ریشه‌شناسی فعل‌های فارسی

ریشه‌شناسی دانش شناخت، بازیابی و فراکاوی پیرامون ریشه واژه‌ها برپایه زبان‌های هم‌پیوند و زبان‌های دیگر می‌باشد. بررسی دگرگونی واژگان در طول زمان، دگرِش در حین گذار از زبانی به زبان دیگر و تغییر معنایی در این دانش انجام می‌شود. این جستار به ریشه‌شناسی کارواژه‌های زبان پارسی بر پایه زبان پارسی میانه، پارسی باستان و اوستایی می‌پردازد.

ریشه‌شناسی فعل

در زیر ریشه‌شناسی فعل‌های فارسی، برپایه مرجع‌های انجام گرفته شده‌است.

ریشه‌شناسی فعل

فعل	هم‌ارز در زبان پارسی میانه	ریشه	معنی	هم‌ریشگی
آسْتودن/آستاو	آستودن	از پیشوند *آ و ستاک *ستاو ساخته شده‌است. ستاک *ستاو بالانده ریشه staw* است. این کارواژه در واژه نامه های فارسی یاد نشده است.	تایید کردن، تصویب کردن	ستودن، بستودن، ویستودن، خستودن
آشُفتن/آشوبیدن	آشوفتن	از پیشوند *آ و ستاک *شوب ساخته شده‌است.	مختل شدن؛ خشم گرفتن؛ پریشان شدن	برآشفتن، گشفتن، شیفتن
آلُفتن/آلوب	؟	از پیشوند *آ و ستاک *لوب ساخته شده‌است.	شیفته شدن؛ آشفته شدن؛ پریشیدن	آلُفت
اِشنوسیدن	شنوشگ (عطسه)	از ستاک *شنوش ساخته شده‌است.	عطسه کردن	اشنوسه، شنوشه
افراختن/افراشتن	اَبراستن	از پیشوند *اَف و ستاک *راز/*رای ساخته شده‌است.	بلند کردن	آراستن، رایاندن (ساماندهی و مدیریت کردن)، پیراستن، مهراز (معمار)، ویراستن، راست
افروختن/افروزیدن	اَفرۉختن	از پیشوند *اَف و ستاک *روچ/*روز/*روژ ساخته شده‌است.	روشن کردن، شعله کردن	فروغ، فَروختن، روز، روشن، روژیدن
افزودن/افزاییدن	اَفزۉتن/اَبزۉتن	از پیشوند *اَف و ستاک *زای ساخته شده‌است. ستاک *جاو بالانده ستاک ĵaw* می‌باشد.	فزونی یافتن	افزون، فزونی، فُزودن، گزاییدن
افسردن	اَفسَردن	از پیشوند *اَپ و ستاک *سرد ساخته شده‌است.	سرد شدن (از اطراف)، یخ بستن	فِسردن، سرد
اَفشاندن/اَوشاندن	اَفشانتن	از پیشوند *اَپ و ستاک *شان ساخته شده‌است.	پخش کردن (به اطراف)، پراکندن	شانیدن (شانه کردن)، شانه، افشانه
اَفشردن	اَپشارتن/اَفشارتن	از پیشوند *اَف و ستاک *فشر ساخته شده‌است.	فشاردادن (از بالای چیزی)	فشار، فشردن، افشره
افگاردن	؟	از پیشوند *اَف و ستاک *کارد/*کارت ساخته شده‌است.	زخمی کردن	کارد، فِگاردن، فَرگَرد
افگندن	اَبگندن	از پیشوند *اَف و ستاک *کَن ساخته شده‌است.	از بالا انداختن یا نهادن	فِگاندن، پراگندن، فرکندن
اَلفنجیدن/اَلفختن/اَلفغدن	؟	از ستاک *فنج ساخته شده‌است.	بدست آوردن؛ جمع کردن
انباشتن/انباردن	هَمباردن / هنباردن	از پیشوند *هم و ستاک *بار/*پار ساخته شده‌است. ستاک *بار/*پار بالانده ستاک par* می‌باشد.	گردآوری کردن (چیزی)	انباره، سِپری، پُر، سِپریدن، پاره، پیشپاره
انگاشتن	هَنگاردن	از پیشوند *هم و ستاک *کار/*گار ساخته شده‌است. ستاک *کار/*گار بالانده ریشه kar* است.	خیال کردن، تصور کردن	نگاشتن، پنگاشتن، سگالیدن
آوازیدن	آوازیدن	از پیشوند *آ و ستاک *واز/*واژ/*واک ساخته شده‌است. ستاک *واز/*واژ/*واک بالانده ریشه wak* است.	آواز دادن	نوازیدن، گواژیدن، پیوازیدن، پژواک
بَدِستیدن/پدستیدن	پَدیستادن	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و ستاک *ستای ساخته شده‌است. درمجموع به معنی تهدید کردن، بیم دادن است.	تهدید کردن، بیم دادن	بدست، ستودن، بستودن، ویستودن
بَستودن/بستاو	؟	از پیشوند *ابی/*اپی و ستاک *ستاو ساخته شده‌است. ستاک *ستاو بالانده ریشه staw* است.	انکار کردن، نفی کردن	بستاوه، ویستودن، ستودن، خستودن
بیشازیدن	بؽشازؽنیدن	از ستاک *بیشاز ساخته شده‌است.	درمان کردن	پزشک
پایستن	پَتاییستن	از ستاک *پاد ساخته شده‌است.	دیر پاییدن	پاینده، پایستار
پاییدن	پاییتن	از ستاک *پاه/*پاس ساخته شده‌است.	پاسبانی کردن، مراقبت کردن	پاسیدن
پدرامیدن	؟	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و ستاک *رام ساخته شده‌است.	نیکو شدن، خرم شدن	آرامیدن، رامش
پراگندن	پَراگندن	از پیشوند *پرا و ستاک *کن ساخته شده‌است.	پخش کردن (به بیرون، به جلو)	کندن، افگندن
پرتافتن/پرتابیدن	؟	از پیشوند *پیرا و ستاک *تاب/*تاپ ساخته شده‌است.	به پیرامون انداختن، پرتاب کردن	تافتن، پرتاب
پروازیدن	پَروازیدن	از پیشوند *پیرا و ستاک *وَز ساخته شده‌است.	به پیرامون پریدن	پیشوازیدن، پسوازیدن
پروَستن / پروَندیدن	پروَستن	از پیشوند *پیرا و ستاک *بند ساخته شده‌است.	دوره کردن، محاصره کردن؛ دربرداشتن	بستن، پیوستن، بند، پرونده
پرچیدن	پَرزیدن	از پیشوند *پر و ستاک *چین/*زین ساخته شده‌است.	پرچین کردن، چیدن (پیرامونی از چیزی)	پرچین، چیدن، گزیدن، برگزیدن
پرویختن	؟	از پیشوند *پیرا و ستاک *ویز ساخته شده‌است.	الک کردن، بیختن.	بیختن، فروبیختن، ویختن، پرویزن، بیزن
پژمردن	؟	از پیشوند *پیرا و ستاک *میر ساخته شده‌است.	به پیرامون مردن	مردن
پژواکیدن	؟	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و ستاک *واز/*واژ/*واک ساخته شده‌است.	بارتابیدن (انعکاس) صدا	آوازیدن، نوازیدن، گواژیدن، پیواختن
پسغدیدن/پسغدن	پَساختن	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و و ستاک *ساز/*ساج ساخته شده‌است.	مهیاکردن، تهیه کردن؛ آمادن	پسغده، بسغدیدن، آسَغدن، سزیدن، ساختن، بسیجیدن
پِیموختن/پیموزیدن	پَتمۉختن	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و ستاک *موز ساخته شده‌است.	به تن کردن، پوشیدن	موزه
پیوازیدن	پَیواختن	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و ستاک *واز/*واژ/*واک ساخته شده‌است.	پاسخ دادن، جواب دادن	آوازیدن، نوازیدن، گواژیدن، پژواک
پیوستن	پَتوَستن	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و و ستاک *بند ساخته شده‌است.	چسباندن؛ متصل کردن؛ ملحق شدن	بستن، پروستن
پیوسیدن	پَیوسیدن	از پیشوند *پی/*پد/*پاد و ستاک *اوس ساخته شده‌است.	چشم داشتن، امید داشتن	بیوسیدن
دروشیدن	درُوشیدن	از ستاک *دروش ساخته شده است.	داغ زدن	دروشیدار
دواریدن/دواریستن	دواریستن	از ریشه *دراو که بالانده ستاک *درَو است، ساخته شده است.	رانده شدن، دورشدن
رایاندن	رایینیتن	از ستاک *راز/*رای ساخته شده‌است.	مدیریت کردن؛ هدایت کردن	آراستن، افراختن، پیراستن، مهراز (معمار)، ویراستن، راست
روژیدن/روزیدن	روچیتن	ستاک *روچ/*روز/*روژ ساخته شده‌است.	روشنایی دادن	افروختن، فروغ، فَروختن، روز، روشن
چندیدن
