باشگاه فوتبال استقلال تهران
باشگاه فوتبال استقلال ایران که به اختصار استقلال، استقلال ایران و استقلال تهران نیز نامیده می‌شود، یک باشگاه فوتبال حرفهای[۱۰][۱۱] در ایران است که در چهارم مهر ۱۳۲۴ در شهر تهران بنیان‌گذاری شد. این باشگاه تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ در ابتدا دوچرخه‌سواران و سپس تاج نام داشت.[۱۲] استقلال با کسب ۳۸ عنوان قهرمانی رسمی در جام‌های قاره‌ای، کشوری و استانی (بالاترین سطح) دومین باشگاه پرافتخار تاریخ فوتبال ایران محسوب می‌شود.[۱۳]
 | |||
| نام کامل | باشگاه فرهنگی ورزشی استقلال ایران[۱] | ||
|---|---|---|---|
| لقب(ها) | آبی‌های پایتخت[۲] پسران آبی[۳] تاج ایران[۴] آبیپوشان[۵] اساس[۶] غول آبی آسیایی[۷] | ||
| تاریخ بنیان‌گذاری | ۴ مهر ۱۳۲۴ (۷۹ سال پیش)[۸] با نام دوچرخه‌سواران | ||
| نام ورزشگاه | ورزشگاه آزادی | ||
| گنجایش | ۷۸٬۱۱۶ نفر | ||
| مالک | شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس (۵٪) پتروشیمی پارس (۲۰٪) پتروشیمی بوعلی سینا (۲۰٪) پتروشیمی بندرامام (۲۰٪) پتروشیمی تندگویان (۲۰٪) | ||
| مدیرعامل | فرشید سمیعی | ||
| سرمربی | پیتسو موسیمانه[۹] | ||
| لیگ | لیگ برتر خلیج فارس | ||
| ۰۳–۱۴۰۲ | ۲ | ||
| وبگاه | |||
|
| |||
استقلال به عنوان قدیمی‌ترین و کهن‌ترین باشگاه فوتبال ایران شناخته می‌شود. آنها بازیهای خانگی خود را در ورزشگاه آزادی در تهران انجام می‌دهند. این باشگاه در حال حاضر در لیگ برتر ایران و جام حذفی ایران شرکت می‌کند و کهن‌ترین تیم هر دوی این جام‌ها است. رقبای اصلی استقلال در این دو جام، تیمهای پرسپولیس از تهران و سپاهان از اصفهان هستند.
استقلال با ۳۸ عنوان قهرمانی رسمی در طول تاریخ خود، دومین تیم پر افتخار تاریخ فوتبال ایران است و با ۲ عنوان قهرمانی، ۲ جایگاه نایب قهرمانی و ۳ مقام سومی در لیگ قهرمانان آسیا، به عنوان پرافتخارترین تیم ایرانی در تاریخ این رقابت‌ها و چهارمین تیم برتر قارهٔ آسیا شناخته می‌شود.[۱۴][۱۵][۱۶][۱۷] ۲ قهرمانی در لیگ قهرمانان آسیا، ۱۰ قهرمانی در لیگ‌های فوتبال ایران، ۷ قهرمانی در جام حذفی ایران، ۱ قهرمانی در سوپر جام ایران، ۱۳ قهرمانی در جام باشگاه‌های تهران، ۴ قهرمانی در جام حذفی تهران و ۱ قهرمانی در سوپر جام تهران از افتخارات رسمی داخلی و بین‌المللی این تیم هستند.[۱۸]
