میرزا غلامرضا اصفهانی

میرزا غلام‌رضا اصفهانی (۱۲۴۶-۱۳۰۴ هجری قمری) از استادان خوشنویسی ایرانی و خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق بود. میرزا غلامرضا از معروف‌ترین خوشنویسان دوره قاجار بوده‌است. نام پدرش «میرزا جان» بود و در جوانی به دربار محمد شاه و پس از آن به دربار ناصر الدین شاه راه یافت.

میرزا غلامرضا اصفهانی
میرزا غلامرضا اصفهانی
زادهٔ	۱۲۴۶ (قمری) اصفهان
درگذشت	۴ ربیع‌الثانی ۱۳۰۴ (قمری)
آرامگاه	صفاییه ابن بابویه چشمه‌علی شهرری
ملیت	ایرانی
شناخته‌شده برای	خوشنویسی
سبک	نستعلیق، شکسته نستعلیق
امضاء

سنگ مزار میرزا غلامرضا در چشمه‌علی شهرری

زندگی

پدر غلامرضا در سال ۱۲۱۲ ه‍. ق از اصفهان به تهران آمده و به قنادی مشغول شد. او از این رو نام پسرش را غلامرضا گذاشت که وی را نتیجهٔ توسل به امام‌ رضا امام هشتم شیعیان می‌دانست.

میرزا غلام‌رضا را فردی عارف و ادیب و اهل معنی توصیف کرده‌اند. غلام‌رضا در ۵ سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن قرآن به‌تمامی شد. او در سنین استادی هنر خود را «توفیق خداوند عزوجل» می‌دانست و آنجاییکه اوصاف هنرش را شرح می‌دهد، می‌گوید که «نه از باب خودستایی است بلکه محض بروز فضل یزدانی و نفس مسیحایی است» (

میرزا در خاطراتش می‌نویسد که در همان سال در رؤیا نزد علی امام نخست شیعیان می‌رود و همین واقعه سیر زندگی او را دگرگون می‌کند. میرزا در قطعه‌ای به خط شکستهٔ خفی چنین می‌نویسد: «قریب هفت‌ سال از سنین عمرم گذشته در دبستان به خواندن قرآن اشتغال داشته. شبی به خواب، بزرگواری ارشادم نمود به تقبیل آستان شاه‌ اولیا در دنبالش شتافتم. در گوشهٔ آن جا حضرت شاه اولیا ارواح العالمین له الفدا توقف داشتند. چون نزدیک‌تر شدم فرمود مشقت بیاور. علی‌الفور صفحه کاغذ و دواتی به حضور مبارک تقدیم نمودم. در وسط آن صفحه لام و الف و یایی نگاشته و فرمودند از این رو بنگار. فردای آن شب در دبیرستان معلم صورت خواب را سؤال نمود. این بندهٔ حقیر ماجرا کماجرا باز گفت. دیگر حقیر را به تحصیل خط واداشت…» و این آغاز کار خوشنویسی او بود.

میرزا پس از آن نزد سیدعلی حکاک طهرانی (پدر میرحسین خوشنویس مشهور) به یادگیری خط پرداخته تا جایی که در نه سالگی به حسن خط نامی می‌شود و در طول عمر نچندان بلندش آثار بسیاری را آفریده که برخی از آن‌ها در زمرهٔ آثار ملی هنری ایران ثبت شده‌اند.

او را به بابی‌گری متهم کردند که شفاعت یکی از اعیان یا فرزندان ناصرالدین شاه او را از خشم شاه رهانید و از مرگ نجات داد.

میرزا غلامرضا که دیر همسر اختیار کرده بود در سال ۱۳۰۰ ه‍. ق هنگامی که ۵۴ ساله بود، صاحب فرزندی می‌شود که نامش را محمدرضا می‌گذارد. اما محمدرضا در سه سالگی ناگهان بیمار شده و فوت می‌کند و داغ بزرگی به جان میرزا می‌نشیند تا جایی که آرزوی مرگ می‌نماید و در جایی می‌گوید: «پس از دیدن داغ و ناکامی او، مرا مرگ خوشتر ازین زندگانی» طولی نکشید که به آرزویش رسید و در روز پنج‌شنبه چهارم ربیع‌الثانی سال ۱۳۰۴ هجری قمری درگذشت. او در باغ میرزا حسین خان سپهسالار در جوار حاج میرزا صفا در و در صفاییه ابن بابویه در چشمه‌علی شهر ری به خاک سپرده شد.

