عملیات حلقه
عملیات حلقه (به انگلیسی: Operation Ring)،(به روسی: Операция «Кольцо») اسم رمز عملیاتی است که از ۳۰ آوریل تا ۱۵ مه ۱۹۹۱ میلادی، نیروهای امنیت داخلی شوروی و وزارت امور داخلی جمهوری شوروی آذربایجان توسط اومون،[الف]لشکر چهارم شوروی و گروهان ۲۳ نیروهای زرهی،[ب] که مجهز به تانک، بالگردهای نظامی و توپخانه بودند به بهانه خلع سلاح کردن نیروهای فدایی ارمنی (گروهای داوطلب ارمنی) و چک کردن پاسپورت،[پ] به شهرهای شوشی، شاهومیان، هادروت، مارتاکرت و به ۲۴ روستا حمله کردند.[۵][۱][۲]
| عملیات حلقه | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخشی از جنگ قره باغ | |||||||
 کلیسای گاندزاسار، توسط نیروهای شوروی به عنوان مکانی برای ذخیره‌سازی سلاح و مهمات استفاده می‌کردند | |||||||
| |||||||
| طرف‌های درگیر | |||||||
 فدایی ارمنی | |||||||
| فرماندهان و رهبران | |||||||
|
تاتول کرپیان سیمون آچیک گیوزیان |
 ویکتور پولیانیچکو ولادیسلاف سافانوف ایاز مطلب‌اف | ||||||
| قوا | |||||||
| ؟ | ؟ | ||||||
| تلفات و خسارات | |||||||
| ۱۰۰ کشته، صدها نفر زخمی، ۱۷۰۰۰ نفر از شهرها و روستاهای خود اخراج شدند.[۱][۶][۷] | ؟ | ||||||
طی این حمله صدها غیرنظامی زخمی و کشته شدند و هزاران نفر از شهرها و روستاهای خود اخراج شدند. برخی از نویسندگان این اقدام مشترک شوروی و جمهوری سوسیالیستی شوروی آذربایجان را پاکسازی قومی نامیدند؛[۸] که با نقص گسترده حقوق بشر همراه بوده‌است.[۹]
تاریخ
ویرایشقره باغ کوهستانی بخش‌های کاملاً ارمنی نشینی از نواحی شرق و جنوب منطقه، به ویژه منطقهٔ شاهومیان در دوران تاریخ متعلق به آرتساخ-قره باغ و جزئی از خاندان ملیک خاچن، ملیک‌های قره‌باغ بودند، نیز جدا و به حدود مرزی کشور آذربایجان شوروی متصل شدند.[۱۰][۱۱]
از نیمه‌های ۱۹۸۰ میلادی زمزمه‌های اصلاحات جدید نه تنها در کل اتحاد جماهیر شوروی بلکه در ارمنستان و آرتساخ نیز موجب خیزش مردم شد. نمایندگانی از سوی مردم آرتساخ به مسکو رفتند و تقاضای خود را مبنی بر احیای حقوق و اختیارات خود در شورای مرکزی حزب کمونیست شوروی مطرح کردند.[۱۲] در مجموع با وجود کوشش‌های فراوان ارمنیان تغییری در وضعیت منطقه قره باغ تا پایان دهه ۱۹۸۰ میلادی پدید نیامد چرا که در اصل ۷۷ قانون اساسی شوروی مصوب ۷ اکتبر ۱۹۷۷ میلادی تصریح شده بود که سرزمین یک جمهوری متحده را بدون موافقت خود آن جمهوری نمی‌توان تغییر داد.[۱۳] با قدرت رسیدن میخائیل گورباچف در سال ۱۹۸۵ میلادی، ارمنیان درخواست‌های خود را دربارهٔ الحاق قره باغ به ارمنستان از سر گرفتند. نخستین اقدام مهم، ارسال نامه از طرف شخصیت‌های برجسته ارمنی خطاب به رهبران شوروی بود. در سپتامبر ۱۹۸۷ میلادی اتحاد برای حق تعیین سرنوشت به رهبری بارویر هایریکیان از فعالان ارمنی ضد کمونیست به عنوان نخستین حزب سازمان یافته نسل دوم (احزاب مقطع استقلال) شکل گرفت و برنامه خود را جدایی ارمنستان از اتحاد جماهیر شوروی و کسب استقلال سیاسی برای ارمنستان اعلام نمود. در حالی که رهبران شوروی توجهی به اقدامات و کوشش‌های ارمنیان نشان نمی‌دادند، اوضاع در استپاناکرت و ایروان رو به وخامت می‌گذاشت. در ۱۳ فوریه سال ۱۹۸۸ میلادی تظاهرات وسیعی در ایروان برپا شد که شعار اصلی تظاهرات کنندگان «یک خلق، یک جمهوری» بود.[۱۴]
در ۲۰ فوریه، نمایندگان مجلس مردمی منطقهٔ آرتساخ طی نشستی فوق‌العاده به صورت یکپارچه تصمیم گرفتند:
«با توجه به درخواست مردم آرتساخ از شورای مرکزی آذربایجان شوروی و ارمنستان تقاضا می‌شود با درک احساسات عمیق و حقوق پایمال شدهٔ مردم در طی سالیان گذشته جدایی از کشور آذربایجان شوروی و الحاق مجدد به کشور مادری، ارمنستان، تحقق بخشیده شود».[۱۵]
در تحولی مهم نمایندگان شورای قره باغ در ۱۲ ژوئن ۱۹۸۸ میلادی و پارلمان ارمنستان در ۱۵ ژوئن ۱۹۸۸ میلادی قره باغ را جزئی از جمهوری ارمنستان دانست. جمهوری ارمنستان این تصمیم را با استناد به ماده ۷۰ قانون اساسی اتحاد جماهیر شوروی اتخاذ نمود که حق خودمختاری ملت‌ها و الحاق داوطلبانه آن‌ها به هر کدام از جمهوری‌ها را مورد شناسایی قرار داده بود. واکنش جمهوری آذربایجان نیز رد تصمیم پارلمان ارمنستان بود.
عدم توجه جدی مسکو به ریشه اختلافات و بی اعتنایی به خواسته‌ها موجب وخامت بیش از بیش اوضاع شد. درگیری‌های پراکنده‌ای که میان ارمنیان و آذربایجانی‌ها در استپاناکرت در ژانویه ۱۹۸۸ میلادی آغاز شده بود به سرعت گسترش پیدا کرد. در سومقاییت و گنجه فاجعه‌ای خونین بر اهالی ارمنی به بار آمد که از آن تحت عنوان کشتار سومقاییت و قتل‌عام گنجه یاد می‌شود. مدت زیادی از حادثه گنجه و سومقاییت نگذشته بود که بارویر هایریکیان، رهبر اتحاد برای حق تعیین سرنوشت، کمیته‌ای را با اعضای ثابت ۱۱ نفره به نام (جبهه مردمی قره باغ) در مارس ۱۹۸۸ میلادی تأسیس کرد که هدف از ایجاد آن سازمان دادن به اعتراضات مردم قره باغ بود. این جبهه که اختصاراً کمیته قره باغ نامیده می‌شد، به سرعت قدرت گرفت و در صحنه مناقشه قره باغ حاضر شد.[۱۶]
در ماه اوت ۱۹۸۹ میلادی کمیته قره باغ برنامه‌ای را برای تشکیل جنبش ملی ارمنیان تدارک دید و نخستین جنبش ملی ارمنی نیز در ۴ تا ۶ نوامبر ۱۹۸۹ میلادی در ایروان با شرکت ۱۵۰۰ نماینده تشکیل شد. در این گردهمایی شورایی متشکل از ۳۷ نفر که کلیه اعضای کمیته قره باغ را نیز شامل می‌شد، به عنوان شورای مرکزی جنبش انتخاب گردید و اساسنامه جنبش به تصویب رسید. از مهم‌ترین اصول اساسنامه جنبش ملی ارمنیان مانند: «استقلال و حاکمیت ملی در ارمنستان، تأکید بر حفظ زبان و کلیسای حواری ارمنی، وحدت ملی و الحاق قره باغ به ارمنستان و تلاش برای شناسایی نسل‌کشی ارمنیان» بود.[۱۷] در اواسط ژوئیه ۱۹۸۹ میلادی، تشکل جدیدی با عنوان جبهه خلق آذربایجان به وجود آمد که افرادی چون اسکندر حمیدوف، ابوالفضل ایلچی بیگ، «اعتبار محمدوف» و چند تن دیگر از بنیان‌گذاران آن به‌شمار می‌رفتند. تظاهرات و اعتصابات گسترده‌ای را برای حاکمیت مستقیم جمهوری آذربایجان بر قره باغ برپا داشت. در چنین شرایطی بود که اوضاع منطقه از اوت ۱۹۸۹ میلادی رو به وخامت گذاشت.[۱۸]
طی سیزدهم الی نوزدهم ژانویهٔ ۱۹۹۰ میلادی، «جبههٔ ملی آذربایجان ماورای ارس»، با کسب اجازه از مسئولان مملکتی، کشتار اهالی ارمنی جمهوری آذربایجان را بار دیگر تدارک دیدند. کشتار ارمنیان باکو و مصادرهٔ اموال آن‌ها و دیگر اقدامات جمهوری آذربایجان در مقابل چشمان نیروهای دولتی، انتظامی و ارتش شوروی و بدون دخالت و ممانعت آنان صورت پذیرفت.[۱۹] در ۱۵ ژانویه ۱۹۹۰ میلادی میخائیل گورباچف با استناد به بند ۱۴ ماده ۱۱۹ قانون اساسی اتحاد شوروی، طی فرمانی در جمهوری آذربایجان و قره باغ وضعیت فوق‌العاده اعلام کند.
