بحر مضارع

بحرِ مُضارع در اصطلاح عروضی، به بحر شعری مختلف‌الارکان از ترکیب و تکرار دو رکن «مَفاعیلُن» (U - - -) و «فاعِلاتُن» (- U - -) یا زحافات آنها تشکیل شده‌است. مضارع یعنی مشابه و مانندشونده و این بحر بجهت تقدم اوتاد بر سببها شبیه به بحر هزج می‌باشد. (مفاعیلن فاعلاتن - وتد مقرون، دو سبب خفیف| سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف «°°|°|°|/°|°°|°| /ᴗ – – –/ – ᴗ – –»)

شکل سالم آن کاربرد چندانی ندارد و و بیشتر مزاحف آن رایج است. وزن کامل و سالم آن:

مفاعیلن فاعلاتن مفاعیلن فاعلاتن (ل - - - |- ل - - |ل - - - |- ل - -): بحر مضارع مثمن سالم

نه می پایی عهد خود را، نه می‌مانی یک دو روزی / درافتادم از پی تو، به افغان و آه و سوزی

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر مضارع از مفاعیلن: (قَبض - کَفّ - خَرب - خَرم (تخنیق) - حَذف – جَبّ - بتر) و از فاعلاتن: (کفّ – حذف – جب - طمس):^{[توضیح ۱]}

زحاف از مفاعیلن:

مفاعلن: مقبوض
مفاعیلُ: مکفوف
مفعولن: اَخرم (مُخَنَّق)
مفعولُ: اَخرب
فعولن: محذوف
فَعَل: مجبوب
فَع: ابتر

زحاف از فاعلاتن:

فاعلاتُ: مکفوف
فاعلن: محذوف
فَعَل: مجبوب
فَع: مطموس

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر مضارع:

مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن: بحر مضارع مثمن اخرب*
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن: بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف* (دومین وزن پرکاربرد شعر فارسی)

مجموعهٔ اوزان بحر مضارع (به ترتیب افاعیل):

مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن (مضارع مثمن اخرب)*^{[توضیح ۲]}
مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلن (مضارع مثمن اخرب محذوف)
مفعولُ فاعلن مفعولُ فاعلن (مضارع مثمن اخرب محذوفین)^{[توضیح ۳]}
مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فع (مضارع مثمن اخرب مطموس)
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن (مضارع مسدس اخرب مکفوف، سالم عروض و ضرب)
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلاتن (مضارع مثمن اخرب مکفوف، سالم عروض و ضرب)
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)*
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فع (مضارع مثمن اخرب مکفوف مطموس)
مفعولُ فاعلاتُ فعولن (مضارع مسدس اخرب مکفوف محذوف)
مفعولُ فاعلاتُ فعل (مضارع مسدس اخرب مکفوف مجبوب)
مفاعیلُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن (مضارع مثمن مکفوف محذوف)
مفاعیلُ فاعلن مفاعیلُ فاعلن (مضارع مثمن مکفوف محذوفین)^{[توضیح ۴]}
مفاعیلُ فاعلاتُ فعولن (مضارع مسدس مکفوف محذوف)
مفاعلن فاعلاتن مفاعلن فاعلاتن (مضارع مثمن مقبوض، سالم عروض و ضرب)
مفاعلن فاعلاتُ مفاعلن فاعلن (مضارع مثمن مقبوض مکفوف محذوف)
مفاعلن فاعلن مفاعلن فاعلن (مضارع مثمن مقبوض محذوفین)^{[توضیح ۵]}

پانویس

* اوزان پرکاربرد

↑ در عروض سنتی برای بحر مضارع بعضی زحافات از مفاعیلن (قصر) و از فاعلاتن (قصر – اسباغ - سلخ) درنظر گرفته شده‌است که بجهت عروض علمی در وزن شعر هیچگونه نقش و کاربرد مؤثری ندارد.
↑ وزن دوری است.
↑ وزن دوری است.
↑ وزن دوری است.
↑ وزن دوری است.

منابع

عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.

[1] در عروض سنتی برای بحر مضارع بعضی زحافات از مفاعیلن (قصر) و از فاعلاتن (قصر – اسباغ - سلخ) درنظر گرفته شده‌است که بجهت عروض علمی در وزن شعر هیچگونه نقش و کاربرد مؤثری ندارد.

[2] وزن دوری است.

[3] وزن دوری است.

[4] وزن دوری است.

[5] وزن دوری است.

[توضیح ۱]

[توضیح ۲]

[توضیح ۳]

[توضیح ۴]

[توضیح ۵]