باقوشخانه
باقوشخانه یا باغ قوشخانه نام یکی از باغهای بزرگ و باشکوه سلطنتی در شهر اصفهان بود که در اعصار گذشته (بویژه عصر صفوی و دوران سلطنت شاه عباس کبیر) محل نگهداری و پرورش قوشها و باز (پرنده)های شکاری به‌شمار می‌رفت. قوشهای شکاری پرورش یافته و تعلیم دیده در این باغ در جریان مراسم شکار پادشاهان و شاهزادگان صفوی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
موقعیت باغ
ویرایشاین باغ زیبا و وسیع در نزدیکی یکی از دروازه‌های شمالی شهر اصفهان به نام دروازه قوشچی واقع بوده است. در حال حاضر در حاشیه میدان طوقچی و در ابتدای غربی خیابان لاله پارکی به نام قوشخانه قرار دارد که در گذشته محل استقرار این باغ زیبا و باشکوه بوده است.
این بنا در حال حاضر در میدان قدس (نام امروزی میدان طوقچی)، خیابان زینبیه (نام امروزی خیابان لاله) واقع است.
وجه تسمیه باغ
ویرایشوجه تسمیه این مکان به باغ قوشخانه به مناسبت آن است که در این باغ به عنوان یکی از باغهای سلطنتی قوشها و بازهای شکاری پادشاهان صفوی پرورش داده شده و بدین پرندگان دست آموز آموزش‌هایی داده می‌شد که آنان را جهت استفاده در شکار مناسب می‌ساخت. گرچه گزارش‌های مرتبط با قوشها و بازهای شکاری که در این باغ نگهداری می‌شده‌اند، عمدتاً مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی است اما گویا قبل از دوران سلطنت او نیز این باغ در اصفهان به همین منظور مورد استفاده قرار داشته است.
تاریخچه باغ
ویرایشگرچه اوج دوران شکوه و عظمت این باغ همانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی اصفهان به عصر صفویه مربوط است امّا برخی قدمت این بنا را به اعصار قبل از صفویه و قرن ۸ هجری قمری مربوط دانسته‌اند. هرچند گروهی نیز با توجه به تزئینات و نحوه معماری مناره مجاور این باغ زمان ساخت آن را مربوط به دوران مغول می‌دانند و به همین اعتبار قدمت باغ را نیز بدان دوران منتسب کرده‌اند. باغ مذکور در دورهٔ صفویه محلی برای نگهداری پرندگان شکاری و حیوانات مورد علاقهٔ پادشاه به‌شمار می‌آمد امّا بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی در دوران قاجار کاربردهای دیگری یافته و از جمله برای بر تن کردن خلعت اعطایی شاهان و حاکمان قاجار و نیز به عنوان مکانی مناسب جهت پذیرایی از میهمانان و سفرای خارجی محسوب می‌گردید.
این موارد را از اشاراتی که در منابع مختلف به این باغ شده می‌توان دریافت.
در سیاحتنامه شاردن
ویرایشژان شاردن سیاح فرانسوی در سیاحتنامه خود به این باغ اشاره کرده و در این رابطه می‌نویسد
پس از محلهٔ سید احمدیان محلهٔ طوقچی است که در آن هشتاد باب خانه و چهار بازار قرار دارد. در یکصد و پنجاه قدمی این محله باغ سلطنتی است که آن را قوشخانه می‌گویند و در آن انبوهی از مرغان شکاری نگاهداری می‌شود. جنب آن خانقاهی به نام حاج میرزا خان برای مردم گوشه نشین و تارک دنیا ساخته شده است.
در این نوشته و دیگر منابع مربوط به عصر صفوی به وجود کاروانسراهای مخصوص زوار نیز در اطراف این بنا اشاره شده
در اطراف همین باغ چندین کاروانسراست که یکی از آنها نیمه تمام و مخصوص زوار مشهد بنا شده و مسافران در آن به انتظار کاروان می‌مانند.
در مرآةالبلدان
ویرایشمؤلف کتاب مرآت البلدان ناصری نیز که در عصر قاجاریه می‌زیسته در مورد وضعیت این باغ در دوره قاجاریه چنین آورده است:
در بیرون دروازهٔ طوقچی اصفهان خیابانی است معروف به چهارباغ که نادراً درختی در آن دیده می‌شود. در وسط این خیابان حوضی قرار دارد که در یک طرف خیابان مقابل این حوض سردر باغ معروفی به نام قوشخانه دیده می‌شود که از چند گاه قبل تا الان حکام دارالسلطنهٔ اصفهان هر وقت از طرف شخص شاه به خلعتی نائل و سرافراز می‌شوند آن خلعت را با تشریفات معمول در باغ قوشخانه زیب پیکر خود می‌سازند.
عاقبت باغ
ویرایشدر ابتدای دورهٔ پهلوی باغ قوشخانه متروک ماند و تنها برای مدتی از میان‌سرای وسیع داخلی آن به عنوان مکانی جهت برگزاری مراسم شبیه خوانی استفاده می‌گردید.
گفته می‌شود که پس از آن و در اوایل باغ قوشخانه به همراه ابنیهٔ موجود در آن در تحت تملک یکی از سران حکومتی پهلوی به نام «مشیرفاطمی» قرار گرفت که وی ضمن ایجاد تغییراتی در بنای یاد شده در جبههٔ میانی باغ نیز بنای کوشک مانند دیگری برای اقامت شخصی خویش احداث نمود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن مصادره این باغ تاریخیی به نفع انقلابیون، دیوارهای باغ برداشته شد تا از فضای داخلی آن به منظور احداث پارکی عمومی استفاده شود، امّا دیری نپایید که باغ تاریخی در تملک شهرداری قرار گرفت و از ساختمان قاجاری زیبای واقع در ابتدای باغ، جهت استقرار شهرداری ناحیهٔ هفت اصفهان بهره گرفته شد. در سال‌های بعد و در ادامه مالکیت شهرداری در این مکان که با دخل و تصرفاتی در ماهیت بافت تاریخی آن همراه بود، یکی از مراکز فرهنگی شهرداری اصفهان به نام خانهٔ جوان در آن مستقر شد و کوشک مشیر فاطمی نیز به کتابخانه‌ای عمومی تبدیل گردید.
منابع
ویرایش- فقیهی، مهدی؛ مقاله: باغ قوشخانه نگینی که دیگر نمی‌درخشد
- قاسمی منصور (۱۳۸۹)، اصفهان این همه هست، اصفهان: انتشارات نهفت، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۱۵۲۰-۰-۱
- درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان