شاه اسماعیل سوم
شاه اسماعیل سوم صفوی (زاده ۱۱۴۶ یا ۱۱۵۱ _ درگذشته ۱۱۸۷ قمری 1734یا1742الی1773میلادی) آخرین پادشاه اسمی دودمان صفویان بود که در واقع ۲۴ سال پادشاه ظاهری ایران بود. او کمتر از چهار ماه پس از سرنگونی شاه سلیمان دوم بر تخت نشست.
| شاه اسماعیل سوم | |
|---|---|
 سکه شاه اسماعیل سوم «بنده شاه ولایت اسمعیل» ضرب مازندران ۱۱۶۷ | |
| پادشاه اسمی دودمان صفوی | |
| سلطنت | ۱۱۶۳تا۱۱۸۷قمری، ۱۱۲۹تا۱۱۵۲خورشیدی |
| تاج‌گذاری | ۲۵رجب۱۱۶۳قمری 30ژوئن1750، ۲۹تیر۱۱۲۹خورشیدی |
| پیشین | شاه سلیمان دوم |
| جانشین | کریم‌خان زند |
| نایب السلطنه | علیمردانخان چهارلنگ محمدحسن خان قاجار کریم خان زند |
| زاده | ۱۱۴۶یا۱۱۵۱قمری،1734یا1742میلادی اصفهان، ایران |
| درگذشته | ۱۱۸۷قمری،1773میلادی،۱۱۵۲خورشیدی آباده، ایران |
| آرامگاه | آرامگاه ستی فاطمه، اصفهان |
| فرزند(ان) | حیدر میرزا اسحاق میرزا زینت‌النسا بیگم |
| دودمان | مرعشی صفوی |
| پدر | نواب میرزا مرتضی صدر الصدور |
| مادر | مریم بیگم |
تبار
ویرایششاه اسماعیل سوم فرزند صدرالصدور «سید مرتضی خلیفه‌سلطانی» و «مریم بیگم» دختر شاه سلطان حسین بود.[۱] شاه اسماعیل سوم از نوادگان «سید حسین خلیفه‌سلطان» (علاءالدین حسین مرعشی) بود. شهاب‌الدین مرعشی نجفی نسب او را چنین می‌داند: میرزا ابوتراب پسر نواب میرزا سید مرتضی پسر میرزا سیدعلی پسر میرزا سید مرتضی پسر نواب میرزا سیدعلی پسر سید حسین خلیفه‌سلطان.[۲] سید حسین خلیفه سلطان در دو نوبت وزیر اعظم سه تن از شاهان صفوی (شاه عباس یکم، شاه صفی و شاه عباس دوم) بود. برادر شاه اسماعیل سوم به نام میرزا احمد نیازی از شاعران سدهٔ ۱۲ هجری است که با عصمت بیگم دختر شاه تهماسب دوم ازدواج کرد.
پیش‌زمینه
ویرایشدر دوران پس از قتل نادرشاه افشار، ایران دست‌خوش آشوب شد. گماشتهٔ افشاریان و شاه سلیمان دوم در اصفهان فردی به نام ابوالفتح خان بختیاری بود. از سوی دیگر یکی دیگر از خان‌های بختیاری یعنی علیمردان خان به قصد تصرف اصفهان، در منطقهٔ مورچه‌خورت با ابوالفتح خان درگیر می‌شود اما شکست می‌خورد. علیمردان خان برای تصرف اصفهان با کریم‌خان زند متحد می‌شود و این دو می‌توانند بدون درگیری شدید و با تسلیم ابوالفتح خان و پیوستنش به اتحاد، اصفهان را بگشایند.[۳]
وکالت علیمردانخان بختیاری
ویرایشاین سه سردار جهت مشروعیت دادن به قدرت خویش یکی از دخترزادگان شاه سلطان حسین به نام میرزا ابوتراب خلیفه‌سلطانی را با نام شاه اسماعیل سوم در ۲۵ رجب ۱۱۶۳ ه.ق (۲۹ ژوئن ۱۷۵۰ م) به پادشاهی برگزیدند. برخی منابع سن او را در آغاز پادشاهی ۸ و برخی دیگر ۱۷ سال ذکر کرده‌اند. شایان ذکر است که او برادران بزرگ‌تری هم داشته‌است. در این اتحاد علیمردان خان با شرط خارج نشدن از اصفهان به سمت وکیل‌الدوله (نایب‌السلطنه) برگزیده شد. ابوالفتح خان حاکم اصفهان گشت و وظیفهٔ لشکرکشی و فتح نواحی دیگر بر دوش کریم خان گذاشته شد.[۴]
