مدینةالرضا
مَدینَةُالرِّضا [Madina-to-Rezā]؛ نام آیین و یادمانی است برای نیشابور که به واقعه تاریخی حضور امام هشتم شیعیان در سال ۲۰۰ هجری قمری در این شهر و رویدادهای مرتبط با آن، اشاره می‌نماید. در دوران معاصر، پیشینه حضور علی بن موسی الرضا در نیشابور، مورد توجه ویژه قرار گرفته و این نام، در یادکرد و معرفی این پیشینه و نیز جایگاه این شهر در تاریخ و مذهب تشیع، در منابع اطلاع‌رسانی و گزارش‌های خبری، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این راستا، در روز دهم تیرماه به عنوان سالروز ورود علی ابن موسی الرضا به نیشابور و خراسان، آیین ویژه‌ای برگزار می‌شود. دهم تیرماه، بر پایه مصوبه ۶۳ شورای فرهنگ عمومی استان خراسان رضوی، با عنوان روز ملی خراسان[۱] نامگذاری شده‌است.
نام‌شناخت
ویرایشمَدینَةُالرِّضا؛ نام آیینی و یادمانی است برای نیشابور که به واقعه تاریخی حضور امام هشتم شیعیان در سال ۲۰۰ هجری قمری در این شهر و رویدادهای مرتبط با آن، اشاره می‌نماید. المدینة الرضا (al-Madīna-tu ar-Rezā) که به معنی شهر رضا است، جنبه افتخاری داشته و یادآور حضور علی بن موسی‌الرضا در این شهر است.[۲][۳][۴]
.png)
پیشینه
ویرایشدر سال ۲۰۰ هجری؛ علی بن موسی الرضا، در پی درخواست مأمون، خلیفه عباسی، که در مرو حکومت می‌کرد، از شهر مدینه به مرو رهسپار گردید.[۵] مسیر حرکت او و کاروان همراهش از مدینه به مرو را راهی دانسته‌اند که از شهرها و مناطقی همچون مدینه، نباج، بصره، اهواز، شوشتر، دزفول، دیمی، کهنک، ارجان (بهبهان)، ابرکوه (ابرقو)، ده‌شیر (فراشاه)، خرانق (مشهدک)، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه نیشابور (اسپریس)، ده‌سرخ، توس، سرخس و مرو عبور می‌کند.[۶] نیشابور، از شهرهای مهمی بود که رضا در آنجا توقف کرد. در آن زمان، نیشابور، پس از مرو، مهم‌ترین و بزرگترین شهر خراسان بود و یکی از مراکز مهم و بزرگ علمی و اقتصادی جهان اسلام به‌شمار می‌آمد.[۷] ورود رضا به نیشابور در گزارش‌های متعددی در منابع و تذکره‌ها ثبت شده‌است.[۸] رویداد تاریخی حضور رضا در نیشابور را ابوعبدالله حاکم نیشابوری، نویسنده کتاب مشهور تاریخ نیشابور، با عبارت مفاخر نیسابور قدیم که برکت آن تا اَبد بر سُکّان این بلد [شهر] فایض و باقی است[۹]؛ و فریدون گرایلی، تاریخ‌نگار معاصر نیشابور، با عبارت خاک پایی که سرمه چشم نیشابور شد[۱۰] توصیف نموده‌اند.
