دیوار بزرگ گرگان
دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ (به انگلیسی: Great wall in Gorgan) که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌است[۱] دیواری تاریخی است که از کنار دریای مازندران در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می‌یافته‌است. هم‌اکنون تقریباً تمام این دیوار از میان رفته‌است و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین (به طول شش هزار کیلومتر)، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است.[۲][۳] این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده است.[۱]
| دیوار بزرگ گرگان | |
|---|---|
| نزدیک گرگان در ایران | |
 | |
| بلندی | ۶ تا ۸ متر |
| درازا | ۲۰۰ کیلومتر |
| پیشینه مکان | |
| ساخت | قرن ۵ یا ۶ میلادی |
| دلیل ساخت | حفاظت مرزهای تپورستان از تازش هپتالیان |
| سازنده | آغاز ساخت: به فرمان یزدگرد یکم پایان ساخت: به دست خسرو یکم |
| مصالح | آجر گِلی، آجر پخته شده، گچ و ملات |
عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت باستان‌شناس آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت باستان‌شناس آمریکایی که با هواپیمای خود در سالهای ۱۳۱۵و ۱۳۱۶ از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.[۱]
نام
ویرایشاین دیوار از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستان کنونی) و شمال گمیشان آغاز می‌شده و از نزدیکی گرگان و رود گرگان نیز می‌گذشته به این اسامی نیز نامبردار گشته‌است. بعد‌ها مسلمان با تفکر ذوالقرنین دانستن اسکندر مقدونی، این بنا را دیوار بزرگ اسکندر نامیده و ساخته او دانستند. همچنین محمد بن نجیب بکران در جهاننامه نام این دیوار را تجنبار نوشته[۴] و آرنه باستان‌شناس سوئدی نیز در تپه‌های باستانی دشت گرگان به این نام اشاره دارد. همچنین در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌است.[۱]
ساخت و تاریخچه
ویرایشقدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ یا ۶ میلادی تعیین کنند. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند؛ بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.[۵] پیروز پادشاه ساسانی، در سال های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی که با هون‌های سفید (هپتالی‌ها) نبرد می‌کرد مدتی را به‌طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است. بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.
بیشتر تاریخ‌نگاران براین باورند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده؛ اما گردیزی در زین الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد.[۶] مارکوارت نیز در شهرستان‌های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی‌دهاک اشاره می‌کند.[۷] سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می‌دهد.[۸] چراغعلی اعظمی سنگسری در این باره آورده است: تمیشه (طمیشه-طمیش) شهری بود در جوار غربی خندقی که به امر اسپهبد فرخان برای بازداشتن تُرکان از هجوم به قلمرو او حفر شده بود. ابن فقیه در ذکر تمیشه و دربند آن در البلدان نوشته‌است:
«نخستین شهر طبرستان از سوی گرگان، طمیش است و آن در مرز گرگان افتاده‌است و دروازه‌ای کلان دارد که هیچ یک از طبرستانیان نتوانند از آن جای بیرون آیند و به گرگان شوند، جز از همین دروازه؛ زیرا دیواری از آجر و آهک از کوه تا دل دریا کشیده شده‌است. آن دیوار را خسرو انوشیروان (۵۳۱_۵۷۸ میلادی) ساخت تا ترک را از تاراج طبرستان بازدارد. در طمیش خلق بسیار هستند…»
و هم در بلدان آمده‌است که بلاذری گفته طبرستان را هشت خوره است. از آنها خوره ساری و آمل و … ارم خواست بالا و ارم خواست پائین و مهروان و اصفهبدان و نامیه و طمیش و … میان نامیه و ساریه و طمیش بیست فرسنگ است.[۹]
بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان هم‌زمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتالها که از شمال وارد می‌شده‌اند ساخته شده‌است.[۲]
ابن اسفندیار، پدر تاریخ مازندران و نویسنده کتاب تاریخ طبرستان، و رابینو، نویسنده فرنگی دوره قاجاریه، در کتاب‌های خود احداث این دیوار را به فرخان بزرگ که از سلسله دابویگان تبرستان بود نامبرده‌اند.[۱۰]
اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحراگرد بنا شده بود؛ ابن خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف این دیوار به‌دست صول (چول) پادشاه ترکان می‌نویسد و ثعالبی نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار را دربند صول یا دروازه صول می‌نویسد.[۱۱]
تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود. اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است.از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.[۱۲]
مکان
ویرایش
دیوار بزرگ گرگان از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز می‌شود؛ اما انتهای آن به روشنی مشخص نیست. مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ یا قله کوه علی‌آباد کتول.
در سال ۱۳۱۶، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان متوجه وجود دیوار قرمز رنگی شد که از سمت دریا به طرف کوه‌های پیش کمر می‌رود. عکس برداری‌های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی برجای گذاشت. در سال۱۳۵۰، محمد یوسف کیانی باستان‌شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ۱۷۵ کیلومتر برآورد کرده بود.[۳]
جنس و اندازه
ویرایشارقام گوناگونی دربارهٔ طول این دیوار وجود دارد، از پنج[۱۱] تا صد و هشتاد فرسنگ،[۱۳] که ممکن است به دلیل نابودی بخش‌هایی از دیوار و همچنین بریده بریده بودنش باشد. طول دقیق این دیوار مشخص نیست؛ در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می‌یابد اشاره کرده و می‌گوید «معلوم نیست آن هم خود از دیوار است یا آن خود، دیواری دیگر است…»[۱۴]
تا امروز، اندازه دیوار بزرگ گرگان را ۲۰۰ کیلومتر طول، ۱۰ متر پهنا و ۶ تا ۸ متر ارتفاع براورد کرده‌اند. این دیوار دارای ۴۰ قلعه با مساحت های ۵ تا ۲۰ هکتار در طول مسیر و ۳ برج نظامی بوده است.[۱۵][۱۶]
در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته می‌نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده‌است.
بررسیهای گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته‌است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.
طبق برآوردها، ۳۰ هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی می‌رسد.[۳]
آثار تاریخی
ویرایشاز دیوار بزرگ اسکندر در تعداد زیادی از نوشته‌های تاریخی یاد شده‌است. از جمله آنها؛
- ۲۵۰ هجری: بلاذری، فتوح البلدان
- ۲۹۰ هجری: ابن فقیه، البلدان
- ۳۰۰ هجری: ابن خردادبه، المسالک و الممالک
- ۳۷۲ هجری: حدود العالم من المشرق الی المغرب
- قرن چهارم: فردوسی، شاهنامه
- قرن پنجم: ثعالبی، غرر ملوک الفرس و سیرهم
- ۴۴۳ هجری: گردیزی، زین الاخبار
- قرن پنجم: شهمردان بن ابی الخیر رازی، نزهت نامهٔ علائی
- ۶۰۵ هجری: محمد بن نجیب بکران، جهاننامه
آثار معاصر
ویرایششماری از کتب تاریخدانان معاصر که دربارهٔ دیوار بزرگ گرگان نوشته‌اند؛
- مارکوارت در شهرستان‌های ایران
- رابینو در سفرنامه طبرستان و استرآباد
- رومن گیرشمن در ایران از آغاز اسلام تا ساسانیان
- سعید نفیسی در تاریخ تمدن ایران ساسانی
- مسیح ذبیحی در استرآباد‌نامه
- اسدالله معینی در جغرافیای تاریخی گرگان و دشت
- امین گلی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها
- لسترنج در سرزمین‌های خلافت شرقی
اهمیت تاریخی
ویرایشاین دیوار از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال کهن‌تر است. تصور می‌شود که این دیوار دومین دیوار بزرگ تاریخی جهان پس از دیوار بزرگ چین و بزرگترین دیوار آجری دنیا باشد. این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است که طی ۹۰ سال ساخته شده‌است.
بررسیهای باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته‌است. بررسیهای اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.
خط آهن گرگان به آسیای میانه
ویرایشخط آهن گرگان به آسیای میانه بخشی از قسمت شمال و جنوب دیوار تاریخی گرگان را قطع می‌کند و این دیوار به دو نیم تقسیم می‌گردد و این مسیر ۳۸ کیلومتری پس از مستندنگاری و کاوش نجات بخشی، در شورای فنی مصوب شده و برای ایجاد خط ریلی استفاده می‌شود.[۱]
جستارهای وابسته
ویرایشپانویس
ویرایش- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ «'مار سرخ' ۱۷۰۰ ساله، دو نیم می‌شود». BBC News فارسی. ۲۰۱۲-۰۵-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۱-۲۹.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ «باستان‌شناسان برای یافتن امتداد دیوار گرگان و «تمیشه» به خزر می‌روند». خبرگزاری میراث فرهنگی. ۲۳ خرداد ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰ نوامبر ۲۰۰۸.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ «دیوار گرگان؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک. ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۸ خرداد ۱۳۸۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، به کوشش محمدامین ریاحی، ابن سینا، ۱۳۴۲، ص ۸۲
- ↑ «دیوار گرگان؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک. ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۸ خرداد ۱۳۸۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ گردیزی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، بنیاد فرهنگ، ص ۳۱
- ↑ مارکوارت، شهرستان‌های ایران، ص ۴۱۹ و ۴۲۰
- ↑ سعید نفیسی، تاریخ تمدن ایران ساسانی، ص ۱۵۳
- ↑ «گیل، فرشواذگرشاه و گاوبارگان دابویهی (اسپهبدان بزرگ طبرستان) از ٢٢ تا ١٤٤ هجری، بررسیهای تاریخی شماره ٣ سال دوازدهم، صفحات ۶۸ و ۶۹، چراغعلی اعظمی سنگسری» (PDF). پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ رابینو، تاریخ مازندران و استرآباد
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ثعالبی، غرور ملوک فرس و سیرهم، زوتنبرگ، ص ۶۱۱
- ↑ «دیوار گرگان؛ کهن‌تر از دیوار چین». تابناک. ۰۸ خرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۸ خرداد ۱۳۸۹. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ مارکوارت، شهرستان‌های ایران، ص ۴۲۰
- ↑ محمد نجیب بکران، جهان نامه، به کوشش محمدامین ریاحی، ابن سینا، ص ۸۲
- ↑ «دیوار تاریخی گرگان». سفرمارکت. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۵.
- ↑ «خبرگزاری فارس - دومین دیوار بزرگ جهان زیرِ پای مردم گلستان! + فیلم». خبرگزاری فارس. ۲۰۲۳-۰۸-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۵.
منابع
ویرایش- قاسمیان، مونا (۱۳۸۶)، دیوار گرگان: سومین دیوار بزرگ دنیا، روزنامه اعتماد، یکشنبه، ۱۵ مهر ۱۳۸۶، شماره ۱۵۰۸. [۱] بایگانی‌شده در ۱۵ فوریه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine
- کیانی، محمد یوسف، گرگان، دانشنامه ایرانیکا (انگلیسی) نسخه آنلاین [۲][پیوند مرده]
- اسمیت، الترا نی، قدمت دیوار بزرگ اسکندر به دوره ساسانی می‌رسد، بی‌بی‌سی فارسی، ۳ اسفند ۱۳۸۶ [۳]
- Omrani Rekavandi, H. , Sauer, E. , Wilkinson, T. & Nokandeh, J. (۲۰۰۸), The enigma of the red snake, Current World Archaeology, [۴]
- ADH Bivar, G Fehérvári - Iran, 1966 - JSTOR