استقلال با ده قهرمانی، دومین تیم پرافتخار لیگ‌های فوتبال ایران و با هفت قهرمانی پرافتخارترین تیم جام حذفی ایران است. آبی‌های تهرانی ۱۰ بار فاتح فرمت‌های مختلف لیگ سراسری فوتبال ایران شده‌اند که می‌توان به ۱ قهرمانی در جام قهرمانی ایران، ۱ قهرمانی در جام منطقه‌ای ایران، ۱ قهرمانی در جام تخت جمشید، ۱ قهرمان در جام قدس، ۲ قهرمانی در جام آزادگان و ۴ قهرمانی در لیگ برتر خلیج فارس اشاره کرد.[۱۹][۲۰]
در آسیا، استقلال نخستین باشگاه ایرانی است که به جام قهرمانی باشگاه‌های این قارهٔ دست پیدا کرده است. استقلال تا به امروز در لیگ قهرمانان آسیا، ۲ عنوان قهرمانی در سال‌های ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی) و ۷۰–۱۳۶۹ (۹۱–۱۹۹۰ میلادی)، ۲ جایگاه نایب قهرمانی در سال‌های ۱۳۷۰ (۱۹۹۱ میلادی) و ۷۸–۱۳۷۷ (۹۹–۱۹۹۸ میلادی) و ۳ مقام سومی کسب کرده است. همچنین آبی‌های تهرانی ۷ بار به مرحله نیمه نهایی لیگ قهرمانان آسیا راه یافته‌اند.[۲۱] باشگاه استقلال موفق‌ترین نمایندهٔ فوتبال ایران در تاریخ مسابقات لیگ قهرمانان آسیا تاکنون است.[۲۲] آبی‌های پایتخت همچنین به عنوان پرافتخارترین تیم ایران در آسیا شناخته می‌شوند و جایگاه چهارمین[۲۳] تیم پرافتخار تاریخ قارهٔ آسیا را در اختیار دارند.[۲۴][۲۵] باشگاه استقلال از سوی فدراسیون بین‌المللی تاریخ و آمار فوتبال به عنوان سومین باشگاه برتر قرن بیستم در قارهٔ آسیا و برترین باشگاه ایرانی شناخته شده است. فدراسیون بین‌المللی تاریخ و آمار فوتبال باشگاه استقلال را پس از الهلال عربستان و یوکوهاما مارینوس ژاپن به عنوان سومین باشگاه برتر فوتبال آسیا در قرن بیستم انتخاب کرد.[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹]
استقلال پرطرفدارترین تیم ایران است و در رقابتهای لیگ برتر ایران و لیگ قهرمانان آسیا بازیهای خانگی این تیم معمولاً در میان بازیهای پر تماشاگر فصل هستند و در فصول اخیر این مسابقات استقلال بارها رکورد میانگین بیشترین تماشاگران بازیهای خانگی را به خود اختصاص داده است. رکورد پرتماشاگرترین بازی جام باشگاه‌های آسیا و لیگ برتر ایران تا پایان سال ۲۰۲۴ نیز در اختیار استقلال است.
پرویز خسروانی از مؤسسان نخستین باشگاه و مالک آن تا پیش از انقلاب بود و بعد از انقلاب در حالی که در ابتدا سعی بر مصادره یا انحلال این باشگاه توسط گروه‌های سیاسی مختلف بود، در نهایت با تلاش عنایت‌الله آتشی نماینده سازمان تربیت بدنی دولت وقت در امور مربوط به سازمان ورزشی و فرهنگی تاج و تعدادی از بازیکنان پیشین و آن زمان استقلال به ویژه منصور پورحیدری، این باشگاه با تغییر نام و نشان‌واره از انحلال نجات یافت و به صورت رسمی تحت مالکیت سازمان تربیت بدنی درآمد؛ هرچند که در این راه تمامی دارایی‌های خود را از دست داد. با انحلال سازمان تربیت بدنی در ۱۳۸۹ و تأسیس وزارت ورزش و جوانان، مالکیت این باشگاه نیز به این وزارت‌خانه رسید. برند باشگاه استقلال نیز در ۱۳۹۲ و در دهمین جشنواره ملی قهرمانان صنعت ایران به عنوان یکی از ۱۰۰ برند برتر ایران شناخته شد. باشگاه استقلال همچنین به عنوان با ارزش‌ترین برند فوتبالی ایران شناخته می‌شود.[۳۰][۳۱]