در پی این تحولات، حدود ۷ هزار نفر از نیروهای شوروی به فرماندهی «ژنرال ولادیسلاف سافانوف»، در قره باغ مستقر شده و اعضای شورای قره باغ بازداشت شدند. در حالی که قره باغ تحت کنترل نظامی ژنرال سافانوف و یک کادر اداری آذری بود، اما اعتراضات مردمی و اعتصابات و درگیری‌های پراکنده همچنان در منطقه ادامه داشت. در اوایل ۱۹۹۱ میلادی، نمایندگانی از سوی مجلس اروپا، روسیه و ارمنستان آمادگی خود را برای بازدید از مناطق مورد مناقشه اعلام کردند ولی مسئولان باکو مانع ورود آن‌ها به منطقه شدند.[۲۰]
پاکسازی قومی
ویرایشحکم سکونت ساکنان جمهوری آذربایجان
ویرایشگتاشن - Getashen | |
|---|---|
| • تابستانی (DST) | یوتی‌سی +۵ |
در فوریهٔ ۱۹۹۱ میلادی، به دستور ایاز مطلب‌اف، حکم سکونت ساکنان جمهوری آذربایجان در آرتساخ صادر شد و از سوی دیگر شدت حملات آذربایجان به روستاهای آرتساخ و اسارت و انتقال اهالی آن به مناطق نامعلوم بیشتر شد. در طی ماه‌های آوریل و مه، نیروهای جمهوری آذربایجان با کمک نظامیان شوروی، منطقهٔ «گِتاشِن» [Getashen] و تمام نواحی آن را پس از کشتار و کوچاندن اهالی به تصرف خود درآوردند.[۲۱]
بر اساس حکم سکونت ساکنان جمهوری آذربایجان، نام‌های شهرها و روستاهای ارمنی به آذری تغییر نام داده شد.[۲۲](استپاناکرت به خان‌کندی، مارتاکرت به آغ‌دره، مارتونی به خوجاوند و شهرهای دیگر) در ۱۴ ژانویه همان سال ریاست شورای عالی جمهوری آذربایجان به الحاق منطقه ارمنی‌نشین شاهومیان به منطقه آذری‌نشین («قاسم اسماعیلوفسکی» [Kasum-Ismailovsky] و ایجاد منطقه واحدی به نام گورانبوی) رأی داد.[۱] هدف باکو از این اقدام، تخلیه یکی دیگر از مناطق ارمنی‌نشین بود. در سال ۱۹۹۱ میلادی هشتاد و دو درصد سکنه بیست هزار نفری منطقه شاهومیان را ارمنیان تشکیل می‌دادند.[۲۳]
عملیات حلقه
ویرایشایاز مطلب‌اف در مصاحبه‌ای اذعان کرده بود که طرح عملیات در اوایل سال ۱۹۸۹ میلادی پی ریزی شده بود.[۲۴][۲۵] «ویکتور کریوپوسکوف»[ت] بعد از بازدید از قره باغ در سال ۱۹۹۰ میلادی می‌نویسد:در اوایل نوامبر ۱۹۹۰ میلادی یک گروه از مقامات جمهوری آذربایجان به مناطق شاهومیان و روستاهای اطراف آن بازدید کردند و در جلسه شورای عالی در فوریه ۱۹۹۱ میلادی تصمیم به اخراج ارمنی‌ها از آن مناطق گرفته شد.[۱] واحدی از شبه نظامی omon به نام «کلاه سیاه» که سربازان آن از نیروهای جمهوری آذربایجان تشکیل شده بود. مأموریت آنان اذیت و آزار و تخریب روستاهای ارمنی بود.[۲][۲۶]
