زبان‌های تخاری

یکی از زبان‌های هندواروپایی منقرض‌شده

زبان‌های تُخاری شاخه‌ای منقرض‌شده از خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی بودند که در هزارهٔ اول پس از میلاد در شمال حوضه تاریم در منطقه سین‌کیانگ چین توسط تخارها گویش می‌شدند.[۲] از این زبان‌ها، نوشته‌هایی از سدهٔ پنجم تا هشتم میلادی به جا مانده‌است. این دو زبان پس از آمدن قوم ترک‌تبار اویغور در سدهٔ نهم میلادی منقرض شدند.[۳]

تخاری
کاغذ با نوشته‌های تخاری
نسخه خطی تخاری B، قرن هفتم میلادی
زبان بومی درآنگی، کوچا، تورفان و کرورن
منطقهحوضه تاریم
قومیتتخارها
منقرض‌شدهقرن نهم میلادی
گونه‌های نخستین
نیاتخاری
  • تخاری
گویش‌ها
آنگیایی (تخاری A)
کوچایی (تخاری B)
کرورنی (تخاری C)
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹یکی از:

xto – Tocharian A

txb – Tocharian B
فهرست لینگوییست
xto Tocharian A
 txb Tocharian B
گلاتولوگtokh1241[۱]
{{{mapalt}}}
نقشه زبان‌های تخاری
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

این زبان‌ها در نتیجهٔ پژوهش‌های تاریخی در ناحیه تورفان شناخته شدند.[۴] در اسناد ثبت شده دو زبان نزدیک به هم تخاری A (همچنین تخاری شرقی، آنگیایی یا تورفانی) و تخاری B (تخاری غربی یا کوچایی) یافت شدند. موضوع متون حاکی از آن است که تخاری A باستانی‌تر بوده و به عنوان زبان دینی آیین بودایی کاربرد داشته در حالی که تخاری B رایج‌تر بوده و از تورفان در شرق تا تومشوق در غرب تکلم می‌شده‌است. مجموعه‌ای از وام‌واژگان و اسامی یافت شده در اسناد پراکریت حوزه لوپ نور، تخاری C (کرورنی) لقب گرفته‌اند.

کهن‌ترین نسخه‌های خطی موجود به تخاری B اکنون به قرن ۵ یا حتی اواخر قرن ۴ میلادی مربوط می‌شود و باعث می‌شود که تخاری به زبانی باستانی پسین، هم‌عصر با گوتی، ارمنی کلاسیک و ایرلندی نخستین، تبدیل شود.[۵]

پیشینه

ویرایش

تخارها از اقوام آریایی بودند که در سدهٔ سوم پیش از میلاد در نواحی کوچا و تورفان در شمال شرقی سرزمینی که بعدها ترکستان شرقی یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند.

در میانه‌های سدهٔ دوم پیش از میلاد تخارها بر اثر تهاجمات هون‌ها ناگزیر به نواحی غربی‌تر کوچ کردند. منابع چینی در شرح این رویداد از دو قوم یوئه‌چی و ووسون نام برده‌اند که از برابر هون‌ها گریخته، و به نواحی فرغانه رانده‌اند و اندکی پس از ۱۶۰ پ. م از سیحون (سیردریا) گذشتند و به قلمرو دولت یونانی باختر سرازیر شدند.[۶][۷] و میان سال‌های ۱۴۰ تا ۱۳۰ پ.م. دولت یونانی باختر را برانداختند.[۸] استرابون از مردمی چادرنشین به نام «تخاروی (Tokharoi)» یاد کرده‌است که در این تهاجم شرکت داشته‌اند. با برافتادن دولت یونانی باختر، این قبایل بیابان‌گرد دولت کوشانیان را بنیاد نهادند و پس از آن، تاریخ تخاریان و زیستگاه جدیدشان، یعنی تخارستان با تاریخ این دولت درآمیخت.[۹]

 
فرهنگ‌های باستانی شمال و غرب تاریم باسن

با انقراض کوشانیان به دست شاپور اول ساسانی (۲۴۰–۲۷۰ میلادی) قلمرو آنان و از آن میان تخارستان بر قلمرو ساسانیان افزوده شد.[۱۰] بنابر سنگ‌نوشتهٔ شاپور اول ساسانی در کعبهٔ زرتشت، او حکومت تخارستان را به پسرش نرسی سپرد و پس از آن، این سرزمین را استانداران ساسانی ملقب به «کوشانشاه» اداره می‌کردند،[۱۱] تا آنکه در ۳۶۰ م. با تهاجمات گروهی از هون‌ها موسوم به هون‌های کیداری به نواحی شرقی شاهنشاهی ساسانیان، حکومت ایرانی کوشانشاهان برافتاد و این سرزمین به تصرف آن‌ها درآمد.[۱۲] اما دیری نپایید که در اواخر سدهٔ چهارم میلادی موج تازه‌ای از مهاجمان هون، معروف به هپتالی از جیحون گذشتند و کیداری‌ها را به نواحی جنوبی‌تر راندند و نخستین پادشاهی هپتالی را در تخارستان بنیاد نهادند که از تخارستان تا مرو را شامل می‌شد.[۱۳] تخارستان در دست هپتالیان باقی بود، تا آنکه در حدود سال ۵۵۸ م. خسرو اول انوشیروان با یاری خاقانات غربی ترک آنجا را تصرف کرد و هپتالیان را به اطاعت درآورد. اما چیرگی ساسانیان بر تخارستان چندان نپایید، زیرا با گذر ترکان غربی از جیحون و استقرار در نواحی جنوبی آن، تخارستان به دست آنان افتاد.[۱۴]

تخارستان در سال ۳۲ هجری قمری/۶۵۲ میلادی توسط سپاهیان عبدالله بن عامر بن کریز به جنگ و صلح گشوده، و بر قلمرو مسلمانان عرب افزوده شد.[۱۵] از سدهٔ نهم میلادی به بعد (پس از آمدن قوم ترک‌تبار اویغور در سدهٔ نهم میلادی) از قوم تُخار و زبان تخاری دیگر اثری پیدا نشده و گمان می‌رود این زبان با هجوم اقوام ترک به منطقه منقرض شده باشد.[۱۶]

واج‌شناسی

ویرایش

واکه‌ها

ویرایش

تخاری A و B مجموعه واکه‌های یکسانی داشتند، اما اغلب با یکدیگر مطابقت داشتند. این واکه‌ها عبارتند از:

پیشین مرکزی پسین
بسته i /i/ ä /ɨ/ u /u/
میانه e /e/ a /ə/ o /o/
باز ā /a/

همخوان‌ها

ویرایش

در جدول زیر واج‌های بازسازی‌شده تخاری همراه با رونویسی استاندارد آن‌ها ارائه شده‌است. از آنجا که تخاری با الفبایی نوشته می‌شد که در اصل برای سانسکریت و نوادگان آن بود، رونویسی همخوان‌ها مستقیماً براساس رونویسی از صداهای مربوط به سانسکریت انجام می‌شود.

دولبی لثوی لثوی-کامی کامی نرم‌کامی
انسدادی p /p/ t /t/ c /tɕ/? k /k/
انسایشی ts /ts/
سایشی s /s/ ś /ɕ/ ṣ /ʃ/?
خیشومی m /m/ n /n/ ñ /ɲ/ /ŋ/
لرزشی r /r/
ناسوده y /j/ w /w/
کناری l /l/ ly /ʎ/

