تپه چغامیش
این مقاله نیازمند تمیزکاری است. لطفاً تا جای امکان آنرا از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید، سپس این برچسب را بردارید. محتویات این مقاله ممکن است غیر قابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد. |
چغامیش تپه‌ای باستانی است که قدمت آن به حدود ۳۴ قرن پیش از میلاد می‌رسد. چغامیش احتمالاً نخستین مکان در ایران است که خط و کتاب در آنجا ظاهر شده است. [نیازمند منبع]
| شهر چغامیش | |
|---|---|
 نمایی از تپه باستانی چغامیش | |
 | |
| نام | شهر چغامیش |
| کشور | ایران |
| استان | خوزستان |
| شهرستان | دزفول |
| بخش | چغامیش |
| اطلاعات اثر | |
| نام‌های دیگر | دولتی |
| نام‌های قدیمی | چغامیش |
| کاربری | شهر |
| دیرینگی | بیش از ۸۰۰۰ سال |
| دورهٔ ساخت اثر | دوران پیش از تاریخ (دوره نو سنگی) |
| اطلاعات ثبتی | |
| شمارهٔ ثبت | ۴۸۷ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۳۴۴ |
  شهر چغامیش | |
در جنوب شرقی شهرستان دزفول و حدفاصل بین دزفول و شوشتر، تپه‌های میان رودخانه دز و کارون از یک تپه بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه کوچک تشکیل شده‌اند. این تپه‌ها روزگاری پوشیده از کوزه شکسته‌های فراوانی بود که پس از نخستین مطالعه و بررسی روشن شد از عهد پیش از خط باقی‌مانده‌اند.[نیازمند منبع] تپه باستانی چغامیش در جلگه‌ای که چغابنوت در غرب و چغازنبیل در جنوب آن واقع اند و در میان دشتی وسیع قرار دارد.
هلن جی کانتر دربارهٔ کاوش‌های چغامیش در موزه ایران باستان و در سال ۱۳۵۱ سخنرانی‌ای در خصوص چغامیش با عنوان «شهری در سپیده دم تاریخ» ایراد کرده و در آن به این مطلب اشاره کرده است:
«در این تپه این واقعیت نهفته است که از هفتمین هزارهٔ پیش از عصر، فرهنگ‌هایی در این منطقه بی‌وقفه جانشین یکدیگر بوده‌اند. از قاعده تا راس این تپه ۱۵ لایه روی هم قرار گرفته است. بر خاک زرین آثاری از فرهنگ و تمدن و مدنیت در ۹ هزار سال پیش به چشم می‌خورد این انسانها چگونه می‌زیسته‌اند؟ دربارهٔ اینان نمی‌توان گفت عیلامی بوده‌اند. مردم این شهر کوچک ۷ هزار سال قبل از میلاد با کشاورزی و دامپروری گذران می‌کردند.»
حفاری و کاوش‌های علمی
ویرایشحفاری و کاوش‌های علمی تپه چغامیش در سال‌های ۱۳۴۱_۱۳۴۵ ه.ش._۱۹۶۲_۱۹۶۶م) ادامه یافت و حفاری‌های آن در پاییز ۱۹۶۹ م. (۱۳۴۸ ه.ش) دنبال شد. برای اولین بار، چهارمین فصل کاوش‌ها در تپه چغامیش به صورت حفاری‌های مشترک ایران و مؤسسه شرقی دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس انجام پذیرفت. عملیات حفاری هیئت در این فصل از ۲۸ اکتبر ۱۹۶۹ تا اوایل آوریل ۱۹۷۰ م. به طول انجامید. بقایای فشرده استقرار در تپه چغامیش، بر روی ناحیه‌ای به وسعت بیش از ۵۰ جریب گسترده شده بود. در برخی نقاط ارتفاع تپه بیش از ۲۰ متر بود که شامل بقایایی از دوره‌های مختلف می‌شد. نتایج حاصل از این حفاری، با توجه به اشیای بدست آمده، از جدیدترین تا کهن‌ترین دوران‌ها، به‌طور اجمال به شرح زیر است: اگر بر فرض این تپه را مانند کیکی ببریم و آن را از بالا به پایین نگاه کنیم به ترتیب به دوران‌های مختلف زیر می‌رسیم:
- قبرستان دوره جدید که با توجه به گمانه زنی‌های انجام گرفته متعلق به اواخر دوران ساسانی بودند.
- یافته‌های دوره پارتیها
- یافته‌های دوره هخامنشیان که از آن آثاری جالب توجه بدست آمد همچون گاو کوچکی که بسیار شبیه گاوهای سرستون‌های شناخته شده هخامنشی شوش بود.
- آثار ایلامیان
- یافته‌های دوره آغاز ادبیات نیز قابل تأمل بودند همچو خانه‌ها و راه‌های سفالی آب
- یافته‌های دوره شوش میانی که در آن آثار ومجسمه‌های فراوان یافت شد.
- لایه مربوط به زمان شوش قدیم
- لایه مربوط به دوره شوش آرکائیک یا باستانی
ظاهراً باستان شناسان در زیر لایه دوره ادبیات باز هم به آثار تمدنی قدیمی تر برخورد کرده‌اند.