قرن دوم هجری
ویرایشبه عقیده شیعیان در هنگام ورود رضا؛ هزاران تَن از مردم، عالمان دینی و دانشمندان به همراهی ابویعقوب اسحاق راهویه مروزی، از بزرگان شهر و مجتهدان طراز اول زمان، تا قریه مویدیه به پیشواز وی رفتند. رضا پس از ورود به شهر نیشابور، در محلهٔ فز در ناحیهٔ غربی شهر و در خانه شخصی به نام پسنده، واقع در کوچه بلاش‌آباد، اقامت گزید.[۱۱] منابع مختلف، رویدادهای هم‌زمان با حضور رضا در این شهر را به شرح زیر بازگو نموده‌اند:
- روایت و بیان حدیث معروف و مشهور سلسلة الذهب
- روایت حدیث التَّعْظِیم لِأَمْرِ اللَّهِ و الشفقة علی خلق‌الله
- احیای چشمه و حمام کهلان
- کاشتن دانه بادامی در خانه پسنده نیشابوری[۱۲]
- درس عملی اخلاق در ماجرای صُفّه
- نشان دادن باب کعبه (جهت قبله)
- زیارت آرامگاه امامزاده محمد محروق در محله تلاجرد[۱۳]
- طبابت در رباط سعد نیشابور
- اقامت کوتاه در قدمگاه نیشابور[۱۴]
در هنگام کوچ رضا از نیشابور؛ عالمان و محدثان شهر، از او خواستند تا حدیثی از پدرش را برای آن‌ها بگوید و رضا، حدیث مشهور سلسلةالذهب را گفت.[۱۵]
نقطه عطف
ویرایشمنابع تاریخی، شمار مردمان بدرقه‌کننده رضا، دانشمندان و حدیث‌نویسان را هزاران تَن، ذکر کرده‌اند[۱۶]؛ محمدرضا حکیمی، نویسنده و اندیشمند اسلامی، در این باره گفته است: روزی که شاید در همه اروپا دوازده تن یافت نمی‌شدند که نوشتن و خواندن بدانند در نیشابور، ۱۲٬۰۰۰ قلمدان مرصع بیرون می‌آمد تا یک حدیث را از زبان فرزند پیامبر بنویسند.[۱۷] چنان‌که نوشته‌اند؛ حضور رضا در این شهر، موجب شد تا تشیع و شیعیان در نیشابور، مشهد و بیهق پایگاهی پایدار یافته و خاندان‌های چندی از سادات علوی در این منطقه سکونت گزیدند و این شهر را که در آن گرایش‌های فکری و مذهبی دیگر رایج در ایران آن زمان؛ همچون کرامیان، شافعیان، حنفیان، اسماعیلیان، مسیحیان، صوفیان، زرتشتیان و … نیز فعالیت داشتند؛ پایگاه خود قرار دادند.[۱۸] از این روی، حضور رضا در نیشابور را نقطه عطفی در تاریخ تشیّع این منطقه و به دنبال آن در ایران دانسته‌اند.[۱۹][۲۰][۲۱]
نام یادمانی و یادمان‌ها
ویرایشمدینةالرضا
ویرایش
در دوران معاصر، پیشینه حضور رضا در نیشابور، توسط دولتمردان این شهر مورد توجه قرار گرفته؛ چنان‌که در چهارمین نطق پیش از دستور مجلس ایران در ۲۰ شهریور ۱۳۸۷، توسط یکی از نمایندگان مردم این شهر و شهرستان، بر پیشینه و انتساب نام مدینةالرضا به نیشابور، تأکید گردیده است[۲۲] و همچنین این نام، در یادکرد و معرفی پیشینه حضور رضا در نیشابور و جایگاه این شهر در تاریخ و مذهب تشیع، منابع اطلاع‌رسانی و گزارش‌های خبری، مورد استفاده قرار می‌گیرد.[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶]
روز ملی خراسان
ویرایشطبق مصوبه ۶۳ شورای فرهنگی عمومی استان خراسان رضوی؛ دهم تیرماه به عنوان سالروز ورود رضا به نیشابور؛ روز ملی خراسان نامگذاری شده‌است. این نامگذاری سالروز ورود رضا به خراسان را یادآور می‌شود.[۲۷][۲۸] آیین بزرگداشت دهم تیرماه سالروز ورود علی‌بن موسی الرضا به نیشابور و روز ملی خراسان، از مجموعه برنامه‌های ویژه جشنواره بین‌المللی رضا است که هر ساله در نیشابور برگزار می‌شود.[۲۹]
یادمان‌جای‌ها
ویرایش
افزون بر رویدادها و حکایت‌هایی که در زمینه واقعه تاریخی حضور رضا در نیشابور، در منابع گوناگون ثبت شده[۳۰][۳۱][۳۲] دو بنای آرامگاهی در دورن شهر نیشابور و یک بنای یادمانی در بیرون شهر وجود دارند که در زمره یادمان‌های رضوی این دیار به‌شمار می‌آیند.