ارتش به این ادعا که اهالی روستا نیروهای داوطلب ارمنی را در خانه‌های خود پناه داده و با آنان همکاری می‌کنند؛ در ۳۰ آوریل نیروهای شوروی و شبه نظامیان با تانک، زره پوش و بالگرد به مارتوناشن و گتاشن حمله کردند. اتمام حجتی با بلندگو به ساکنان صادر شد که در عرض یک ساعت همه شهروندان روستا با ارائه گذرنامه شهروندی خود را به شوروی سوسیالیستی اثبات کنند.[۲۷] به بهانه نگهداری نیروهای داوطلب ارمنی در منازل از مردم روستا بازجویی و طی آن مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. در زندان شهر شوشی زندانیان ارمنی مورد ضرب و شتم قرار گرفتند و بدون ارائه مدرکی آنان را زندانی و از حق داشتن وکیل محروم بودند و اجازه ملاقات با خانواده خود را نداشتند.[۱] در واقع هدف از سیاست اخراج ارمنی‌ها شکسته شدن مقاومت جنبش ملی ارمنیان برای الحاق قره باغ به ارمنستان بود. اخراج ارمنیان با مقیاس بزرگتری آغاز گردید که روستائیان را با بالگرد به استپاناکرت و بعد به ارمنستان نقل مکان دادند. بعد از خالی شدن روستا از سکنه ارمنی دولت جمهوری آذربایجان شهروندان خود را جایگزین آنان کرد.[۲۸] در ۷ ماه مه، نیروهای جمهوری آذربایجان با تانک و زره پوش وارد شمال ارمنستان شهر ووسکپار شدند؛ به این ادعا که نیروهای فدایی ارمنی از داخل شهر ووسکپار برای حمله تدارک می‌بینند.[۲۹] نیروهای شبه نظامی «کلاه سیاه» اقدام به بازداشت خودسرانه بیست نفر در شهر ووسکپار و حمله به یک اتوبوس حامل سی پلیس ارمنستان که یازده نفر آن کشته و بقیه دستگیر شدند و غارت روستاها بود.[۳۰]
گروهای داوطلب ارمنی
ویرایشتاتول کرپیان و سیمون آچیک گیوزیان برای دفاع از مردم روستاهای «مارتوناشن» و «گتاشن» در شهر شاهومیان یک گروه داوطلب ارمنی را تشکیل دادند. تاتول کرپیان در ۳۰ آوریل ۱۹۹۱ میلادی زمانی وارد گتاشن شد که نیروهای شبه نظامی جمهوری آذربایجان موسوم به «کلاه سیاه» اهالی روستا را به گروگان گرفته بودند و خانه‌های روستا تخریب و غارت شده بودند. این دو فرمانده در ۳۰ آوریل ۱۹۹۱ میلادی کشته شدند.[۳۱]
نقض حقوق بشر
ویرایشسازمانهای حقوق بشر بارها از نقض جدی حقوق بشر و تخلف از قوانین حقوق بشری در طی عملیات توسط نیروهای شوروی و آذری را ثبت کرده‌اند. تبعید اجباری غیرنظامیان، قتل‌های غیرقانونی، شکنجه، آزار و اذیت، آدم‌ربایی، تجاوز به عنف و تخریب اموال را گزارش کردند.[۳۲][۳۳][۳۴] حدود ۱۷٬۰۰۰ نفر ارمنی از ۲۴ روستا و شهر شاهومیان اخراج شدند.[۷][۳] بر اساس گزارش کمیته حقوق بشر ارمنی‌ها به زور و با تهدید در حین اخراج اسنادی را امضاء کردند به این منظور که خودشان به‌طور داوطلبانه روستاها و شهر را ترک کردند.[۲][۳۵] کنگره ایالات متحده آمریکا (۱۷ مه ۱۹۹۱)[۳۶] و پارلمان اروپا (۱۴ مارس ۱۹۹۱)[۳۷] با قطعنامه‌ای این اقدام شوروی و جمهوری آذربایجان را محکوم کردند.