خوشنویسی در دربار

میرزا غلام‌رضا اصفهانی در جوانی به حضور محمد شاه قاجار احضار شد؛ شاه که خود از خوشنویسی نستعلیق بهره داشت، خط او را آزمود و او را به معلمی فرزندانش گمارد. پس از مرگ محمد شاه ناصرالدین شاه نیز همچنان به وی توجه داشت.

میرزا غلام‌رضا از معدود خوشنویسانی است که هر دو خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق به مهارت و استادی تمام رسیده و در هر دو نیز صاحب سبک ویژهٔ خود است. شیوهٔ میرزا در خط از محکم‌ترین و قوی‌ترین شیوه‌های خوشنویسی است و کتیبه‌ها، قطعات و سیاه‌مشقهای وی نیز در صدر آثار خطوط شکسته و نستعلیق به شمار می‌آید.

سیاه‌مشقی از میرزا غلامرضا با بیتی از سعدی: هزار بادیه سهلست با وجود تو رفتن، وگر خلاف کنم سعدیا بسوی تو باشم، باغ فردوس (…)

از هنرهای مبرز میرزا غلامرضا اصفهانی ترکیب‌بندی حروف و کلمات بود. از آن جا که میرزا در زمان حیات نامی‌ترین استاد خوشنویسی بود، نگارش آثار بسیاری به وی سفارش داده می‌شد که برخی را به شاگردان خود سپرده (مانند کاشی‌های پیرامون بقعهٔ شیخ صدوق ابن بابویه که به محمد ابراهیم تهرانی واگذار نمود.) و تعدادی را نیز خود رقم زد که از آثار نامی خوشنویسی به‌شمار می‌روند.

از مشهورترین نمونه‌های کتیبه‌نویسی میرزا غلامرضا کتیبه‌های مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری فعلی در میدان بهارستان تهران) است که آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است. تعداد قابل توجهی از قطعاتی که به خط نستعلیق از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است شباهت ظاهری بسیاری به سیاه‌مشق دارد. به‌طوری‌که کارشناسان غالباً در نگاه اول این قطعات را نمی‌توانند از سیاه‌مشق تشخیص دهند و بعضی از صاحبنظران به دلیل تعدد قطعاتی که به این صورت از میرزا غلام‌رضا به‌جا مانده‌است، عبارت «میرزا غلام‌رضا اصفهانی سیاه مشق نویس» را در توصیف او به‌کار برده‌اند.

دربارهٔ تأثیر خط شکسته بر خط نستعلیق میرزا غلامرضا به اجمال و اختصار می‌توان موارد ذیل را بر شمرد: کوچک شدن دایره‌ها بخصوص در حرف (ی)، پیچ و تاب و چرخش و خمش پر غمزه حروف، بلندی بیش از حد معمول دنباله(م)، استفاده بجا از حروف و کلمات خرد اندام (در سیاه مشق)، کاربری نیم کشش‌های خط شکسته، در نظر داشتن تناسبات سواد و بیاض خط شکسته در ترکیب صفحه نستعلیق خصوصاً در سیاه مشق‌ها و استفاده بسیار از ارسال (از ویژگی‌های خط شکسته) در سیاه مشق نستعلیق و به‌طور کلی تسریع در حرکات دست و قلم نمود بیشتری دارند.

سطری از میرزا غلامرضا: آشیان هرجا نهادم مسکن صیاد بود؛ تحریر شد

امضا

میرزا غلامرضا اصفهانی اغلب آثارش را با عبارت «یا علی مدد است» امضا می‌کرده‌است. اما رقم یا امضای میرزا در بعضی از قطعات اسم کامل او به‌اضافه «یا علی مدد» است و در بعضی فقط «یا علی مدد» یا «یا علی مددی» بدون‌نام میرزا غلام‌رضا امده‌است. در قطعاتی هم امضا به‌صورت «العبد المذنب الفقیر الحقیر غلام‌رضا غفرله» و «یا علی مدد.» یا به‌صورت «هو» و در سطر زیر هو، «الفقیر الحقیر المذنب غلام‌رضا» و بعد «یا علی مددی» یا به صورتی شبیه به آنچه ذکر شد می‌باشد.