- آرامگاه امامزاده محروق: بنا بر کتاب تاریخ الحاکم، رضا در یکی از روزهای حضور در نیشابور به زیارت مقبره امامزاده محمد محروق که در قبرستان تلاجرد مدفون بود، رفت.[۳۳] بقعه امامزاده محمد محروق، در باغی پیوسته به باغ آرامگاه خیام نیشابوری، در جنوب شرقی شهر امروز نیشابور، قرار گرفته‌است.[۳۴]
- آرامگاه پسنده نیشابوری: پسنده، شخصی است که رضا در زمان حضورش در نیشابور، در منزل وی، اقامت گزید.[۳۵] بقعه و آرامگاه پسنده نیشابوری، در فاصله‌ای از شمال آرامگاه بی‌بی شطیطه، در انتهای خیابان امام خمینی، در غرب شهر نیشابور امروزی، واقع شده‌است.[۳۶]
- بقعه قدمگاه رضوی: قدمگاه یا اسپریس، یکی از توقفگاههای رضا پس از کوچ از نیشابور است که با آب چشمه‌ای که در آن محل است وضو ساخته و نماز گزارد.[۳۷] قدمگاه در ۲۴ کیلومتر شرق شهر نیشابور و در مسیر جاده نیشابور به مشهد، قرار گرفته‌است در کنار این بقعه، مجموعه‌ای از بناهای تاریخی دیگر وجود دارد که شاخص‌ترین آن‌ها، کاروان‌سرای شاه‌عباسی قدمگاه است.[۳۸]
پانویس
ویرایش- ↑ «10 تیر-روز ملی خراسان | پایگاه علمی سرگرمی چرخک». دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۶.[پیوند مرده]
- ↑ یعقوب‌زاده، «تجلی آموزه‌های ادبی و اخلاقی در هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر، ۸۷.
- ↑ خبرگزاری مجلس شورای اسلامی، «نماینده نیشابور: سند چشم‌انداز باید به فرهنگ و باور عمومی تبدیل شود»، خانه ملت: خبرگزاری مجلس شورای اسلامی.
- ↑ مجمع عالی خادمین سلسلةالذهب، «سالروز ورود امام رضا (ع) به نیشابور»، وبگاه خادمین سلسةالذهب.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۱۵–۱۸.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۱۵.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، ۱۲۶.
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۲۰۷.
- ↑ گرایلی، نیشابور؛ شهر فیروزه، ۴۸.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۱۵.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، ۱۲۵–۱۳۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۲۰۸–۲۱۱.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، ۱۳۳–۱۳۵.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۱۸.
- ↑ بهرامی، «بررسی سندی حدیث سلسله الذهب»، پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، ۱۲۷.
- ↑ حکیمی، دانش مسلمین، ۳۲.
- ↑ بدری، «نیشابور در قرن سوم و چهارم هجری»، تاریخ در آینه پژوهش، ۱۶، ۱۵–۱۹.
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «تشیع در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ دانشنامه.
- ↑ بدری، «نیشابور در قرن سوم و چهارم هجری»، تاریخ در آینه پژوهش، ۱۶.
- ↑ ایسنا، «آثار حضور و برکات امام رضا بر تحولات فرهنگی ایران»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا).
- ↑ خبرگزاری مجلس شورای اسلامی، «نماینده نیشابور: سند چشم‌انداز باید به فرهنگ و باور عمومی تبدیل شود»، خانه ملت: خبرگزاری مجلس شورای اسلامی.
- ↑ ایرنا، «نگاهی به نیشابور؛ سرزمین حدیث سلسله‌الذهب و قلمدان‌های مرصع»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا).
- ↑ غلامپور، «نیشابور؛ دیار فیروزه‌ای بی‌همتا»، هفته‌نامه تعطیلات نو، ۸.
- ↑ مجمع عالی خادمین سلسلةالذهب، «سالروز ورود امام رضا به نیشابور»، وبگاه خادمین سلسةالذهب.
- ↑ عسکری، «شیخ شهید عطار نیشابوری»، وبگاه معاونت پارلمانی دانشگاه آزاد اسلامی.
- ↑ ایسنا، «دبیرخانه دائمی برگزاری مراسم روز ملی خراسان ایجاد می‌شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا).
