حرکت اکراهی یا زوگزوانگ (آلمانی: Zugzwang) در شطرنج، محصول وضعیتی است که در آن، تقدم در حرکت، زیانبار است.[۱]
- در نمودار سمت چپ، حرکت با سیاه است. اما سیاه از انجام حرکت اکراه دارد؛ زیرا در این وضعیت، تنها مهره سیاه مجاز به حرکت، شاه است، ولی شاه سیاه هر حرکتی انجام دهد، در عمل مسیر نفوذ شاه سفید در میان صف پیاده‌های سیاه باز شده و می‌تواند به راحتی یکی از پیاده‌های سیاه را گرفته و پیروز شود.
- در نمودار سمت راست نیز اگر حرکت با سفید باشد، بازی مساوی خواهد شد. اما اگر حرکت با سیاه باشد، باید به اجبار و کراهت حرکتی انجام دهد که منجر به باخت سیاه خواهد شد.
- در بازی شطرنج، ۲ حریف متقابلاً و به نوبت، حق و وظیفه حرکت دارند. در شرایط عادی، حق تقدم نوبت، یک امتیاز محسوب می‌شود. اما در حالتهای خاصی، تقدم در وظیفه حرکت، می‌تواند یک نقص باشد. در چنین حالتی یک حرکت زیانبار به حریفی که گرفتار چنین وضعی شده تحمیل می‌گردد و به همین دلیل، مایل به انجام حرکت اجباری نیست و از آن اکراه دارد.
- در شطرنج، حق یا وظیفهٔ تقدم در حرکت می‌تواند:
| a | b | c | d | e | f | g | h | | | 8 | | 8 | | 7 | 7 | | 6 | 6 | | 5 | 5 | | 4 | 4 | | 3 | 3 | | 2 | 2 | | 1 | 1 | | a | b | c | d | e | f | g | h | |
|
| a | b | c | d | e | f | g | h | | | 8 | | 8 | | 7 | 7 | | 6 | 6 | | 5 | 5 | | 4 | 4 | | 3 | 3 | | 2 | 2 | | 1 | 1 | | a | b | c | d | e | f | g | h | |
|
- برای هر دوی حریفان امتیاز باشد.
- تنها یک حریف قادر به بهره‌برداری از حق تقدم خود باشد.
- سود و زیان حق تقدم در حرکت، قابل پیش‌بینی نباشد.
- وظیفه تقدم در حرکت، برای هر دوی حریفان زیانبار باشد.
- وظیفه تقدم در حرکت، تنها برای یک طرف زینبار باشد.
اصطلاح زوگزوانگ، که در اصل به زبان آلمانی است و از ترکیب Zug «حرکت» و Zwang «اجبار» تشکیل شده و در زبان فارسی تقریباً معنی «تنگنا» می‌دهد؛ در ادبیات شطرنج معاصر فارسی، اکراه در حرکت یا حرکت اکراهی خوانده می‌شود،[۲]این اصطلاح، برای اولین بار در سال ۱۹۵۸م، یا احتمالاً پیشتر از آن وارد ادبیات شطرنج آلمان شده‌است. در سال ۱۹۰۵م، این اصطلاح طی مسابقات قهرمانی شطرنج جهان، توسط امانوئل لاسکر وارد زبان انگلیسی شد.[۳] با این حال مفهوم این وضعیت، مدتها پیش از ظهور اصطلاح زوگزوانگ، در ادبیات
شطرنج، شناخته شده بوده‌است. حرکت اکراهی وضعیتی است که به خصوص در مرحله پایانی بازی به دفعات پیش می‌آید. در یادداشتهای شطرنج باقی مانده از قرن نهم میلادی، پیش از تغییر قوانین شطرنج و تحول بازی شطرنج به شکل امروزی، مفهوم این وضعیت، در شطرنج تاریخی ایران به صورت نماد «⊙» نمایش داده می‌شده‌است.