پیشینه
۵۷–۱۳۲۴: دوچرخه‌سواران و تاج
در سال ۱۳۲۴ تعدادی از دوچرخه‌سواران باسابقه و دارای عنوان‌های قهرمانی در کشور تصمیم گرفتند با ایجاد مرکزی برای گردهمایی‌های دوستانه، پایه‌های یک تشکل صنفی را برپا کنند و کلوپ دوچرخه‌سواران در ۴ مهر ۱۳۲۴ توسط آنان در تهران و در دفتری در خیابان فردوسی تأسیس شد، این باشگاه در ابتدا فقط مختص دوچرخه‌سواری بود. اما بعدها رشته‌های دیگر از جمله فوتبال نیز به فعالیت‌های باشگاه اضافه شدند.[۳۲] پنج ماه بعد و در اسفند همان سال، بازیکنانی همچون چون علی دانایی‌فرد، پطرس باباجان، حسین حراج‌چی، احمد صمدیان، پیر کارلو، حسنعلی منصور، تفرشی، پرویز عمواوغلی، محمد جاودان با ادغام دو تیم نادر به سرپرستی محمد جاودان و تیم شهاب به سرپرستی پرویز عمواوغلی، تیم فوتبال کلوب دوچرخه‌سواران را تشکیل دادند[۳۳] و بدین ترتیب باشگاه فوتبال دوچرخه‌سواران آغاز به فعالیت کرد. از میان بازیکنان آن زمان باشگاه علی دانایی‌فرد به عنوان مربی انتخاب شد.[۳۴]
در ۳۱ فروردین ۱۳۲۵ نخستین بازی فوتبال تاریخ باشگاه دوچرخه‌سواران انجام شد، این بازی که یک بازی دوستانه با تیم گیو بندرانزلی بود با نتیجه ۱–۰ به سود تیم دوچرخه‌سواران پایان یافت.[۳۳] نخستین بازی رسمی تاریخ این باشگاه نیز در آذر ۱۳۲۵ در هفته اول جام باشگاه‌های تهران ۱۳۲۵ برگزار شد که برابر تیم سرباز با نتیجه ۱–۳ شکست خورد.[۳۵] دوچرخه‌سواران در پایان مسابقات آن فصل و در اولین فصل حضورش در مسابقات رسمی، در هر دو جام باشگاهی و حذفی تهران به فینال رسید اما با شکست در فینال‌ها در برابر به ترتیب تیمهای سرباز[۳۶] و دارایی[۳۷] در هر دو جام دوم شد. فصل بعد و در هشتم خرداد ۱۳۲۷ این باشگاه قهرمان مسابقات جام حذفی تهران ۲۷–۱۳۲۶ شد که این قهرمانی نخستین عنوان رسمی دوچرخه‌سواران است.[۳۵][۳۸] در مهر ۱۳۲۸ و با توافق بین پرویز خسروانی، از اعضای هیئت مؤسسان و مدیر آن زمان باشگاه و مدیران تیم سرباز، این تیم منحل شد و بازیکنانش به تیم دوچرخه‌سواران پیوستند که این کار قدرت دوچندانی به تیم بخشید.[۳۳][۳۵]