آوازه

میرزا غلامرضا در ۱۳۰۳ قمری

آوازه آثار او فراتر از زمان و مکان خودش رفته بود به طوری که بسیاری از دوستداران خوشنویسی قطعه‌ای از آثار او را در اختیار داشتند. نظام‌الملک معروف به نظام پادشاه محلی حیدرآباد هند آثار بسیاری از میرزا غلام‌رضا را در کتابخانه و مجموعه‌اش نگهداری می‌کرد. دکتر مظفر بختیار نقل می‌کند که در بازار نسخه‌های خطی کاشغر مرکز ایالت ترکستان چین اثری از میرزا غلام‌رضا را با صحافی سنتی دیده که احتمالاً از آخرین امیر فارسی زبان آن منطقه به جای مانده بوده‌است. همچنین معیرالممالک در یادداشتی از سفرش به اروپا می‌نویسد که زمانی که از موزه تفلیس از بزرگترین مراکز هنری آن زمان دیدن می‌کرده عکس میرزا و اثری از او را در تالاری که به نام مردان بزرگ جهان مزین بوده دیده‌است.

در نمایشگاه «هانگ جو» در پکن پایتخت چین استاد «سانگ» خوشنویس برجسته چینی تحت تأثیر اثری از میرزا قرار گرفت چندانکه به آرامی اما بسیار طولانی گریست و به نشان احترام با قلم موی خوشنویسی درشتش نگاشت:

بزرگترین خوشنویس جهان میرزا غلام‌رضا اصفهانی

آثار

افزون بر کتیبه‌نویسی مدرسه سپهسالار که میرزا غلام‌رضا آن را در سال ۱۳۰۱ نگاشته‌است آثار زیادی به خط او باقی مانده‌است، از جمله:

• رساله تحفه‌الوزراتحفه‌الوزرا - در سال ۱۲۵۹
• مناجات‌نامه منظوم منسوب به حضرت علی
• ۲۹۸ صفحه بیاض که تنها سند کتبی اشعار میرزا غلام‌رضا اصفهانی می‌باشد.
• رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه
• گلستان سعدی به خط شکسته
• سفرنامه حاج سیاح در ۲۱۶ صفحه به خط شکسته (ناتمام)
• کتاب پاتولوژیپاتولوژی ترجمه میرزا علی‌خان رئیس‌الاطباء در حدود ۲۰۰ صفحه به خط شکسته
• تعداد نسبتاً زیادی از قطعات و سیاه‌مشق‌های شکسته و نستعلیق

اشعار میرزا غلامرضا

میرزا شعر هم می‌سرود و تخلصش غزال بود. نظم و نثر میرزا فصیح است. در نظم و نثر شاگرد امامقلی خان قاجار بود که غارت تخلص می‌کرد و سخت به او ارادت داشته‌است. این شاگرد و استاد پیوسته با هم دمساز بوده‌اند. میرزا در یادداشت‌های خود غارت را به استادی خطاب کرده و از او به احترام یاد می‌کند و او را ابوالفضایل خوانده‌است. برخی بر این باورند که تخلص غزال را غارت به او داده باشد لکن میرزا در اشعارش هرگز به این تخلص شعری ندارد.

نمونه‌ای از شعر میرزا غلامرضا اصفهانی:

صوفی تو و سجاده و سالوس‌پرستی		ما و لب جانانه و چالاکی و مستی
المنّة للّه که به فرّ قدم عشق		شد پی سپر لشکر غم کشور هستی
یک طایفه در صورت درویشانند		گرگند که اندر صفت میشانند
آنان که توانگرند درویش‌نواز		درویش اگر شنیده‌یی ایشانند

منابع

• فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
• Malekzadeh, Mojtaba, A biographical sketch of Mirza Gholam Reza Esfahani His life and works
• سهیلی خوانساری، احمد، مرقع نگارستان، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹
• وب‌گاه هفت سنگ
• وبگاه آفتاب
• نمونه‌هایی از آثار خوشنویسان ایران (مجموعه‌های آیدین آغداشلو) در نگارستان از ۳ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۴۵
• وب‌گاه زر قلم
• وبگاه مؤسسه فرهنگی هنری امام صادق نگاهی به زندگی میرزا غلام رضا اصفهانی
• استادان خط نستعلیق در اصفهان

پیوند به بیرون

خوشنویسان مبتکر. «میرزا غلام رضا اصفهانی ۲». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۰-۰۹-۲۹.