خَستودن/خستاو	آستوانیهیستن	از پیشوند *آ و ستاک *ستای ساخته شده‌است.	اقرار کردن	ستودن، بَستودن، ویستودن
سِپَریدن/سِپَردن	سْپورینیدن	از پیشوند *از/*اس/*اش و ستاک *بار/*پار ساخته شده‌است. پیشوند *از/*اس/*اش به معنی از، بیرون، بیرون از بوده و هم‌ارز us* در زبان پارسی میانه می‌باشد. ستاک *بار/*پار از ریشه parH* به معنی پرکردن، پروار کردن گرفته شده‌است.	تمام کردن، تکمیل کردن؛ طی کردن	انبار، سِپری، پُر، پاره، پیشپاره
ستمیدن	ستمبگ	از ستاک *ستمب ساخته شده‌است.	ستم ورزیدن	ستهم، ستنبه
ستودن/ستای	ستوتن	از ستاک *ستای ساخته شده‌است.	ستایش کردن	ویستودن
ستوهیدن	ستو وینیتن	دو نگره پیرامون این کارواژه هست: نگره اول: از ستاک staup* به معنی چیره شدن، شکست دادن ساخته شده‌است. نگره دوم: از پیشوند *از/*اس/*اش و ستاک *تاو ساخته شده‌است.	به تنگ آمدن	نستوه
سراویدن
سگالیدن	اوسکاردن	از پیشوند *از/*اس/*اش و ستاک *کار/*گار ساخته شده‌است. ستاک *کار/*گار بالانده ریشه kar* به معنی اندیشیدن است.	مشورت کردن، فکر کردن	نگاشتن، انگاشتن
کوستن
گشُفتن/کشُفتن/کشوبیدن	ویشوفتن	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *شوب ساخته شده‌است.	پژمرده کردن؛ ویران کردن؛ پراکنده کردن؛ گشادن	آشفتن
گرامیدن	گرامینیدن	ستاک *گر/*غر ساخته شده‌است.	گرامی داشتن؛ اکرام کردن	آژیر، پیغاره، ژغار
گُزاییدن/گَزاییدن	ویزاییدن	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *زای ساخته شده‌است. در مجموع مفهوم وارونی از افزودن را می‌رساند؛ محروم کردن، آسیب رساندن.	آسیب رساندن، محروم کردن	افزودن
گمانیدن	گومانیتن	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *من/*مان ساخته شده‌است.	اندیشیدن؛ پنداشتن؛ انگاشتن	دشمن، هومن، منش
گمیختن
گُندادن	ویندادن	از ستاک *گُند ساخته شده‌است.	بدست آوردن، یافتن؛ اختیار کردن
گواژیدن	؟	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *واز/*واژ/*واک ساخته شده‌است.	به بدی پاسخ دادن؛ طعنه زدن	گواژه، نوازیدن، آوازیدن، پژواک
گوالیدن	ویوالیدن	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *وال ساخته شده‌است.	بزرگ شدن، رشد کردن	بالیدن
گَوهَریدن/گهولیدن	ویهیرتن/گوهْریتن	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *هَر ساخته شده‌است.	تعویض کردن، مبادله کردن	کوهریدن
لنجیدن	؟	از ستاک *هنج/*هنگ ساخته شده‌است.	بیرون کشیدن؛ از ریشه درآوردن چیزی	سنجیدن، آهیختن، فرهیختن
نگاشتن	نیگاردن	از پیشوند *نی/*نِ و بالانده ستاک *کَر ساخته شده‌است.	تصویر کردن، رسم کردن	نگریستن
نگریستن	نیگیریدن	از پیشوند *نی/*نِ و ستاک *کَر ساخته شده‌است.	نگاه کردن؛ توجه کردن	نگاشتن
نِگندن	نیکانیتن	از پیشوند *نی/*نِ و ستاک *کن ساخته شده‌است.	دفن کردن	نِگنده، کندن، پراکندن، افگندن
وَستامیدن	اَبِستامیدن (ساسانی)، اَوِستام (اشکانی)	از پیشوند *با و ستاک *ایست ساخته شده‌است.	اعتماد کردن	وستام، ایستادن
وَغستن/وَغندیدن	؟	از پیشوند *اف و ستاک *غند ساخته شده‌است.	آشکارکردن، کشف کردن	وغست
ویسُتودن	؟	از پیشوند *وی/*گ و ستاک *ستای ساخته شده‌است.	نفی کردن	ستودن؛ ویستود
یوغیدن

