تقی خان درانی
تقی خان درانی (از اهالی دران از روستاهای منطقهٔ کوهپایه کرمان) حاکم شورشی کرمان در زمان کریم خان زند بود که مدت سه سال، بر کرمان حکومت کرد و پیروزی‌های بسیاری برابر زندیه بدست آورد تا سرانجام به دست نظرعلی خان زند دستگیر شد و توسط کریم خان زند کشته شد.[۱]
وضعیت کرمان پیش از شورش تقی خان
ویرایشقبل از روی کار آمدن کریم‌خان کرمان در دست شاهرخ‌خان افشار بود که پدران وی از زمان صفویه حکومت کرمان را در اختیار داشتند؛ به همین سبب، در این ناحیه دارای نفوذ و شهرت بودند. شاهرخ‌خان بعد از قتل نادر از نفوذ و قدرت محلی استفاده نمود و با همراه ساختن بزرگان حکومت کرمان را به‌دست گرفت. بعدها شاهرخ‌شاه افشار نیز این ترتیب را تأیید کرد[۲]
فتح کرمان
ویرایشکریمخان تا سال ۱۱۷۲ق به‌علت گرفتاری‌های داخلی متعدد نتوانسته بود به کرمان بپردازد. در این سال خدامرادخان، ایشیک‌آقاسی، را به حکومت کرمان و سرکوبی شاهرخ‌خان مأمور کرد. در برخوردی که بین دو طرف در نزدیکی بهاباد کرمان رخ داد شاهرخ‌خان کشته شد و خدامرادخان زند چهار سال بدون کوچک‌ترین حادثه‌ای به حکومت ادامه داد. تا اینکه تقی‌خان درانی، زغال‌فروشی از اهالی کرمان، پس از رنجشی که از خدامرادخان پیدا کرده بود طی نبردی شبانه موفق شد شهر کرمان را به تصرف درآورد[۳][۴]
درگیری با زندیه
ویرایشپس از فتح کرمان توسط تقی خان، کریم خان زند دو تن از سرداران خود با نام‌های محمدامین‌خان گروسی و امیرگونه‌خان افشار را به کرمان گسیل داشت که به دلیل اختلاف‌های بین این دو سردار، امیرگونه‌خان افشار بازگشت ولی محمدامین‌خان گروسی موفق به ورود به شهر و فتح آن گشت و حاکم دیگری برای شهر مشخص شد ولی در زمان بسیار کوتاهی، تقی خان موفق به فتح دوباره شهر گشت.
پس از فتح مجدد شهر، کریم‌خان حاکم یزد، تقی خان بافقی را مأمور به بازپس‌گیری شهرکرد ولی او نیز موفق نشد. تقی خان بافقی به اتفاق سپاهی از تفنگ‌چیان اردستانی و نائینی و عده‌ای از سپاهیان محمدامین‌خان گروسی که در یزد اقامت داشتند به جانب کرمان حرکت کرد. همین که تقی‌خان درانی از حرکت حاکم یزد مطلع شد یکی از ملازمان خود به نام محمد، مشهور به محمد برات را مأمور دفع وی نمود. حاکم یزد وقتی از حرکت محمدبرات آگاهی یافت با اینکه بین طرفین بیش از چهار فرسنگ فاصله بود از حمله و تصرف کرمان منصرف شد و به یزد بازگشت.[۵][۶]
پس از هزیمت محمدتقی‌خان بافقی، کریم خان، علی‌خان شاهسون را مأمور فتح کرمان کرد. علی خان شاهسون موفق به محاصره شهر شد. روز دوم محاصره علی خان برای تعیین مرکز توپخانه و تحقیق در نقاط ضعیف حصار سوار اسب شد و در هر جا که صلاح می‌دانست دستور کندن نقب و سنگر داد تا اینکه به حوالی دروازهٔ مسجد رسید. تقی خان درانی هم که از بالای حصار مواظب او بود، سینه علی‌خان را هدف قرار داد و لحظه‌ای بعد سردار شاهسون در خاک و خون غلتید و سپاه بی سردار وی به شیراز بازگشت.
فتح کرمان توسط زندیه و کشته شدن تقی خان
ویرایشسرانجام وکیل، نظرعلی‌خان زند را مأمور سرکوبی شورش تقی‌خان درانی کرد. این بار نظر علی‌خان توانست با کمک مردم شهر کرمان که از ظلم و ستم درانی به ستوه آمده بودند شهر را تصرف کند. تقی‌خان درانی دستگیر و به شیراز به خدمت وکیل فرستاده شد. بنا به‌دستور کریم‌خان، تقی خان که سه سال تمام حکومت کرمان را در اختیار داشت به مرگ محکوم شد.[۷][۸]