علیمردان خان که وظیفهٔ تربیت شاه را بر عهده گرفته بود، پیمان شکست و امورات را بدون اطلاع شاه انجام می‌داد. او ابوالفتح خان را کشت و ادارهٔ ایالت اصفهان را به عمویش حاجی بابا بختیاری وا گذاشت. همچنین بر خلاف پیمان، شاه اسماعیل سوم را با خود برداشت و به قصد تصرف شیراز از اصفهان خارج شد. این اقدامات وکیل‌الدوله سبب شد کریم خان به سوی اصفهان حرکت کرده، آن جا را تصرف کند و به برادرش محمدصادق خان بسپارد. سپس به سوی محل اقامت علیمردان خان در منطقهٔ بختیاری لشکر کشید و او را شکست داد. پادشاه نیز به کریم خان پناه برد و کریم خان در ۱۱۶۴ ه.ق به مقام وکالت رسید. علیمردان خان پس از مدتی در ۱۱۶۷ ه.ق توسط عده ای از نزدیکان کریم خان زند در لرستان به قتل رسید.[۴][پانویس ۱]
وکالت کریم خان (دورهٔ اول)
ویرایشکریم خان در ۱۱۶۵ ه.ق به قصد شکست محمدحسن خان قاجار به استرآباد (گرگان امروزی) لشکر کشید. وی در این نبرد به‌سختی شکست خورد و در این میان شاه جوان به محمدحسن خان پناه برد. شدت شکست به‌حدی بود که کریم خان بدون توقف به تهران عقب‌نشینی کرد. به‌احتمال زیاد محمدحسن خان به مقام وکالت رسید.[۴]
وکالت محمدحسن خان قاجار
ویرایشمحمدحسن خان عمارات اشرف (بهشهر کنونی) را که یادگار شاهان پیشین صفوی بود، در اختیار شاه اسماعیل سوم قرار داد. هر چند که در دورهٔ وکالت محمدحسن خان، گهگاه شاه ناچار بود که در سفرهای جنگی او ضد کریم خان و آزاد خان افغان همراهی‌اش کند و مسافرت و اقامت در شهرهایی همچون آمل، ساری، اصفهان و استرآباد را تجربه نماید. سرانجام در ۱۱۷۲ ه.ق محمدحسن خان از شیخ‌علی خان زند شکست خورد و شاه که در اردوی محمدحسن خان بود دوباره به زندیان پناه برد. او را بااحترام نزد کریم خان در تهران فرستادند. کریم خان که رنجیده‌خاطر بود او را «نمک به حرام» خطاب کرد ولی برکنارش نکرد و حتی جشنی نیز بر پا نمود. کریم خان دوباره به مقام وکالت دست یافت.[۴]
وکالت کریم خان (دورهٔ دوم)
ویرایشکریم خان، شاه را با خود به شیراز برد و مدتی بعد او را به آباده فرستاد. وی هرگز عنوان شاهی را از او نگرفت. برای او در آباده عماراتی ساخت و مقرری تعیین نمود و هر سال در آغاز بهار و پاییز خلعت می‌فرستاد و در نامه‌هایش او را با احترام خطاب می‌نمود. شاه اسماعیل سوم نیز به صنعت چاقوسازی و نقاشی مشغول بود و چند قبضه چاقوی دست‌رنج خود را برای کریم خان فرستاد.[۴]
کریم خان در زمان حیات شاه اسماعیل سوم به ظاهر حرمت‌نگهدار خاندان صفوی بود و حداقل در یک مورد و آن هم خطاب به نمایندهٔ دولت انگلیس که برای کسب امتیازات تجاری و روابط طرفین آمده بود، از اسماعیل به عنوان شاه ایران که در آباده زندگی می‌کند و باید در این مورد تصمیم بگیرد، یاد کرده، فرستادهٔ انگلیس را به آباده ارجاع می‌دهد.[۴]