جدول ستاک‌های فعلی

کد ستاک	ایرانی باستان	هندوایرانی	معنی
*اوس	uas*		خواستن، آرزوکردن
*ایست	stā*		ایستادن
*بار/*پار (بالانده)	par*	pel*	پرکردن، پروار کردن
*بند	band*	band*	بستن
*بیشاز	bishaz*		درمان کردن
*پاد	pād*		ایستادن
*پاه/*پاس	paH*		پاسبانی کردن، محافظت کردن
*تاب/*تاپ	tap*		پیچاندن، تاب دادن، تافتن
*تاو	taw*		توانستن
*چین/*زین	či/*čay*	kuei*	چیدن، گردآوری کردن
*درَو	drau*		حرکت کردن
*دروش	dwarš*	drauhš*	داغ زدن
*راز/*رای	raz/*rad*	reĝ*	راست داشتن، منظم کردن، to set
*رام	ram*		آسودن، آرامش یافتن
*روچ/*روز/*روژ	rauč/*rauk*	leuk*	درخشیدن، بازتابیدن
*زای (بالانده)	gaw/*ĵaw*	geu(ə)*	فزونی یافتن، رشد دادن
*ساز/*ساج	sak*	kak*	سِزیدن، مناسب بودن، آماده کردن، توانستن
*ستای	staw*		ستودن
*ستمب	stamb(H)*		درایستادن، سفت بودن، ایستادگی کردن
*سرد	sar*	k̂el*	سرد شدن
*شان	šan*	ksen*	تکان دادن
*شوب	xšaub*	kseubh*	در نوسان بودن، لرزیدن
*شنوش	xšnauš*		عطسه کردن
*غند	gaud*		پوشش دادن (cover)
*فشر	fšar*		فشاردادن
*فنج	θua(n)ĵ*		بدست آوردن
*کار/*گار (بالانده)	kar*	kar*	اندیشیدن، به یاد آوردن
*کارد/*کارت	kart*		بریدن
*کَن/*گن	kan*		انداحتن، نهادن؛ ویران کردن
*گر/*غر	garH*		صدازدن، حالجویی کردن
*گُند	waid*	u(e)di*	یافتن، بدست آوردن
*لوب		raub*	شوریدن، آشفته شدن (از عشق)
*من/*مان	man*	men*	اندشیدن، درنظرگرفتن
*موز	mauk*	meuk*	رها کردن، باز کردن
*میر	mar*	mer*	مردن
*واز/*واژ/*واک (بالانده)	wak*	ueku*	گفتن، سخن گفتن
*وال	vard*	huard*	بالیدن، افزوده شدن
*وَز	waz*		جنبیدن، وزیدن
*ویز	waik*	ueik*	برگزیدن، جداکردن، بیختن
*هَر	harH*		دادوستد کردن، تعویض کردن، گوهریدن
*هنج/*هنگ	θanĵ*		کشیدن، آهیختن

جدول پیشوندهای فعلی

پیشوندهای فعلی

	پارسی میانه	ایرانی باستان	مفهوم
*آ	*آ	ā*
*اَف	*اَب/اَپ/اَف	abiy/*aiwi*	از بالا، بر، فرا
*اَپ		apa*	از، دور از، به بیرون، به اطراف
*از/*اس/*اش		us*	از، بیرون، بیرون از
*با	*ابا	upa*	با، به همراه، با همراهی
*پرا		para*	درامتداد، به بیرون، به جلو، دور از
*پیرا/*پر		pariy*	پیرامون، دور، حدود
*پی/*پد/*پاد	*پد/*پاد	pati*	پی، درپی، برضد، درمقابل
*نی/*نِ		ni*	زیر، از زیر
*وی/*گ	*وی	wi*	جدا، جدا از و گاهی مفهوم عکس و نادرستی را می‌رساند
*هم	*هم	Ham*