مقارنه‌گرایی
مُقارنه‌گرایی (نام‌های دیگر: اصالت علت موقعی، مداخله‌گرایی، اکازیونالیزم (به انگلیسی: Occasionalism)) یک نظریهٔ فلسفی دربارهٔ علیت است. مطابق این دیدگاه، ماده (و ذهن) علل واقعی رویدادها نیستند. همه رویدادها به وسیله قدرت برتر (خدا) پدید آمده‌اند. تعاقب دائمی علت و معلول از این رو است که هر گاه علت واقع می‌شود، زمینه‌ساز معلول است و معلول در آن ظرف به وسیله قدرت برتر ایجاد می‌شود. مقارنه‌گرایی عبارت است از نفی رابطه علیت و نشاندن اراده و فعل خدا در جای آن، که دستاورد مهم فیلسوفان دکارتی (از دکارت تا لایب‌نیتس) محسوب می‌شود.
یکی از انگیزه‌های این دیدگاه پایبندی به دوگانه‌انگاری در مسئله ذهن و بدن است. بنابر دوگانه‌انگاری رابطه علی دو طرفه میان ذهن و بدن قابل تبیین نیست؛ اصالت علت موقعی برای گریز از این اشکال هیچ‌یک از ذهن و بدن را علت واقعی قلمداد نمی‌کند.
مالبرانش و ارادهٔ خدا
ویرایشمالبرانش با ارائهٔ این آموزه تلاش کرد تا بر شکافی که میان مسئلهٔ روح-کالبد در تفکر دکارتی وجود داشت فائق آید. مشکل چکونگی تأثیر روح و کالبد بر یکدیگر با وجود جوهر کاملاً متمایز آن دو بود. مداخلهٔ خدا امکان چنین تأثیر متقابلی را میان روح و کالبد رد می‌کند. مالبرانش می‌نویسد: «ما علل طبیعی حرکت بازوی خود هستیم اما علل طبیعی به‌هیچ‌وجه علل حقیقی نیستند. آن‌ها فقط علل به‌موقع‌اند و فقط از طریق قدرت و اثر ارادهٔ خداوند عمل می‌کنند.»[۱]
آموزهٔ اشعری
ویرایشبرخی مقارنه‌گرایی را معادل نظریهٔ اشاعره در رد علیت می‌دانند. برطبق این ایده، خداوند با خواست و ارادهٔ خود عالم را لحظه‌به‌لحظه اداره می‌کند. در این دیدگاه، اعمال انسانها مخلوق است. هر عمل از دو عامل برمی‌خیزد: یکی خدا که خالق عمل است، و دیگری انسان که عاملیت‌اش را «کسب» می‌کند. خدا در مورد اعمال انسانی دارای عاملیتی است که انسان در واقعیت به شکل عامل آنرا به اجرا می‌گذارد.[۲]
اندیشه مقارنه‌گرایی در کلام اشعری نیز به عنوان اندیشه‌ای محوری و مرکزی حضور دارد و پایه طبیعیات و حتی الاهیات آنهاست. اشاعره با طرح نظریه «عادت‌الله»، قانون «العرض لایبقی زمانین»، ماهیت عرضی نفوس، سببیت خدا در معرفت و نظریه «کسب»، در واقع اراده و فعل الاهی را جایگزین رابطهٔ علیت می‌کنند. این مقاله در نظر دارد با اخذ ساختار و ادبیات فلسفی دکارتیان، اندیشه مقارنه‌گرایانه کلام اشعری را عرضه کند. چهار ساحت طبیعت، رابطه نفس و بدن، معرفت انسان و اختیار انسان، زمینه‌های مناسبی برای مطالعهٔ مقارنه‌گرایی در مکتب دکارتی و اشعری است.[۳]
پانوشت‌ها
ویرایش- ↑ کاسیرر: ۱۳۸۲، صص ۱۱۲–۳، به‌نقل از پاورقی مترجم
- ↑ توبی هاف
- ↑ پورمحمدی، نعیمه؛ طاهری، سید صدرالدین: مقارنه‌گرایی (اکازیونالیزم) در مکتب دکارتی و اشعری. در: پژوهش‌های ادیانی. مقاله ۲، دوره ۱، شماره ۱، تابستان و پاییز ۱۳۹۲، صفحه ۳۱–۴۹.