عواقب عملیات
ویرایشدر ۴ ژوئیه گورباچف پایان عملیات را اعلام نمود و به ادعای او منطقه بعد از عملیات به حالت موازنه درآمده‌است. به عقیده «مایکل کروسانت» در هر دو شرایط یعنی از نظر نظامی و استراتژیک این عملیات شکست خورده‌است. عملیات حلقه با حضور بالگردها، خودروهای نظامی و شبه نظامیان به بهانه خلع سلاح فدائیان ارمنی (گروهای داوطلب ارمنی)، آغاز شد ولی با کشته و زخمی شدن صدها غیرنظامی به پایان رسید. به عقیده «مایکل کروسانت» عملیات حلقه باعث بیشتر شدن شکاف قومی میان ارمنی‌ها و آذری‌های و به‌طور حقیقت مانع همزیستی مسالمت‌آمیز مردم منطقه شد.[۲۹] «توماس دوال» می‌نویسد:بدیهی است ایاز مطلب‌اف، گورباچف را متقاعد کرده بود، به این ادعا که یک ارتش قدرتمند موسوم به فدائیان ارمنی در منطقه وجود دارد، و برای برچیدن آن نیروها عملیات را به اجرا در بیاورد. گورباچف بعدها اعتراف کرد که اجرای عملیات یک حماقت بزرگ بود.[۳۸]
آثار سینمایی
ویرایشفیلم مستندی به نام «زخم‌های قره باغ» در سال ۱۹۹۴ میلادی توسط تسوتانا پاسکالوا روزنامه‌نگار بلغاری تهیه شد.[۳۹][۴۰] فیلم دیگری در ماه ژوئن ۲۰۰۶ میلادی، به نام «سرنوشت» با هزینه ۳٬۸ میلیون دلار گرانترین و اولین فیلم دربارهٔ جنگ قره باغ بود درست شد و در ایروان و استپاناکرت به نمایش درآمد.[۴۱]
جستارهای وابسته
ویرایش
پیوند به بیرون
ویرایشیادداشت
ویرایش- ↑ بیشتر سربازان از نیروهای جمهوری شوروی آذربایجان تشکیل شده بود
- ↑ پس از فروپاشی شوروی بقایای این گروهان نظامی وارد ارتش جدید جمهوری آذربایجان گردید
- ↑ علت عملیات چک کردن پاسپورت این بود که بعضی از سربازان داوطلب ارمنی در منطقه از کشورهای دیگر آمده بودند
- ↑ در ۲۰۱۰ میلادی او مشاور سفیر روسیه در ارمنستان بود
پانویس
ویرایش- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ Caroline Cox and John Eibner. Ethnic Cleansing in Progress, War in Nagorno Karabakh. - Institute for Religious Minorities in the Islamic World, Zurich, London, Washington, 1993
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ Michael Kambeck. "Europe's Next Avoidable War: Nagorno-Karabakh." - Publisher: Palgrave Macmillan; 2013 edition March 5, 2013.p.148.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Rachel Denber, Robert K. Goldman. "Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh." - New York: Helsinki Watch, September 1992 p. 9
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامOPERATION “RINGوارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ De Waal, Thomas. "Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War." - New York: New York University Press, 2003, p. 114. ISBN 0-8147-1945-7.
- ↑ OPERATION “RING”. "Prepared by the Office of the Nagorno Karabakh Republic in the United Stated." - March 2008.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ Melkonian. My Brother's Road, p. 186.
- ↑ Melander, Erik in "State Manipulation or Nationalist Ambition" in The Role of the State in West Asia, eds. Annika Rabo and Bo Utas. New York: I.B. Tauris, 2006, p. 173. ISBN 91-86884-13-1.
- ↑ Human Rights Watch/Helsinki (1994). Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. New York: Human Rights Watch, p. 9.
- ↑ Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia, and South Ossetia: A Legal Appraisal by Tim Potier. ISBN 90-411-1477-7
- ↑ «کتاب ملوک خمسه، قره باغ و پنج ملیک ارمنی آن از فروپاشی صفویه تا جنگ‌های ایران و روس، نویسنده:رافی (هاکوپ ملیک هاکوپیان). ترجمه:آرا دراستپانیان. تهران. پردیس دانش ۱۳۸۴». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۹.
