در ریاضیات به معادلات جبری به شکل با فرض معادلهٔ درجهٔ سه گویند. راه‌های متفاوتی برای حل معادلات درجه سه وجود دارد. طبق قضیه آبل-روفینی ریشهٔ تابع‌های جبری تا درجهٔ ۴ (و نه بالاتر) را همواره می‌توان به صورت جبری (یعنی به صورت فرمولی از توابع ساده مانند ریشهٔ دوم و سوم) یافت. همچنین ریشه‌ها را می‌توان به صورت مثلثاتی یافت. روش‌های عددی ریشه‌یابی، مانند روش نیوتن، نیز قابل استفاده هستند.

تاریخچه

ویرایش

.معادلات درجه سوم توسط ریاضی‌دان یونان باستان، دیوفانت شناخته شده بود،[۱] پیش از ریاضی‌دانان بابِل که قادر به حل برخی معادلات درجه سوم بودند[۲] و نیز مصریان باستان. مسئله تضعیف مکعب ساده‌ترین و قدیمی‌ترین معادله درجه سوم مطالعه شده‌است که مصریان باستان حل آن را ناممکن می‌دانستند.[۳] در قرن هفتم، منجم دودمان تانگ وانگ سیائوتونگ (Wang Xiaotong) توانست ۲۵ معادله درجه سوم به صورت   را به دست آورد و حل کند. در ۲۳ تای آن‌ها   و در دوتای دیگر   بود.[۴] در قرن یازدهم، خیام، ریاضی‌دان و شاعر ایرانی، به پیشرفت گسترده‌ای در نظریه معادلات درجه سوم دست یافت. وی ابتدا در مقاله‌ای که دربارهٔ این معادلات نوشت، بیان کرد که یک معادلهٔ درجه سوم می‌تواند بیش از یک ریشه داشته باشد. وی همچنین به یک جواب هندسی برای دسته‌ای از این معادلات دست یافت.[۵][۶] در کتابی که بعدها نوشت وی معادلات درجه سوم را در حالت کلی طبقه‌بندی کرد و توانست جوابی عمومی با استفاده از مقاطع مخروطی ارائه کند.[۷][۸] در قرن ۱۲ام، یک ریاضی‌دان هندی (بهاسکارا) برای یافتن جواب این معادلات تلاش کرد که البته نتوانست به نتیجه‌ای عمومی دست یابد. در قرن ۱۲ام، شرف‌الدین طوسی ریاضی‌دان ایرانی در کتاب المعادلات این مسئله را بررسی کرد. او ۸ نوع از این معادلات که جواب مثبت داشتند و ۵ نوع که ممکن است جواب مثبت نداشته باشند را بررسی نمود. او از روشی که بعدها به نام روش روفینی-هورنر شناخته شد برای حل عددی این معادلات استفاده کرد.

ریشه‌های تابع درجه سوم

ویرایش

معادله درجه سوم در حالت کلی به شکل زیر است:

 

که باید   باشد.

نوع ریشه‌ها

ویرایش

با یافتن عبارت

 

می‌توان نوع ریشه‌های این معادله را معین کرد:

  • اگر   معادله سه ریشهٔ مجزای حقیقی دارد.
  • اگر   معادله یک ریشهٔ مضاعف دارد و ریشه‌ها همه حقیقی هستند.
  • اگر   معادله یک ریشهٔ حقیقی و دو ریشهٔ مختلط دارد.

فرمول کلی ریشه‌ها

ویرایش

برای معادلهٔ

 

فرمول کلی ریشه‌ها چنین است:[۹][۱۰]

 

که در آن

 

ریشه‌های واحد (مختلط) هستند و نیز

 
 
 
 

هستند. عبارت   نیز در ابتدای این بخش آورده شده‌است.

حل معادله درجه سه به روش مشتق گیری[۱۱]

ویرایش

در این روش ابتدا باید معادله را به فرم استاندارد زیر در آوریم:[۱۱]

 

که در آن، ضریب   برابر با یک است و در سمت راست معادله، تنها صفر وجود دارد.

سپس طی مراحل زیر، ریشه های معادله را به دست می آوریم :

1) سمت چپ معادله را   می نامیم و سپس، ریشۀ مشتق دوم   را حساب کرده و آن را   می نامیم :

 

 

2)   را در توابع   و   قرار می دهیم و مقادیر   و   را به دست می آوریم :

 

3) مقادیر   و   را به حساب می کنیم :

 

4) سپس با استفاده از فرمول زیر، یکی از ریشه های معادله را به دست می آوریم :

 

5) پس از محاسبه ریشۀ اول معادله و ساده سازی آن، دو ریشۀ دیگر را با تقسیم معادلۀ اصلی بر ریشۀ اول و حل معادلۀ حاصل، می یابیم :

 

پانویس

ویرایش
  1. Van de Waerden, Geometry and Algebra of Ancient Civilizations, chapter 4, Zurich 1983 ISBN 0-387-12159-5
  2. British Museum BM 85200
  3. (Guilbeau 1930، ص. 8) states, "The Egyptians considered the solution impossible, but the Greeks came nearer to a solution."
  4. Mikami, Yoshio (1974) [1913], "Chapter 8 Wang Hsiao-Tung and Cubic Equations", The Development of Mathematics in China and Japan (2nd ed.), New York: Chelsea Publishing Co., pp. 53–56, ISBN 978-0-8284-0149-4
  5. A paper of Omar Khayyam, Scripta Math. 26 (1963), pages 323–337
  6. In O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., "Omar Khayyam", MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews one may read This problem in turn led Khayyam to solve the cubic equation x3 + 200x = 20x2 + 2000 and he found a positive root of this cubic by considering the intersection of a rectangular hyperbola and a circle. An approximate numerical solution was then found by interpolation in trigonometric tables. The then in the last assertion is erroneous and should, at least, be replaced by also. The geometric construction was perfectly suitable for Omar Khayyam, as it occurs for solving a problem of geometric construction. At the end of his article he says only that, for this geometrical problem, if approximations are sufficient, then a simpler solution may be obtained by consulting trigonometric tables. Textually: If the seeker is satisfied with an estimate, it is up to him to look into the table of chords of Almagest, or the table of sines and versed sines of Mothmed Observatory. This is followed by a short description of this alternate method (seven lines).
  7. J. J. O'Connor and E. F. Robertson (1999), Omar Khayyam, MacTutor History of Mathematics archive, states, "Khayyam himself seems to have been the first to conceive a general theory of cubic equations."
  8. (Guilbeau 1930، ص. 9) states, "Omar Al Hay of Chorassan, about 1079 AD did most to elevate to a method the solution of the algebraic equations by intersecting conics."
  9. Press, William H.; Vetterling, William T. (1992). Numerical Recipes in Fortran 77: The Art of Scientific Computing. Cambridge University Press. p. 179. ISBN 0-521-43064-X., Extract of page 179
  10. Output of Maple's function "solve".
  11. ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ «کاربرد مشتق در حل معادله‌های درجه سه». رشد برهان متوسطه دوم. ۳۲ (۱۲۵): ۳۹–۴۵. بهار ۱۴۰۲.

منابع

ویرایش