امتیاز حفاری این تپه را هیئت مشترک باستان شناسان اعزامی از دانشگاه کالیفرنیا و مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی پروفسور پینهاوس دلوگاز[۱] به نام مؤسسه اورینتال از ایران درخواست کرد. پس از وی دکتر هلن کانتور در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۶ میلادی کاوش کرد. این دانشمندان چهار بار و به تناوب در تپه‌های چغامیش به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداختند.
آثار جالب توجه
ویرایشاولین سند دریانوردی جهان
ویرایشدر میان اشیای مکشوفه، قدیمی‌ترین سند دریانوردی که ریشه آن به ۶ هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد کشف شده است. این مُهر گلین، یک کشتی را با سرنشینانش نشان می‌دهد.
در این کشتی یک سردار پیروز، احتمالا بازگشته از جنگ، نشسته و اسیران زانو زده در جلوی او دیده می‌شوند. همچنین در این مهر یک گاو نر و یک پرچم هلالی شکل هم دیده می‌شود.
لوح تاریخی موسیقی
ویرایشدر کاوش‌هایی که از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ توسط مؤسسه شرقی دانشگاه شیکاگو انجام گرفت، مُهری به دست آمد که یکی از سندهای مهم تاریخ تکامل موسیقی در تمدن انسان به‌شمار می‌رود. این مهر توسط دو باستان‌شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاز (Pinhas Delougaz) و هلن کانتور (Helene Kantor) کشف و در گزارش کاوش آنها معرفی شد. در این گزارش آمده است:
«این تصاویر با توجه به ارزشی که از نظر هنری و آگاهی ما نسبت به زندگی این دوران دارند از ارزشهای والایی برخوردارند و به راستی نخستین یافته‌های بشری هستند که ارزش جهانی دارند. یکی از این نمونه‌ها، نخستین سندی است که بشر از موسیقی به شکل سازمان یافته دارد. دراین تصویر گروهی نوازنده نشان داده می‌شوند که در حقیقت پیشرو و نخستین شکل ارکسترهای امروزی را مجسم می‌کند. دراین تصویر چنگ بزرگی مشاهده می‌شود که در پشت سر آن نیمرخ نوازنده‌ای در حال زانو زدن دیده می‌شود. فرد دیگری با دستهای باز در حال طبل زدن به چشم می‌خورد. نوازنده سوم دو آلت شاخ مانند در دست دارد که نشان می‌دهد نوازنده در حال نواختن ساز بادی است که احتمالاً بوق می‌باشد و آن دیگری که در دست دارد ظاهراً نواختنش متفاوت است. نفر چهارم خواننده را در حال آواز خواندن نشان می‌دهد که دستش را زیر گوشش نهاده، این حالت در آواز خوانی مصر باستان مشاهده می‌شود. این شیوه آواز خوانی هنوز در خاورمیانه متداول است؛ بنابراین در این تصویر ارکستری را مشاهده می‌کنیم که سازهای زهی، بادی و کوبه‌ای را دربردارد و خواننده با آنها همکاری می‌کند. اما این ارکستر گوشه‌ای از صحنه اصلی را نشان می‌دهد و نوازندگان به جز طبل زن همه به سمت راست چرخیده‌اند. در برابر، مردی مشاهده می‌شود که روی بالشی نشسته و میزی در جلویش قرار دارد که روی آن خوراکی‌های گوناگون چیده شده است و خدمتکار در حال پذیرایی از اوست. می‌توان چنین پنداشت که این تصویر صحنه‌ای را نشان می‌دهد که به مراسم مذهبی بستگی دارد.»(Delouoaz-kantor: 1996)
ابداع اپرا توسط بشر
ویرایشدر سمت راست تصویر دو تن در حال خرید و فروش یا معاوضه کالا یا اجناسی مشاهده می‌شوند که رعایت پوزیسیون و اکت نمایانگر هنرپیشه بودن آنهاست. با توجه به دو بعدی بودن تصویر این دو فرد در صحنه واقعی در عرض صحنه در حال ایفای نقش خویش در نمایشی با موضوعی اجتماعی و روزمره هستند. می‌توان تصویر فوق را به اولین اجرای اپرا توسط بشر منتسب دانست. در سمت چپ ارکستر متشکل از سازهای بادی، زخمه‌ای و کوبه‌ای ملاحظه می‌گردد و فردی که غرق در تماشای بازی بازیگران همزمان با اجرای ارکستر است که می‌تواند کارگردان یا رهبر ارکستر باشد. (Mohammadkeya Khosravi 2014)
از مهم‌ترین مُهرنگاره‌های خنیاگری (:موسیقی) در جهان؛ باید از آنچه که در «چغامیش» خوزستان برجای مانده، یاد کرد که در سال‌های ۱۹۶۱–۱۹۶۶ میلادی، یافت شده است. این مهرنگاره ۳۴۰۰ ساله؛ سیمایی از بزم رامشگران را نشان می‌دهد. در این بزم باستانی، دستهای خنیاگر(:نوازنده) دیده می‌شوند که هر کدام، به نواختن سازی سرگرم هستند. چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان می‌دهد که آنها، نخستین دسته خنیاگران(:ارکستر) جهان هستند. در این گروه رامشگران، می‌بینیم که نوازنده‌ای «چنگ» و دیگری «شیپور» و آن دیگر «تنبک» می‌نوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خواننده‌ای است که «آواز» می‌خواند. همچنین در این بزم کهن، آزاده‌ای را می‌بینیم که بر فرشی نشسته و از او پذیرایی می‌شود.[۲]
مهرهای استوانه‌ای
ویرایشگویاترین کشفیات در چغامیش اثر مهرهای استوانه‌ای است. این مهرها قطعات سنگی بودند که روی آنها تصاویری حک شده بود که با این وسیله روی ظروف و غیره علامت گذاری می‌کردند.