مقایسه واژگان

ویرایش
فارسی تخاری A تخاری B یونانی باستان سانسکریت لاتین نیاژرمنی گوتی ایرلندی باستان نیااسلاوی نیاهندواروپایی
یک sas ṣe heîs, hen sa(kṛ́t) semel *simla simle samail *sǫ- *sḗm> PToch *sems
دو wu wi dúo dvā́ duo *twai twái *dъva *dwóh₁
سه tre trai treîs tráyas trēs *þrīz þreis trí *trьje *tréyes
چهار śtwar śtwer téttares, téssares catvā́ras, catúras quattuor *fedwōr fidwōr cethair *četỳre *kʷetwóres
پنج päñ piś pénte páñca quīnque *fimf fimf cóic *pętь *pénkʷe
شش ṣäk ṣkas héx ṣáṣ sex *sehs saihs *šestь *swéḱs
هفت ṣpät ṣukt heptá saptá septem *sebun sibun secht *sedmь *septḿ̥
هشت okät okt oktṓ aṣṭáu, aṣṭá octō *ahtōu ahtau ocht *osmь *oḱtṓw
نه ñu ñu ennéa náva novem *newun niun noí *dȅvętь *h₁néwn̥
ده śäk śak déka dáśa decem *tehun taihun deich *dȅsętь *déḱm̥t
صد känt kante hekatón śatām centum *hundą hund cét *sъto *ḱm̥tóm
پدر pācar pācer patḗr pitṛ pater *fadēr fadar athair *ph₂tḗr
مادر mācar mācer mḗtēr mātṛ mater *mōdēr mōdar máthair *màti *méh₂tēr
برادر pracar procer phrā́tēr bhrātṛ frāter *brōþēr brōþar bráthair *bràtrъ *bʰréh₂tēr
خواهر ṣar ṣer éor svásṛ soror *swestēr swistar siur *sestrà *swésōr
اسب yuk yakwe híppos áśva- equus *ehwaz aiƕs ech (بالتواسلاوی *áśwāˀ) *h₁éḱwos
گاو ko keu boûs gaúṣ bōs *kūz (انگلیسی باستان ) *govę̀do *gʷṓws
صدا vak vek épos vāk vōx *wōhmaz} (Du gewag) foccul *veťь *wṓkʷs
نام ñom ñem ónoma nāman- nōmen *namô namō ainmm *jь̏mę *h₁nómn̥
دوشیدن mālkā mālkant amélgein mulgēre *melkaną miluks bligid (MIr) *melzti *h₂melǵ-eye

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Tokharian". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
  2. Diringer, David (1948). Alphabet A Key To The History Of Mankind. pp. 347–348.
  3. مجموعهٔ یونسکو از تاریخ تمدن‌ها در آسیای میانه (UNESCO Collection of History of Civilizations of Central Asia)، جلد سوم
  4. «تورفان، شهر گمشده». دریافت‌شده در ۱۶ بهمن ۱۳۹۳.
  5. Kim, Ronald I. (2018). "One hundred years of re-reconstruction: Hittite, Tocharian, and the continuing revision of Proto-Indo-European". In Rieken, Elisabeth (ed.). 100 Jahre Entzifferung des Hethitischen. Morphosyntaktische Kategorien in Sprachgeschichte und Forschung. Akten der Arbeitstagung der Indogermanischen Gesellschaft vom 21. bis 23. September 2015 in Marburg (به انگلیسی). Wiesbaden: Reichert Verlag. p. 170 (footnote 44). Retrieved 13 September 2019.
  6. بیوار (A. D. H. Bivar)، تاریخ سرزمین‌های خاوری ایران (The History of Eastern Iran)، ص. ۱۲۲
  7. ریچارد نلسون فرای (Richard Nelson Frye)، ویراستار: احسان یارشاطر، تاریخ ایران کمبریج (The Cambridge History of Iran)، جلد سوم، لندن ۱۹۸۸، ص. ۱۸۱
  8. گروسه (R. Grousset)، شاهنشاهی استپ‌ها (L’Empire des steppes)، پاریس، ۱۹۴۸
  9. رقیه بهزادی، قوم‌های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، تهران، ۱۳۷۳ ه‍. خ، ص. ۹
  10. گیرشمن (R. Ghirshman)، ایران (Iran)، لندن، ۱۹۶۱، ص. ۲۹۲
  11. بیوار (A. D. H. Bivar)، تاریخ سرزمین‌های خاوری ایران (The History of Eastern Iran)، ص. ۲۰۹
  12. همو، ص. ۲۱۲
  13. همان‌جا
  14. تاریخ طبری، ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران ۱۳۳۲ ش، 7 2/100
  15. احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ ه‍.ق/۱۹۸۷ م.صص. ۵۷۱–۵۷۴
  16. [مجموعهٔ یونسکو از تاریخ تمدن‌ها در آسیای میانه، جلد سوم UNESCO Collection of History of Civilizations of Central Asia))]

منابع

ویرایش
  • سمیعی احمد. ادبیات ساسانی. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد ایران، ۱۳۵۵
  • Benjamin W. Fortson, Indo-European Language and Culture: An Introduction, pages 351-366, 2004, ISBN 1-4051-0316-7

پیوند به بیرون

ویرایش