تولوی

تولی خان یا تولوی خان، پسر چهارم چنگیز خان که از برادران خود جوجی و جغتای و اوگتای کوچک‌تر بود و در دلاوری و قلعه گشایی و سپاهیگری مانند نداشت. هیچ‌یک از پسران و برادران چنگیز مانند وی لشکرکشی و فتوحات نکرده‌اند. چنگیز در اوایل میل داشت که او را به جانشینی تعیین کند اما بعد نظرش تغییر کرد و گفت که منصب لشکرکشی و ضبط یورت و حفظ خزانه بر تو مناسبتر است. تولی در بیشتر اوقات ملازم چنگیزخان بود و او همواره با وی مشورت می‌کرد. چون چنگیز بمرد و شاهزادگان هریک به مقام خود رفتند تولی در یورت اصلی که تختگاه چنگیزخان بود بماند تا آنکه قوریلتای (مجلس بزرگ) دایر شد و برادر بزرگترش اوگتای را به قاآنی برداشتند. پس از آن به دستور اوگتای قاآن جدید تولی به چین لشکر کشید و سپاهیان التان خان را شکست داد و از رودخانه‌ یانگ‌تسه که تا آن زمان هیچ‌کس نگذشته بود گذشت و به برادرش پیوست. تولی در زمان قاآنی اوگتای درگذشت و از جمله فرزندان او منکوقاآن و هولاگوخان و قوبیلای قاآن و اریق بوقا بودند. سرقویتی بیگی زن تولی خان را زنی بسیار خردمند گفته‌اند، این زن خردمند بود که فرزندان خود را با ادب و با فرهنگ تربیت کرد و چنان با قدرت عظیم و نفوذ قدرتمندش در طول زمان خود رفتار کرد که پس از مرگ گیوگ خان، سلطنت به طور قانونی به پسرش منکوقاآن تعلق گرفت.

تولوی ᠲᠤᠯᠤᠢ
انگاره تولوی از نسخهٔ خطی سدهٔ چهاردم جامع‌التواریخِ رشیدالدین فضل‌الله همدانی
زاده	ح. ۱۱۹۱
درگذشته	۱۲۳۲
همسر(ان)	سرقویتی بیگی دوقوز خاتون
فرزند(ان)	منگوقاآن (۱۲۰۹–۱۲۵۹) قوبلای خان (۱۲۱۵–۱۲۹۴) هولاکو خان (۱۲۱۷–۱۲۶۵) اریق بوقا (ح. ۱۲۲۷–۱۲۶۶)
نام کامل تولوی (拖雷 یا 圖壘) نام پسامرگ Emperor Jingxiang (景襄皇帝) (اعطای ۱۲۶۵) Emperor Yingwu (英武皇帝) (اعطای ۱۲۵۱) نام معبد Ruizong (睿宗)
خاندان	بورجیگین
پدر	چنگیز خان
مادر	بورته اوجین

طی دوران به قدرت رسیدن چنگیز، تولوی نسبت به برادران بزرگترش جوجی، جغتای و اوگتای، کمتر کنشگر بود، اما زمانی که به بزرگسالی رسید بهترین جنگجوی این چهار نفر به حساب می‌آمد. او طی نخستین حمله به چینِ کین (۱۲۱۱–۱۲۱۵) لشکرهای تحت فرمان پدرش را فرماندهی کرد و خدمت‌های ممتاز او در حمله مغول به امپراتوری خوارزمشاهیان اعتبار او را تضمین کرد. پس از سقوط شهرهای ماوراءالنهر در سال ۱۲۲۰، چنگیز در اوایل سال بعد تولوی را اعزام کرد تا سرزمین خراسان را که برای ارتش مغول دردسرساز بود، تحت سلطه قرار دهد. تولوی دستورهای خود را با کارایی بی‌رحمانه‌ای به اجرا درآورد و به شهرهای بزرگ مرو، نیشابور و هرات حمله کرد و شهرهای بسیار دیگری را تحت فرمان درآورد. رویدادنگاران سده‌های میانی بر این باورند در قتل‌عام‌هایی که او در نیشاپور و مرو دستور داد بیش از سه میلیون کشته شدند. در حالی که این شمار از سوی تاریخ‌نگاران مدرن گزافه‌گویی دانسته می‌شوند، این‌ها شواهدی از بی‌رحمی غیرعادی لشکرکشی تولوی هستند.

