تاریخ بخارا (کتاب)
تاریخ بخارا که با نام مزارات بخارا هم شناخته می‌شود، مهم‌ترین و قدیمی‌ترین تاریخ محلی بر جای مانده دربارهٔ بخارا به زبان فارسی است. این کتاب را ابتدا ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی به زبان عربی و به نام نوح یکم سامانی نوشته و در ابتدای سدهٔ ۶ قمری ابونصر احمد بن محمد نصر قُباوی به خواهش برخی از دوستانش به فارسی ترجمه کرده است. در تاریخ ۵۷۴ ه.ق هم، محمد بن زُفَر بن عُمَر، ترجمهٔ قباوی را تلخیص کرد و آن را به نام برهان‌الدین عبدالعزیز بن عُمَر بن عبدالعزیز بن مازه از صدور آل مازه بخارا درآورد.[۱]
به سبب ترجمه و تلخیص و اضافاتی که در متن اصلی تاریخ بخارا راه یافته، اختلاف‌هایی از لحاظ تاریخ و محتوای حوادث در روایات مکرر کتاب دیده می‌شود. تاریخ بخارا از حیث گردآوری اطلاعات منحصر به فرد از اوضاع پایتخت و تاریخ سامانیان، اهمیتی ویژه دارد. این اثر همچنین شامل اطلاعات گران‌بهایی است که از نظر زبان‌شناسی، سکه‌شناسی، باستان‌شناسی و تاریخی مورد استفاده محققان نوین قرار گرفته است.[۲]
نمونه‌هایی از متن کتاب
ویرایشذکر بنای مسجد جامع بخارا
ویرایشقتیبة بن مسلم، مسجد جامع بنا کرد اندر حصار بخارا، به سال نود و چهار [قمری] و آن موضع [قبل‌تر] بتخانه بود؛ مر اهل بخارا را فرمود تا هر آدینه در آنجا جمع شدندی چنانکه هر آدینه منادی فرمودی: «هر که به نماز آدینه حاضر شود دو درم بدهم.» و مردمان بخارا به اول اسلام، در نماز قرآن به پارسی خواندندی و عربی نتوانتستندی آموختن، و چون وقت رکوع شدی، مردی بود که در پس ایشان بانگ زدی «بکنیتانکنیت» و چون وقت سجده خواستندی کردن بانگ کردی «نگونبانگونی».[۳]
سوگ سیاوش
ویرایشدر فصل ذکر بنای ارگ بخارا، نخست کشته‌شدن سیاوش به‌دست افراسیاب از کتاب خزاین‌العلوم نوشته ابوالحسن نیشابوری نقل می‌شود: «مردمان بخارا را در کشتن سیاوش نوحه‌هاست، چنانکه که در همهٔ ولایت‌ها معروف است و مطربان آن را سرود ساخته‌اند و قوّالان (سرودخوانان) آن را گریستن مغان خوانند و این سخن، زیادت از سه‌هزار سال است...»[۴]
ترجمه‌ها
ویرایش- نخست در سال ۱۱۲۸ یا ۱۱۲۹ میلادی، ابونصر احمد قباوی، متن اصلی عربی نرشخی را با مطالب اضافی به فارسی برگرداند و پوشش تاریخی کتاب را تا سال ۹۷۵ میلادی رساند.[۵]
- سپس چارلز هانری آگوست شِفِر در سال ۱۸۹۲، این کتاب را به زبان فرانسوی به اختصار ترجمه و منتشر کرد.[۶]
- در نهایت در سال ۱۹۵۴، ریچارد فرای، تاریخ‌دان مشهور، خلاصه نسخه فارسی کتاب را به زبان انگلیسی ترجمه کرد.[۷]
جستارهای وابسته
ویرایش
منابع
ویرایش- ↑ اسماعیل حاکمی (آبان ۱۳۷۲). متون تاریخی. تهران: موسسهٔ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. ص. ۱۰۲.
- ↑ «تاریخ بخارا». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۲-۰۱.
- ↑ نوایی، عبدالحسین (۱۳۷۵). متون تاریخی به زبان فارسی. صص. ۵–۳۴.
- ↑ نقل از نمایش در ایران، بهرام بیضایی، ص ۳۰.
- ↑ Narshakhī, Abū Bakr Muḥammad ibn Jaʻfar (1954). "Introduction". The History of Bukhara: Translated from a Persian Abridgment of the Arabic Original by Narshakhī. Translated by Frye, Richard Nelson. Cambridge, Massachusetts: Mediaeval Academy of America. p. xii. Retrieved 10 January 2019.
- ↑ Nasiri-Moghaddam, Nader (2009). "Schefer, Charles-Henri-Auguste". Encyclopaedia Iranica. Retrieved 10 January 2019.
- ↑ Yarshater, Ehsan (31 March 2014). "In Memory of Richard N. Frye, 1920-2014". Near Eastern Languages & Cultures - UCLA. Retrieved 10 January 2019.