در زمستان ۱۳۲۸ پرویز خسروانی به تنهایی امتیاز باشگاه دوچرخه‌سواران را در اختیار گرفت[۳۹] و سپس دست به تغییر نام باشگاه زد چرا که باشگاه دوچرخه‌سواران حالا در چندین رشته ورزشی فعال بود و نام دوچرخه‌سواران دیگر مناسب چنین باشگاهی نبود.[۴۰] در ۲۲ بهمن ۱۳۲۸ نام باشگاه بعد از بحث و رای‌گیری بین اعضای هیئت‌مدیره و با توصیه بازیکنان نظامی باشگاه همچون محمد خاتم، حسین سرودی و همچنین خود پرویز خسروانی، به باشگاه ورزشی تاج تهران تغییر کرد و به ثبت رسید.[۳۵][۴۰][۴۱] اعضای هیئت مدیره در هنگام تغییر نام باشگاه عبارت بودند از: پرویز عمواوغلی، گرائیلی، ملکی، علی دانایی‌فرد و سیدآقا جلالی.[۴۰] در فصل ۱۳۲۸ تاج در جام باشگاه‌های تهران ۱۳۲۸ قهرمان شد که این نخستین قهرمانی این تیم در لیگ فوتبال تهران بود.[۳۳] همچنین در تابستان ۱۳۲۹ تیم تاج با دعوت انجمن ملی المپیک افغانستان[۴۲] به این کشور سفر و در جام استقلال افغانستان در شهر کابل شرکت کرد و در یکی از بازیهای این جام تیم ملی افغانستان را ۳–۲ شکست داد.[۴۳] این نخستین سفر یک تیم باشگاهی ایرانی به خارج از کشور بود.[۳۳] در اسفند ۱۳۲۹ نخستین دوره بازیهای آسیایی در دهلی‌نو برگزار شد و از ۶۴ ورزشکار کاروان ایران ۲۲ نفر از اعضای تیم تاج بودند از جمله ستارگان تیم فوتبال تاج، عارف قلی‌زاده، محمود بیاتی، نادر افشارعلوی‌نژاد، پرویز کوزه‌کنانی و ژرژ مارکاریان.[۳۳]
دهه ۱۳۳۰ دوران اقتدار تاج در مسابقات فوتبال تهران و ایران بود. در فصل ۱۳۳۱ تاج برای دومین مرتبه قهرمان جام باشگاه‌های تهران شد اما پس از این فصل باشگاه تاج دچار اختلافات داخلی شد و این اختلافات باعث شدند تا تعدادی از بازیکنان و مربی تیم به تیم نادر پیوستند.[۳۳] خاتم و سرودی نیز با خسروانی و جاه طلبی‌هایش به مشکل خوردند و تاج را ترک کردند.[۳۵] مجموع این اتفاقات باعث شدند تا برای ۳ فصل تاج در مسابقات باشگاه‌های تهران شرکت نکرد یا در میانه‌های جدول متوقف شد و دست تیم از جام‌های قهرمانی کوتاه ماند. اما در نیمه دوم این دهه با بازگشت دانایی‌فرد و تعدادی از بازیکنان جدا شده، تاج مجدداً موفق به فتح جام باشگاه‌ها و حذفی تهران شد و در فصل ۱۳۳۵ قهرمان جام باشگاه‌های تهران شد. در فصل ۳۷–۱۳۳۶ تاج ابتدا عنوان قهرمانی در جام باشگاه‌های تهران را تکرار کرد و سپس به عنوان نماینده تهران در مسابقات قهرمانی ایران که در اصفهان برگزار شد شرکت کرد و با برتری بر رقبا قهرمان ایران شد. تاجی‌ها در دیدار فینال با نتیجه ۰–۳ تیم منتخب تبریز را مغلوب کردند.[۳۳] در فصل ۳۸–۱۳۳۷ تاج توانست هر دو جام باشگاه‌ها و حذفی تهران را هم‌زمان فتح کند. تاج فصل بعد و در ۴۰–۱۳۳۹ موفق شد باز هم قهرمان جام باشگاه‌های تهران شود تا تعداد قهرمانی‌های تاج در این مسابقات در دهه ۱۳۳۰ به عدد ۵ برسد.
مسن شدن بازیکنان اصلی و ظهور رقبای جدید از جمله تیم پاس که تعدادی از بازیکنان نظامی باشگاه از جمله حسن حبیبی، حشمت مهاجرانی و محمد رنجبر را به خدمت گرفت باعث شدند تا تیم تاج پس از کسب قهرمانی در جام باشگاه‌های تهران ۱۳۴۱ در فصل ۱۳۴۱ در سال‌های نخستین دهه ۱۳۴۰ موفقیت خاص دیگری کسب نکند[۳۳] و در مسابقات جام باشگاه‌های تهران همواره در میانه‌های جدول متوقف شد. در نیمه دوم این دهه باشگاه دستخوش تغییراتی شد، زدراکو رایکوف در اسفند ۱۳۴۸ جانشین علی دانایی‌فرد شد و وی بعد از بیش از دو دهه مربیگری در تاج از این پست کنار رفت و فصل نوینی در تاریخ باشگاه تاج رقم خورد.[۳۳] رایکوف در نخستین قدم جوانگرایی را در دستور کار خود قرار داد و سپس سیستم تیم را از ۴-۲-۴ سنتی فوتبال ایران به سیستم مدرن ۳-۳-۴ تغییر داد.[۴۴]
تیم تاج در بهار ۱۳۴۹ تاج با سیمایی نوین قدم به مسابقات باشگاهی قهرمانی آسیا ۱۹۷۰ گذاشت. تیم تاج در پی قهرمانی در جام باشگاه‌های تهران ۴۸–۱۳۴۷ برای نخستین بار جواز حضور در مسابقات قاره‌ای را کسب کرد و در ورزشگاه امجدیه میزبان این مسابقات بود. تاج موفق شد بدون شکست خوردن عنوان قهرمانی آسیا را از آن خود کند. آنها در دیدار فینال این مسابقات در حالی که با یک گل از هاپوئل، حریف اسرائیلی خود عقب بودند در نهایت با گل غلام وفاخواه مساوی کردند و در وقت‌های اضافه با گل مسعود معینی پیروز شدند تا جام قهرمانی آسیا در خانه بماند[۴۵] و یکی از باارزش‌ترین عنوان‌های قهرمانی تاریخ این باشگاه به دست آمد.[۴۴] در زمستان ۱۳۴۹ تاج جام منطقه‌ای ۱۳۴۹، نخستین جام باشگاهی سراسری ایران را باز هم بدون شکست فتح کرد، آبیپوشان در نیمه‌نهایی این مسابقات در دیداری جنجالی و پر حاشیه از سد پرسپولیس گذشتند و در فینال پاس را شکست دادند.[۴۶]
فصل بعد تاج در بهار ۱۳۵۰ یک بار دیگر فاتح جام باشگاه‌های تهران شد[۴۴] اما در تکرار عنوان قهرمانی در ایران ناموفق بود و به عنوان سومی جام منطقه‌ای رضایت داد. تاج در فصل ۱۳۵۱ یک بار دیگر جام باشگاه‌های تهران را فتح کرد.[۳۳] جام باشگاه‌های تهران ۱۳۵۱ آخرین فصلی بود که تاج در این مسابقات شرکت کرد و از فصل ۱۳۵۲ تیم تاج به مسابقات جام تخت جمشید پیوست[۴۷] و دور دوم مسابقات را در حالی فتح کرد که در نیم فصل نخست آن فصل از یازده بازی ده برد و یک تساوی کسب کرده بود اما در نیم فصل دوم که پس از برگزاری بازیهای آسیایی تهران ادامه یافت با افت مواجه شد ولی در نهایت دو هفته مانده به پایان فصل قهرمان شد.[۴۸] فصل بعد تاج نتوانست از مقام قهرمانی‌اش دفاع کند[۴۹] و در هفته‌های پایانی فصل ۱۳۵۵ سرانجام رایکوف بعد از حدود هفت سال مربیگری از تاج کنار رفت و در ابتدا علی دانایی‌فرد به شکل موقت[۳۴] و سپس ولادمیر جکیچ به‌طور ثابت جانشینش شدند.[۵۰] باشگاه تاج در فصل ۱۳۵۷ موفق شد فاتح دومین دوره رقابتهای جام حذفی شود[۵۱] تا آخرین عنوان قهرمانی فوتبال سراسری ایران قبل از انقلاب ۱۳۵۷ را از آن خود کند. در شهریور همان سال و در حالی که از جام تخت‌جمشید ۱۳۵۷ دوازده هفته گذشته بود و این باشگاه با یک امتیاز کمتر در تعقیب شهباز صدرنشین بود، با ملتهب شدن شرایط کشور و اوج‌گیری انقلاب و تعطیلی این مسابقات از ادامه حضور در رقابت‌ها بازماند.[۵۲]
۱۳۵۷–هم‌اکنون: استقلال