- ↑ Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge, 2001. ISBN 0-7007-1162-7.
- ↑ Rost, Yuri (1990). The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan. New York: St. Martin's Press. p. 17. ISBN 0-312-04611-1.
- ↑ Elizabeth Fuller, Nagorno-Karabakh: The Death and Casualty Toll to Date, RL 531/88, 14 December 1988, pp. 1–2
- ↑ تاریخ آرتساخ، از دیرباز تا سال ۱۹۹۱، تألیف:ادیک باغداساریان، تهران ۱۳۸۰، شابک:۸-۰۷۴۲-۰۶-۹۶۴
- ↑ گراهام اسمیت، ملیت‌های شوروی. گروه مترجمان، تهران:شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵، صفحهٔ ۱۸۲
- ↑ کتاب سبز ارمنستان، تهران:دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸. صفحهٔ ۱۱۵
- ↑ پرویز زارع شاهمرسی، قره باغ نامه. صفحه:۳۸۴ و ۳۸۵
- ↑ Conflict in the Soviet Union: Black January in Azerbaidzhan, by Robert Kushen, 1991, Human Rights Watch, ISBN 1-56432-027-8, p. 7
- ↑ SHAHEN AVAKIAN .SHAHEN AVAKIAN "NAGORNO-KARABAGH,LEGAL ASPECTS." -Expert in International law Professor of Law,French University of Armenia.
- ↑ Hayk Demoyan, Levon Melik-Shakhnazaryan. "Where Nation-States Come From: Institutional Change in the Age of Nationalism." - Princeton University Press. p. 51. ISBN 0-691-13467-7. Retrieved 2011-10-10..
- ↑ A.R.F. DASHNAKTSUTYUN. "Towards a Fair and Just Resolution The Mountainous (Nagorno) Karabakh Conflict بایگانی‌شده در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine." - September 2010.
- ↑ Melkonian. My Brother's Road, p. 186
- ↑ De Waal. Black Garden, p. 115.
- ↑ Caroline Cox and John Eibner. "Operation Ring. Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh." - Operation Ring.
- ↑ Murphy, David E. "'Operation Ring': The Black Berets in Azerbaijan," The Journal of Soviet Military Studies, Vol. 5, No. 1, March 1992. p. 82.
- ↑ (روسی) Paskaleva, Svetana (Producer). "Выcoты Haдeжы بایگانی‌شده در ۵ ژوئیه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine." Yerevan: TS Films, 1996.
- ↑ Sneider, Daniel. "Armenians and Azerbaijanis Clash in Two Soviet Villages." کریستین ساینس مانیتور. May 7, 1991. Retrieved November 2, 2006.
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ Croissant. The Armenia-Azerbaijan Conflict, p. 42.
- ↑ Murphy. "Black Berets in Azerbaijan," p. 91.
- ↑ de Waal, Thomas (2013). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War (2nd (revised and updated) ed.). NYU Press. p. 116.
- ↑ Caroline Cox and John Eibner. Operation Ring. Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh.
- ↑ Human Rights Watch. Bloodshed in the Caucucasus. Escalation of the armed conflict in Nagorno-Karabakh. 1992 p. 9
- ↑ Report by Professor Richard Wilson بایگانی‌شده در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine "On the Visit to the Armenian-Azerbaijani Border, May 25-29, 1991" Presented to the First International Sakharov Conference on Physics, Lebedev Institute, Moscow on 31 May 1991.
- ↑ (روسی) Заключение Комитета ВС РСФСР по правам человека بایگانی‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine. Supreme Council of the RSFSR, Moscow.
- ↑ «S.RES.128, 1991. Condemning violence in Armenia». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئیه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۶.
- ↑ RESOLUTION B3-0473/91 "On the blockade of Armenia and the human rights situation there"
- ↑ De Waal. Black Garden, p. 122.
- ↑ «فیلم زخم‌های قره باغ». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۶.
- ↑ ایروان میزبان فیلم مستند "زخم‌های قره باغ"
- ↑ "First Armenian Action Film Released About Karabakh War بایگانی‌شده در ۲۶ ژوئیه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine." Armenia Information. 29 June 2006. Retrieved 20 January 2007.