از آنجایی که سیستم وراثت سنتی مغول‌ها نوعی از حق وراثت کوچک‌ترین فرزند بود، تولوی همواره داوطلب اصلی جانشینی پدرش به‌شمار می‌رفت. جایگاه او با حذف جوجی و جغتای به‌ترتیب بابت عدم مشروعیت و غرور زیاد، تحکیم گردید. چنگیز در نهایت تولوی را کنار گذاشت و اوگتای که برای سخاوتمندی‌اش مشهور بود را به‌عنوان جانشین برگزید. تولوی در آخرین لشکرکشی پدرش حضور داشت و پدرش در میانهٔ سال ۱۲۲۷ درگذشت. او به‌عنوان کوچک‌ترین پسر، نایب‌السلطنه شد و مسئول دفن پدر و ادارهٔ کشور را بر عهده گرفت. این احتمال وجود دارد که فترت دوساله مذکور به‌دلیل تمایل تولوی برای تبدیل به خود خان به درازا کشیده شده‌است. با این وجود، او سرانجام با اوگتای که در سال ۱۲۲۹ تاج‌گذاری کرد، بیعت کرد.

تولوی پس از از سرگیری جنگ علیه دودمان جین در سال ۱۲۳۰، اوگتای را همراهی کرد. این لشکرکشی موفقیت‌آمیز بود و آن‌ها دو سال بعد به خانهٔ خود در مغولستان بازگشتند. تولوی در اواخر سال ۱۲۳۲ در شرایط نامشخصی درگذشت. گزارش رسمی این بود که او طی یک مراسم شمن‌باوری در حالی که اوگتای را از نفرین نجات می‌داد، درگذشت. نظریه‌های دیگر نشان می‌دهند که او به‌دلیل اعتیاد به الکل مرده‌است یا اوگتای او را مسموم کرده‌است. سپس سرقویتی پس از مرگش زمین‌ها و املاک تولوی را تصاحب کرد. سرقویتی به‌اندازهٔ کافی ثروت و حامی گرد هم آورد تا باعث شود که پسرش منگو پس از مرگ پسر اوگتای یعنی گیوک خان، در سال ۱۲۵۱ قدرت را در دست بگیرد.

سلطنت غیررسمی تولی

تولی درجنگ‌های ایران مأمور فتح خراسان بود وارشد اولاد چنگیز خان. با وجود این که برادرش اوگتای رسماً از جانب پدر به خانی منصوب شده بود، به همراه این به‌طور غیررسمی تا تعیین اوگتای از جانب قوریلتای با کمک سه مشاور پدرش «محمود یلواج» «تاتاکوس» «یه لیوچوتسای» طی دو سال ۶۲۴ تا ۶۲۶ هجری قمری مدت فاصله مرگ چنگیز خان تا جلوس اوگتای به مقام قاآنی به‌طور غیررسمی فرمانروایی کرد و دراین مدت ممالک چنگیز خان به همان روش و شیوه و سبک و سیاق سابق اداره می‌شد.

لشکرکشی به خراسان

طی حمله مغول به امپراتوری خوارزمشاهیان که در ۱۲۱۹ آغاز شد، تولوی در ابتدا به ارتش پدرش پیوست. آن‌ها از محاصرهٔ در حال پیشرفت فاراب میانبر زدند تا در اوایل ۱۲۲۰ به مراکز مهم ماوراءالنهر (پایتخت خوارزمشاه یعنی سمرقند و همسایهٔ آن بخارا) حمله کنند. بخارا در فوریهٔ همان سال پس از محاصرهٔ سریعی تصرف شد، در حالی که سمرقند چند ماه بعدتر سقوط کرد. چنگیز به سمت جنوب یعنی رشته‌کوه ترکستان حرکت کرد، و آن‌جا در تابستان به ارتش خود استراحت داد، در حالی که سردارهایش جبه نویان و سبتای به سمت غرب حرکت کردند و پسرانش عملیات‌های مختلفی را انجام دادند؛ او در پاییز به ترمذ حمله و آن را تسخیر کرد. تولوی و پدرش در زمستان ۱۲۲۰–۱۲۲۱ با شورشیان در بالای رود وخش در تاجیکستان امروزی سروکار داشتند. تا این زمان، جبه نویان و سبتای به سمت غرب ایران حرکت کرده بودند و شهرهایی که اوایل در منطقهٔ خراسان به آن‌ها تسلیم شده بودند جسورتر شده بودند. توقوچار، داماد چنگیزخان، در نوامبر ۱۲۲۰ در جریان شورش نوپایی در نیشابور کشته شد. چنگیز پس از تصرف بلخ در اوایل ۱۲۲۱ و در حالی که به محاصره تالقان ادامه می‌داد، تولوی را به خراسان اعزام کرد تا مطمئن شود هیچ مخالفی در این منطقهٔ وسیع و ثروتمند باقی نمانده‌است. وظیفه او این بود که هر طور شده این منطقه و شهرهای آن را آرام کند و تحت سلطهٔ خود درآورد. به گفتهٔ مورخ جان اندرو بویل، او وظیفه‌اش را «با دقت عمل که در نتیجه، آن منطقه هرگز بهبود نیافت» به انجام رساند.