درگذشت
ویرایششاه اسماعیل سوم در ۱۱۸۷ ه.ق در گذشت. گزارشی مبهم مرگ او را در آباده ذکر کرده‌است و گزارشی دیگر تأکید می‌کند که کریم خان به محض اطلاع از بیماری سخت شاه، او را به اصفهان فرستاد تا در کاخ‌های نیاکان خود چشم از این جهان بر گیرد. ظاهراً پس از درگذشت اوست که کریم خان لقب «وکیل‌الرعایا» یا «وکیل‌الخلایق» را اختیار می‌کند.[۴]
فرزندان
ویرایشکریم خان سه روز برای شاه سوگواری نمود، ولی از به پادشاهی رساندن فرزند ارشدش «حیدر میرزا» خودداری نمود و تنها به انتقال او به شیراز و پاسداشت حرمتش بسنده نمود. این حداقل احترام نیز با مرگ کریم خان پایان یافت. منابع به قتل حیدر میرزا به دستور صادق‌خان زند به دلیل همراهی و دست داشتن این شاهزاده با علیمرادخان زند در روزهایی که شیراز را محاصره کرده بود یا ترس از ادعای پادشاهی او اشاره می‌کنند. همچنین دختر بزرگ شاه اسماعیل سوم[پانویس ۲] زینت‌النسا بیگم به عقد رضاقلی خان قاجار[پانویس ۳] برادر سرکش آقامحمدخان قاجار درآمد و رضاقلی خان با این ازدواج خود را منتسب به خاندان صفوی نمود.[۴]
جستارهای وابسته
ویرایشپانویس
ویرایش- ↑ در فرمانی از شاه اسماعیل سوم به تاریخ شعبان ۱۱۶۴ ه.ق از «محمدکریم خان زند» به عنوان وکیل‌الدوله و از «محمدسلیم خان افشار» به عنوان اعتمادالدوله یاد شده‌است. (مدرسی طباطبایی، صص ۲۳۴–۲۳۵)
- ↑ در امامزاده اسماعیل اصفهان قبری است به نام «زینت‌نساء بیگم» که دختر شاه اسماعیل سوم بوده‌است. آشکار نیست که او همان همسر رضاقلی خان قاجار است یا این که خواهر چنین کسی است.
- ↑ رضاقلی خان که با آقامحمد خان بر سر فرمانروایی بر قاجارها رقابت داشت، یک بار توانست او را اسیر نماید. (دانشنامهٔ جهان اسلام، مدخل «جعفرقلی خان قاجار»)
منابع
ویرایش- دهقان‌نیری، لقمان؛ منتظرالقایم، اصغر؛ جعفری، علی‌اکبر (۱۳۸۶). «بحران مشروعیت صفویان و مسئلهٔ پادشاهی اسماعیل سوم». دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان) (۵۰): ۱–۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۸-۰۵.
- مدرسی طباطبایی، حسین (۱۳۶۱). برگی از تاریخ قزوین: تاریخچه‌ای از آستانهٔ شاهزاده حسین و دودمان سادات مرعشی قزوین. قم: کتابخانهٔ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. ص. ۲۳۴–۲۳۵. دریافت‌شده در ۱ اکتبر ۲۰۱۵.
پیوند به بیرون
ویرایش- فرهنگ فارسی معین (جلد پنجم)، درآیند «اسماعیل سوم»
- دانشنامهٔ ایرانیکا، درآیند «اسماعیل سوم صفوی (به انگلیسی)»
- لغت‌نامهٔ دهخدا، درآیند «اسماعیل (سوم)»[پیوند مرده]
- سکه‌های شاه اسماعیل سوم
- دانشنامهٔ رشد، درآیند «شاه اسماعیل سوم و زندیه»
- صفی‌پور، علی‌اکبر (۱۴ آبان ۱۳۹۰). «معرفی کتاب: شاه اسماعیل سوم و تأسیسات زندیه در آباده». قلم، وبلاگ خبری آباده. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۲ خرداد ۱۳۹۶.