- ↑ ایرنا، «برگزاری مراسم سالروز ورود امام رضا به نیشابور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا).
- ↑ فرهنگ‌نیوز، «بزرگداشت سالروز ورود امام رضا به نیشابور»، پایگاه خبری فرهنگ.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، ۱۲۴–۱۳۶.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۱۵–۱۸.
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۲۰۷–۲۱۲.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۱۷.
- ↑ طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، ۱۷.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، ۱۲۶.
- ↑ طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، ۱۱۵–۱۱۶.
- ↑ نقدی، قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد، ۲۹–۳۴.
- ↑ طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، ۱۲۳–۱۲۴.
منابع
ویرایش- ایرنا (۲۴ خرداد ۱۳۹۵). «برگزاری مراسم سالروز ورود امام رضا (ع) به نیشابور». خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا). دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - ایرنا (۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۱). «نگاهی به نیشابور؛ سرزمین حدیث سلسله‌الذهب و قلمدان‌های مرصع». خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا). دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۰۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - ایسنا (۵ مهر ۱۳۹۱). «آثار حضور و برکات امام رضا (ع) بر تحولات فرهنگی ایران». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - ایسنا (۹ تیر ۱۳۹۲). «دبیرخانه دائمی برگزاری مراسم روز ملی خراسان ایجاد می‌شود». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۰۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - 10 تیر _ روز ملی خراسان
- بدری، روح‌الله (پاییز و زمستان ۱۳۹۱). «نیشابور در قرن سوم و چهارم هجری». تاریخ در آینه پژوهش. تهران (۹).
- بهرامی، محمدحسین (بهار و تابستان ۱۳۹۴). «بررسی سندی حدیث سلسله الذهب». پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی. تهران (۲).
- پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه (۱۳۹۶). «تشیع در ایران». پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ دانشنامه. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه. دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (۱۳۷۵). تاریخ نیشابور. ترجمهٔ محمد بن حسین خلیفه نیشابوری. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۱۶-۰۲۰-۷ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: checksum (کمک). - حکیمی، محمدرضا (۱۳۷۱). دانش مسلمین. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- خبرگزاری مجلس شورای اسلامی (۲۰ شهریور ۱۳۸۷). «نماینده نیشابور: سند چشم‌انداز باید به فرهنگ و باور عمومی تبدیل شود». خانه ملت: خبرگزاری مجلس شورای اسلامی. دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۰۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - طاهری، علی (۱۳۸۴). درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور. نیشابور: ابرشهر. شابک ۹۶۴-۹۶۰۷۶-۲-۵.
- عرفان‌منش، جلیل (۱۳۸۴). جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- عسکری (۲۵ فروردین ۱۳۹۵). «شیخ شهید عطار نیشابوری». وبگاه معاونت پارلمانی دانشگاه آزاد اسلامی. معاونت پارلمانی دانشگاه آزاد اسلامی. دریافت‌شده در ۱۳۹۶/۰۳/۰۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - غلامپور، مهرآفرین (۱۹ فروردین ۱۳۹۱). «نیشابور؛ دیار فیروزه‌ای بی‌همتا». هفته‌نامه تعطیلات نو (۷۱). دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۰۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - فرهنگ‌نیوز (۱۱ تیر ۱۳۹۳). «بزرگداشت سالروز ورود امام رضا (ع) به نیشابور». پایگاه خبری فرهنگ. دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۱۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - گرایلی، فریدون (۱۳۷۵). نیشابور؛ شهر فیروزه. تهران: مولف.
- مجمع عالی خادمین سلسلةالذهب (۱۰ تیر ۱۳۹۵). «سالروز ورود امام رضا (ع) به نیشابور». وبگاه خادمین سلسةالذهب. دریافت‌شده در ١٣٩۶/۰۳/۰۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - نقدی، رضا (۱۳۹۲). قدمگاه‌های امام رضا در نیشابور، ده‌سرخ و مشهد. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۷۱-۶۵۶-۵.
- یعقوب‌زاده، آزاده (فرودین ۱۳۹۲). «تجلی آموزه‌های ادبی و اخلاقی در هنر اسلامی». کتاب ماه هنر. تهران (۱۷۵). تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک)