونیکد هنوز وجود ندارد. برای تایپ آن، استلزام بر این است که حرف «ر» را به همراه علامت دونقطهٔ زیرین (◌̤) «Combining Diaeresis Below» ((U+0324) نوشت. برخی منابع، برای آسان‌سازی موضوع، از حرف «ڕ» که در الفبای کردی نیز موجود است استفاده می کنند.
الفبای سیریلیک
ویرایشاز سال ۱۹۳۸ میلادی به این سو، الفبای سیریلیک، الفبای رسمی زبان چچنی بوده است.
از جمله خصوصیات الفبای سیریلیک چچنی (که با الفبای سیریلیک سایر زبانهای منطقهٔ قفقاز شمالی به اشتراک دارد)، استفادهٔ به نسبت گسترده از حرف «پالوچکا» (ӏ) می باشد. این حرف، اگر تنها استفاده شود، صدایی مانند حرف «ع» در زبان عربی می دهد. در بیشتر مواقع، این حرف در دونگاره‌های متعدد، برای نشان دادن واج‌های صامت مختص زبان چچنی می باشد.
| А а | Аь аь | Б б | В в | Г г | Гӏ гӏ | Д д |
| Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Кх кх | Къ къ | Кӏ кӏ | Л л | М м | Н н | О о |
| Оь оь | П п | Пӏ пӏ | Р р | С с | Т т | Тӏ тӏ |
| У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Хь хь | Хӏ хӏ | Ц ц |
| Цӏ цӏ | Ч ч | Чӏ чӏ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы |
| Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | Ӏ ӏ |
الفبای لاتین
ویرایشالفبای سیریلیک، اولین بار در سال ۱۹۲۵ برای زبان چچنی برگزیده شد. طبیعتا، این امر همزمان با سرکوب و تعطیلی مدارس اسلامی و جامعهٔ ملایان چچن، در راستای سیاست‌های سکولاریزم شوروی انجام شد.
در سال ۱۹۳۵ میلادی، تغییرات جزئی برای تطبیق بخشیدن به رسم الخط زبان چچنی و زبان اینگوشی که هم‌خانواده با چچنی می باشد، در الفبای لاتین انجام شد. الفبای لاتین چچنی هم شامل دونگاره‌ها و هم شامل حروف جدید بود.
| A a | Ä ä | B b | C c | Č č | Ch ch | Čh čh | D d |
| E e | F f | G g | Gh gh | H h | I i | J j | K k |
| Kh kh | L l | M m | N n | Ņ ņ | O o | Ö ö | P p |
| Ph ph | Q q | Qh qh | R r | S s | Š š | T t | Th th |
| U u | Ü ü | V v | X x | Ẋ ẋ | Y y | Z z | Ž ž |
در سال ۱۹۹۲ میلادی، پس از فروپاشی شوروی و اعلام جدایی چچن از روسیه، الفبای لاتین دوباره به عنوان الفبای زبان چچنی مطرح شد. الفبای لاتین، با تفاوت‌های نسبت به الفبای هفتاد سال پیش از آن تدوین شد، منجمله اینکه تعداد دونگاره‌ها کمتر شده و تعداد حروف نوین بیشتر. پس از بازپسگیری چچن توسط روسیه در سال ۲۰۰۰ میلادی، الفبای لاتین نیز از رسمیت خارج شد.[۷]
| A a | Ä ä | B b | C c | Č č | Ch ch | Čh čh | D d |
| E e | F f | G g | Gh gh | H h | I i | J j | K k |
| Kh kh | L l | M m | N n | Ņ ņ | O o | Ö ö | P p |
| Ph ph | Q q | Qh qh | R r | S s | Š š | T t | Th th |
| U u | Ü ü | V v | X x | Ẋ ẋ | Y y | Z z | Ž ž |
مقایسهٔ الفباها
ویرایش| سیریلیک | لاتین (۱۹۹۲-۲۰۰۰) |
لاتین (۱۹۲۵-۱۹۳۸) |
عربی (۱۹۲۲-۱۹۲۵) |
آوانگاری |
|---|---|---|---|---|
| А а | A a, Ə ə | A a | آ | /ɑ/, /ɑː/ |
| Аь аь | Ä ä | Ä ä | ا | /æ/, /æː/ |
| Б б | B b | B b | ب | /b/ |
| В в | V v | V v | و | /v/ |
| Г г | G g | G g | گ | /g/ |
| Гӏ гӏ | Ġ ġ | Gh gh | غ | /ɣ/ |
| Д д | D d | D d | د | /d/ |
| Е е | E e, Ie ie, Ye ye | E e, Je je | ە | /e/, /ɛː/, /je/, /ie/ |
| Ё ё | Yo yo | — | یوٓ | /jo/ |
| Ж ж | Ƶ ƶ | Ž ž | ج | /ʒ/, /dʒ/ |
| З з | Z z | Z z | ز | /z/, /dz/ |
| И и | I i | I i | ای | /i/ |
| Й й | Y y | J j | ی | /j/ |
| К к | K k | K k | ک | /k/ |
| Кх кх | Q q | Q q | ق | /q/ |
| Къ къ | Q̇ q̇ | Qh qh | ڨ | /qʼ/ |
| Кӏ кӏ | Kh kh | Kh kh | ࢰ | /kʼ/ |
| Л л | L l | L l | ل | /l/ |
| М м | M m | M m | م | /m/ |
| Н н | N n, Ŋ ŋ | N n, Ŋ ŋ | ن | /n/, /ŋ/ |
| О о | O o, Uo uo | O o | اوٓ | /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/ |
| Оь оь | Ö ö | Ö ö | اوٓ | /ø/, /yø/ |
| П п | P p | P p | ف | /p/ |
| Пӏ пӏ | Ph ph | Ph ph | ڢ | /pʼ/ |
| Р р | R r | R r | ر | /r/ |
| С с | S s | S s | س | /s/ |
| Т т | T t | T t | ت | /t/ |
| Тӏ тӏ | Th th | Th th | ط | /tʼ/ |
| У у | U u | U u | او | /u/ |
| Уь уь | Ü ü | Ü ü | او | /y/ |
| Ф ф | F f | F f | ف | /f/ |
| Х х | X x | X x | خ | /x/ |
| Хь хь | Ẋ ẋ | X̌ x̌ (Ꜧ ꜧ) | ح | /ħ/ |
| Хӏ хӏ | H h | H h | ھ | /h/ |
| Ц ц | C c | C c | ر̤ |
/ts/ |
| Цӏ цӏ | Ċ ċ | Ch ch | ڗ | /tsʼ/ |
| Ч ч | Ç ç | Č č | چ | /t͡ʃ/ |
| Чӏ чӏ | Ç̇ ç̇ | Čh čh | ڃ | /t͡ʃʼ/ |
| Ш ш | Ş ş | Š š | ش | /ʃ/ |
| (Щ щ) | Şç şç | Šč šč | — | |
| (Ъ ъ) | ' | — | ئ | /ʔ/ |
| (Ы ы) | i | — | — | |
| (Ь ь) | — | — | ||
| Э э | E e | E e | اە | /e/ |
| Ю ю | Yu yu | Ju ju | یو | /ju/ |
| Юь юь | Yü yü | Jü jü | یو | /jy/ |
| Я я | Ya ya | Ja ja | یا | /ja/ |
| Яь яь | Yä yä | Jä jä | یا | /jæ/ |
| Ӏ ӏ | J j | Y y | ع | /ʡ/, /ˤ/ |
همینطور، در زبان چچنی، دونگاره‌ها و چندنگاره‌هایی وجود دارند که به عنوان حرف خاص به حساب نمی آیند، اما برای نوشتن واج‌های مصوت کشیده و واج‌های صامت تشدیدشدهٔ پراستفاده کاربرد دارند.
| سیریلیک | عربی (پیش از ۱۹۲۵) |
لاتین مدرن[۷] |
IPA |
|---|---|---|---|
| Ий ий | یی | Iy iy | /iː/ |
| Кк кк | کک | Kk kk | /kː/ |
| Ккх ккх | قق | Qq qq | /qː/ |
| Ов ов | وٓو | Ov ov | /ɔʊ/ |
| Пп пп | فف | Pp pp | /pː/ |
| Рхӏ рхӏ | رھ | Rh rh | /r̥/ |
| Сс сс | سس | Ss ss | /sː/ |
| Тт тт | تت | Tt tt | /tː/ |
| Ув ув | وو | Uv uv | /uː/ |
| Уьй уьй | و | Üy üy | /yː/ |
دستور
ویرایشزبان چچنی، یک زبان پیوندی می باشد که در آن، صرف کنایی-مطلق وجود دارد. اسامی در چچن، به ۶ کلاس (یا جنسیت) تعلق دارند، و هر کلاس، پسوند خاص خود را میگیرد. صفات و افعالِ با هر اسم، باید از کلاس و پسوند آن تبعیت کنند.
در زبان چچنی، اسم‌ها ۸ حالت دستوری می پذیرند (مطلق، اضافه، کنائی، برائی، محرکه‌ای، ابزاری، مکانی، قیاسی). این حالات، هر کدام با پسوند‌های خود مشخص می شوند. صفات و اسامی اشاره و نامهای اضافه، پیش از یک اسم می آیند.
کلاس‌های دستوری
ویرایشهر اسم در زبان چچنی به یکی از ۶ کلاس زیر تعلق دارد. افعال و در برخی موارد صفتها نیز، بر اساس تعلق اسم به این کلاس‌ها صرف می شوند و پیوند مربوطه «بـ-»، «د-»، «و-»، «یـ-» را می گیرند. [۸]
| نام کلاس | مثال اسم متعلق به کلاس | پسوند در حالت مفرد | پسوند در حالت جمع | تبعیت از کلاس در حالت مفرد | تبعیت از کلاس در حالت جمع | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | کلاس «و» | кӏант / ࢰانت | в- | وـ | б- / д- | بـ- /د- | веза кӏант | وەزا ࢰانت | беза кӏентий | بەزا ࢰەنتیی |
| پسر | پسر سنگین | پسران سنگین | ||||||||
| ۲ | کلاس «ی» | зуда / زودا | й- | یـ- | б- / д- | بـ- / د- | йеза зуда | یەزا زودا | беза зударий | بەزا زوداریی |
| زن | زن سنگین | زنان سنگین | ||||||||
| ۳ | کلاس «ی»-۲ | пхьагал / فحاگال | й- | یـ- | й- | یـ- | йеза пхьагал | یەزا فحاگال | йеза пхьагалаш | یەزا فحاگالاش |
| خرگوش | خرگوش سنگین | خرگوش‌های سنگین | ||||||||
| ۴ | کلاس «د» | наж / ناج | д- | د- | д- | د- | деза наж | یەزا ناج | деза нежаш | یەزا نەجاش |
| بلوط | بلوط سنگین | بلوط‌های سنگین | ||||||||
| ۵ | کلاس «ب» | мангал / مانگال | б- | بـ- | б- / ю- | بـ- / یوـ | беза мангал | بەزا مانگال | беза мангалаш | بەزا مانگالاش |
| منقل | منقل سنگین | منلق‌های سنگین | ||||||||
| ۶ | کلاس «ب»-۲ | Ӏаж / عاج | б- | بـ- | д- | دـ | беза Ӏаж | بەزا عاج | деза Ӏежаш | دەزا عەجاش |
| سیب | سیب سنگین | سیب‌های سنگین | ||||||||
بطور کلی، دو کلاس اول، شامل انسان‌ها می شوند. انسان‌های مذکر در کلاس اول، کلاس «ب»، انسان‌های مونث در کلاس دوم، کلاس «ی» قرار می گیرند. بجزء استثناءهایی، چهار کلاس دیگر، شامل اسامی غیر انسان می شوند. از جملهٔ این استثناءها، واژه «Дела / دەلا» به معنای خدا است، که در کلاس اول قرار دارد.
در زبان چچنی، در صرف افعال، شخص وجود ندارد. افعال، با تبعیت از کلاس مربوطه، صرف می شوند.
افعال ناگذر در تبعیت از فاعل صرف می شوند.
- КӀант цӏа воьду.
- ࢰانت ڗا ووٓدو.
- پسر به خانه می رود.
افعال گذرا با تبعیت از مفعول مستقیم صرف می شوند. همین امر است که کنایی بودن زبان چچنی را نشان می دهد.
- КӀанта кехат доьшу.
- ࢰانتا کەخات دوٓشو.
- پسر نامه را می خواند.
حالات دستوری
ویرایشجدول زیر، حالات دستوری اسم، برای واژه «говр / گوٓور» به معنی اسب را نشان می دهد.
| حالت | مفرد | جمع | ||
|---|---|---|---|---|
| مطلق | говр | گوٓور | говраш | گوٓوراش |
| اضافی | говран | گوٓوران | говрийн | گوٓوریین |
| برائی | говрана | گوٓورانا | говрашна | گوٓوراشنا |
| کنائی | говро | گوٓوروٓ | говраша | گوٓوراشا |
| محرکه‌ای | говре | گوٓورە | говрашка | گوٓوراشکا |
| ابزاری | говраца | گوٓورار̤ا | говрашца | گوٓوراشر̤ا |
| مکانی | говрах | گوٓوراخ | говрех | گوٓورەخ |
| قیاسی | говрал | گوٓورال | говрел | گوٓورەل |
نمونه متن
ویرایشمتن زیر، سرود ملی چچن در طول یک دهه استقلال آن از روسیه در دهه ۱۹۹۰ میلادی می باشد. نام این سرود، «یا مرگ یا آزادی» (به چچنی: Ӏожалла я маршо، به خط لاتین(۱۹۹۲): Joƶalla ya marşo، به خط عربی: عوٓجاللا یا مارشوٓ)
| به الفبای سیریلیک[۹][۱۰] | به الفبای لاتین (۱۹۹۲) | به الفبای عربی (پیش از ۱۹۲۵) | ترجمه فارسی |
|---|---|---|---|
I |
I |
١ |
١ |
منابع
ویرایش- ↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Chechen". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
{{cite book}}: Invalid|display-editors=4(help) - ↑ Aliroev, I. Y. (1999). Чеченский язык (Chechen Language) (pp. 24–31). شابک ۵۸۷۴۴۴−۱۰۵−۰
- ↑ "Documentation and grammatical description of Chechen including the Cheberloi dialect | Endangered Languages Archive".
- ↑
Чентиева М. Д. (1958). История чечено-ингушской письменности. Грозный: Чечено-Ингушское кн. изд-во.
{{cite book}}: no-break space character in|author=at position 12 (help) - ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ Chentieva, M. D. (1958). History of Checheno-Ingush writing (История чечено-ингушской письменности). Checheno-Ingush Publishing House (Чечено-Ингушское кн. изд-во).
- ↑ Чеченская азбука - نوٓخچیی آلفبٰا (Нохчий алфба) (1925) https://archive.org/details/chechen-abat/page/n27/mode/2up
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ "Chechen table of correspondence Cyrillic-Roman (BGN/PCGN 2008 Agreement)" (PDF). National Geospatial-Intelligence Agency. Retrieved 2022-02-04.
- ↑ Awde, Nicholas; Galaev, Muhammad (22 May 2014). Chechen-English English-Chechen Dictionary and Phrasebook. Routledge. ISBN 9781136802331 – via Google Books.
- ↑ Ӏожалла Я Маршо - National Anthem Of The Chechen Republic Of Ichkeria
- ↑ "Hymny - Iожалла я маршо (Joƶalla ya marşo) - tekst piosenki na Tekstowo.pl".