ارتش تولوی متشکل از یک دهم نیروی مهاجم مغول بود که به‌وسیلهٔ سربازان وظیفه خوارزمی تقویت شده بود. مورخ کارل سوردروپ اندازهٔ آن را حدود ۷٫۰۰۰ سرباز تخمین زده‌است. او از بلخ به سمت غرب یعنی موریچاق در مرز کنونی افغانستان و ترکمنستان حرکت کرد و سپس از رود مرغاب و شاخهٔ آن یعنی کوشک گذشت تا از جنوب به شهر مرو نزدیک شود. او در شب ۲۴ فوریه برای نیروهای مهاجم ترکمن کمین کرد؛ این حملهٔ مهاجمان را غافلگیر کرد و کسانی که به‌دست مغول‌ها کشته یا در رودخانه غرق نشدند، پراکنده شده بودند. مغولان روز بعد به مرو رسیدند. پس از ارزیابی شهر به مدت شش روز، تولوی به این نتیجه رسید که استحکامات شهر در یک محاصره طولانی مقاومت می‌کند. اهالی شهر که در روز هفتم در معرض تهاجم عمومی قرار گرفتند، دو بار اقدام به حمله جنگی ناگهانی کردند اما نتیجه‌ای نداشت. آن‌ها اراده خود را برای مقاومت از دست دادند و تسلیم مغول‌ها شدند. مغول‌ها قول دادند با آن‌ها منصفانه رفتار کنند. با این حال تولوی از این تعهد سرپیچی کرد و دستور داد همهٔ جمعیت را به استثنای تعداد کمی از صنعتگران و کودکان به بیرون دشت برانند و قتل‌عام کنند. گزارش شد بین سی تا چهارصد تن برای هر سرباز مغول اختصاص داشت. وقایع‌نگار معاصر عزالدین بن اثیر تعداد کشته‌شدگان را ۷۰۰٫۰۰۰ نفر تخمین زده‌است، در حالی که وقایع نگار عطاملک جوینی چند دهه بعد نوشت که یک روحانی سیزده روز را صرف شمارش مردگان کرده و به عدد ۱٫۳۰۰٫۰۰۰ رسیده‌است.

مرگ

مطابق تاریخ مخفی تاریخ سری مغولان، تولی خود را فدا کرد تا بتواند اوگتای خان را از یک بیماری بسیار شدید در طی یک کارزار در چین درمان کند. شمن‌ها مشخص کرده بودند که ریشه بیماری اوگتای خان، ارواح زمین و آب چین است. به عقیده شمن‌ها این ارواح از اینکه رانده شده و سرزمین شان ویران شده بود ناراحت بودند. پیشکش زمین، حیوانات و مردم فقط به تشدید بیماری اوگتای منجر شده بود، اما هنگامی شمن‌ها پیشنهاد دادند که یک عضو خانواده را قربانی کنند، اوگتای بلافاصله بهتر شد. تولی داوطلبانه و بی‌درنگ پس از مصرف و نوشیدن نوشابه نفرین درگذشت. با این حال، عطاملک جوینی می‌گوید که تولی در اثر الکلیسم در گذشته‌است.

خانواده

صفحهٔ اصلی: الگو:شجره‌نامه چنگیزخان

خاقان‌ها یا نایب‌السلطنه‌های امپراتوری مغول به صورت پررنگ نشان داده شده‌است. منبع:

هوئلون

یسوکای بهادر

بورته

چنگیز خان

قصار

هاچیون

تموگه

جوجی خان

جغتای

اوگتای خان

تولوی

سرقویتی بیگی

گیوک خان

منگوقاآن

قوبلای خان

هولاکو خان

اریق بوقا

ژنجین

تیمور خان

جستارهای وابسته

• حمله مغول به ایران
• فرماندهان سپاه مغول در حمله به ایران

پانویس

منابع

• Atwood, Christopher P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File. ISBN 978-0-8160-4671-3. Retrieved 2 March 2022.
• Atwood, Christopher P. (2008). "The Sacrificed Brother in the "Secret History of the Mongols"". Mongolian Studies. 30/31: 189–206. JSTOR 43193541.
• Atwood, Christopher P. (2015). "Pu'a's Boast and Doqolqu's Death: Historiography of a Hidden Scandal in the Mongol Conquest of the Jin". Journal of Song-Yuan Studies. 45: 239–278. doi:10.1353/sys.2015.0006. JSTOR 44511263. S2CID 164390721.
• Barthold, Vasily (1992) [1900]. Bosworth, Clifford E. (ed.). Turkestan Down To The Mongol Invasion (Third ed.). New Delhi: Munshiram Manoharlal. ISBN 978-8-1215-0544-4.
• Biran, Michal (2012). Genghis Khan. Makers of the Muslim World. London: Oneworld Publications. ISBN 978-1-7807-4204-5.
• Boyle, John Andrew (2007) [1968]. The Cambridge History of Iran Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CHOL9780521069366. ISBN 978-1-1390-5497-3.
• Buniyatov, Z. M. (2015) [1986]. A History of the Khorezmian State under the Anushteginids, 1097–1231 Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов: 1097–1231. Translated by Mustafayev, Shahin; Welsford, Thomas. Moscow: Nauka. ISBN 978-9-9433-5721-1.
• Favereau, Marie (2021). The Horde: How the Mongols Changed the World. Cambridge: Harvard University Press. doi:10.2307/j.ctv322v4qv. ISBN 978-0-6742-5999-7. JSTOR j.ctv322v4qv.
• Fitzhugh, William W.; Rossabi, Morris; Honeychurch, William, eds. (2009). Genghis Khan and the Mongolian Empire. Washington: Mongolian Preservation Foundation. ISBN 978-0-2959-8957-0.
• Jackson, Peter (2017). The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-3001-2533-7. JSTOR j.ctt1n2tvq0.
• Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. London: Bantam Press. ISBN 978-0-3123-1444-6.
• Manz, Beatrice Forbes (2010). "The rule of the infidels: the Mongols and the Islamic world". In Morgan, David; Reid, Anthony (eds.). The New Cambridge History of Islam Volume 3: The Eastern Islamic World, Eleventh to Eighteenth Centuries. The New Cambridge History of Islam (1st ed.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-5218-5031-5.
• May, Timothy (2018). The Mongol Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-4237-3. JSTOR 10.3366/j.ctv1kz4g68.
• Morgan, David (1986). The Mongols. The Peoples of Europe. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-6311-7563-6.
• Mote, Frederick W. (1999). Imperial China, 900–1800. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-6740-1212-7.
• Moule, Arthur C. (1957). The Rulers of China, 221 BC–AD 1949. London: Routledge. OCLC 223359908.
• The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century (Shorter Version; edited by John C. Street). Translated by de Rachewiltz, Igor. Bellingham: Western Washington University. 2015. Retrieved 22 November 2022.
• Ratchnevsky, Paul (1991). Genghis Khan: His Life and Legacy. Translated by Thomas Haining. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-6311-6785-3.
• Ratchnevsky, Paul (1993). "Sigi Qutuqu (c. 1180–c. 1260)". In de Rachewiltz, Igor (ed.). In the Service of the Khan: Eminent Personalities of the Early Mongol-Yüan Period (1200–1300). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-4470-3339-8.
• Reinert, B. (2011). "AṬṬĀR, FARĪD-AL-DĪN". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. Retrieved 15 August 2023.
• Sverdrup, Carl (2017). The Mongol Conquests: The Military Campaigns of Genghis Khan and Sübe'etei. Solihull: Helion & Company. ISBN 978-1-9133-3605-9.
• Togan, Isenbike (2016). "Otchigin's Place in the Transformation from Family to Dynasty". In Zimonyi, Istvan; Karatay, Osman (eds.). Central Asia in the Middle Ages: Studies in Honour of Peter B. Golden. Turcologica. Vol. 104. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. pp. 407–423. ISBN 978-3-4471-0664-1.

برای مطالعهٔ بیشتر

• فهیمی، مهین (۱۳۹۳). «تولوی». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۸.
• موسوی، مصطفی (۴ آبان ۱۳۹۸). «تولی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۶.

تولوی خاندان بورجیگین (۱۲۰۶–۱۶۳۵) زادهٔ: ۱۱۹۱ درگذشتهٔ: ۱۲۳۲
عنوان سلطنتی
پیشین: چنگیز خان	نایب‌السلطنه امپراتوری مغول ۱۲۲۷–۱۲۲۹	پسین: اوگتای خان