یکی از این مهرها پادشاهی را نشان می‌دهد که از جنگ برمی گردد که در قایقی نشسته و عده‌ای اسیر دست بسته در جلوی پاهای او افتاده‌اند. در یک دست فرمانده، گرز و در دست دیگرش ریسمانی است که با آن اسیران را نگاه داشته است. در این کشتی تصویر دریانوردی به چشم می‌خورد که یکی از آنها روی دماغه کشتی نشسته و شیئی شبیه علامت یا پرچمی را در دست دارد.
به اعتقاد پروفسور دولوگاز این تصویر نمایشگر یک جنگ دریایی است که به احتمال زیاد در رودخانه‌های داخلی روی داده. چند لوح گلی نیز با اشکالی از نقطه و خط فشرده کشف شده و عقیده بر این است که این‌ها تنها سیستم اعداد بود که به احتمال قوی برای مقاصد حسابداری به کار می‌رفته است. اما مشاهده گاو لوح روی این نقش گلی که یکی از جاشوها به مراقبت از آن می‌پردازد حاکی از آن است که فرمانده کشتی از راه دوری برمی گردد و نیز رسم همراه بردن حیوانات زنده در کشتی‌ها از زمان‌های گذشته میان دریانوردان ایرانی خلیج فارس معمول بوده است.
صحنه‌ها و موضوع‌هایی که صدها اثر مهر یافته شده در چغامیش را نشان می‌دهند بسیار تنوع دارد. در این نقش‌ها جانور، آدم و دیو هر کدام به فعالیتی سرگرم هستند و ساده‌ترین این طرح‌ها که تنها جانوران و گیاهان را نشان داده از هنر پیشرفته حکاکی روی سنگ حکایت می‌کند. حالت‌های اصلی جانوران با برجستگی‌های دقیق تجسم یافته است. در آنها صحنه‌های فعالیت انسانی با واقع بینی ترسیم شده است. از جمله در آنها مردانی دیده می‌شوند که بز و گوسفندی را راهنمایی می‌کنند، قسمت‌های خالی صحنه عموماً با ظرف‌هایی پر شده که ظاهراً شبانان و ماست بندان به کار می‌برده‌اند، روی دو قطعه گل که اثر یک مهر منعکس است ۲ زن دیده می‌شود، یکی سمت راست نشسته نخ می‌ریسد و دیگری مشکی دو دهانه را می‌زند.
بخش بزرگی از مهرهای چغامیش موضوع‌های نظامی را نشان می‌دهد. روی دیگر نمونه‌هایی از جنگ‌ها دیده شده است. روی یک اثر مهر چهره بزرگ تیراندازی دیده می‌شود که تجهیزات وی جزو به جزو پیداست. این صحنه که تا به امروز در هیچ‌کجا مانندی ندارد گروهی مرد را نشان می‌دهد که با گام‌های فشرده راه می‌روند، گویا یک واحد نظامی آزموده و با انضباط است. همچنین در این تپه تعداد زیادی الواح گلی (شمارشی) و قطعات و ظروف و کاسه‌های سفالی مشهور به «لبه واریخته» که از سفالینه‌های شاخص دوره آغاز کتابت است به دست آمده است؛ سفال‌هایی که سخت صیقل یافته و اغلب این سفال‌ها با موضوع‌هایی نقاشی شده که به طرز شگفت‌انگیزی به نسبت آن زمان پیشرفته بوده است. سفال‌های دوران‌های بعدی با نقش‌های هندسی تزئین شده که تَنگ هم و با موتیف‌های مخصوص قلم خورده است.
ظرف سفالی باستانی
ویرایشیکی دیگر از آثاری که از این تپه‌ها کشف شده ظرف سفالی با نقش کنده (مرد ماهیگیر، ماهی و دو درنده) مربوط به عصر آغاز نگارش در اواسط هزاره چهارم پیش از میلاد می‌باشد که در موزه ملی ایران به شماره ۹۰۷۸ نگهداری می‌شود.
از این تپه‌ها آثار باستانی دیگر بسیاری کشف شده که برخی از آنها در موزه شیکاگو آمریکا نگهداری می‌شوند.
منابع
ویرایشپانویس
ویرایش- ↑ «ENCYCLOPÆDIA IRANICA». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۲ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ هفته‌نامه امرداد، شنبه ۲۵ آذر ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شماره ۲۸۸، ص ۶.