پس از انقلاب ۱۳۵۷، کاخ مرکزی تاج، شبانه توسط کمیته انقلاب اسلامی تسخیر[۵۳][۵۴] و موزه باشگاه تاج مورد سرقت واقع شد و بسیاری از اماکن باشگاه تاج مانند فروشگاه و دفتر مرکزی از دست گردانندگان باشگاه خارج و به سازمان‌هایی همچون تربیت بدنی و تبلیغات اسلامی واگذار شدند.[۵۵] سپس در حالی که چند گروه مختلف سیاسی قصد مصادره باشگاه را داشتند[۵۶] و حسین فکری، سرپرست موقت سازمان تربیت بدنی به ۲۲ تن از بازیکنان تاج رضایت‌نامه داده و به آنان اعلام کرده بود که به هرجا دوست دارند می‌توانند بروند،[۳۹] با تلاش و سماجت جمعی از بازیکنان آن زمان و سابق باشگاه همچون عنایت‌الله آتشی (از تیم بسکتبال تاج)، عباس کردنوری، حسن نظری، ناصر حجازی، جواد قراب، رضا عادلخانی، حسن روشن، مهدی کشاورز، قاضی شعار، هادی نراقی و به خصوص منصور پورحیدری و تعدادی از هواداران باشگاه از انحلال و مصادره تاج جلوگیری شد.[۵۶] سال بعد در حالی که تیم تاج قصد داشت در مسابقات جام شهید اسپندی شرکت کند، برگزارکنندگان مسابقات از حضور این تیم با نام تاج جلوگیری کردند و اعلام کردند که تاج یک مجموعهٔ ورزشی مانند امجدیه است و به عنوان یک تیم ورزشی در مسابقات پذیرفته نمی‌شود.[۵۷] با مشورت برخی از بازیکنان قدیمی و نزدیکان باشگاه از جمله منصور پورحیدری، سیدآقا جلالی، بهرام صفت، پدر حسن روشن و عنایت‌الله آتشی چند نام همچون استقلال و آزادی و تختی پیشنهاد شدند و در نهایت در بیستم فروردین ۱۳۵۸ نام استقلال برگزیده شد و نام باشگاه به باشگاه فوتبال استقلال تهران، تغییر[۵۶] و باشگاه در جام شهید اسپندی شرکت کرد اما به هر صورت در میانه‌های برگزاری جام از ادامه مشارکت استقلال جلوگیری شد.[۵۸]
با جوانگرایی مربیان پیشین و سازندگی تیمهای پایه، باشگاه در سال‌های پایانی دهه ۱۳۵۰ و نخستین دهه ۱۳۶۰ چندان ترکیب اصلی خود را عوض نکرد و از فصل ۱۳۵۸ به دلیل عدم برگزاری مسابقات سراسری به مسابقات استانی جام باشگاه‌های تهران بازگشت اما این مسابقات در هر دو فصل ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ ناتمام ماندند.[۵۹] منصور پورحیدری بازیکن و مربی سابق باشگاه در فصل ۱۳۵۹ برای نخستین بار پست سرمربی‌گری باشگاه را بر عهده گرفت،[۶۰] در نیمه نخست دهه ۱۳۶۰ استقلال دو بار در سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۴ جام باشگاه‌های تهران را فتح کرد که قهرمانی این تیم در فصل ۱۳۶۲ نخستین قهرمانی‌اش با نام نوین استقلال بود.[۳۳] در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۶۰ پست مربیگری در استقلال بارها دست به دست شد به گونه‌ای که در ۱۳۶۳ فریدون عسگرزاده به مدت پانزده روز و در ۱۳۶۴ حسن حبیبی به مدت ۴۵ روز این سمت را بر عهده داشتند.[۶۱] پست مدیریت باشگاه نیز میان کارمندان سازمان تربیت بدنی دست به دست شد؛ به عنوان نمونه نادر فریادشیران که در ۱۳۶۴ دروازه‌بان ذخیره راه‌آهن بود به دلیل کارمند بودن در سازمان تربیت بدنی هم‌زمان مدیریت باشگاه را نیز بر عهده داشت.[۳۹] اما از ۱۳۶۸ و با تغییر در مدیریت سازمان تربیت بدنی،[۶۲] سیستم مدیریت استقلال نیز عوض شد و ثباتی که این تغییر با خود به همراه آورد[۳۹] باعث شد تا یکی از درخشان‌ترین دوران‌های باشگاه استقلال رقم بخورد. آنها در آن ابتدا در چهارمین دوره لیگ قدس که نخستین مسابقات سراسری باشگاهی در ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ بود قهرمان شدند؛[۶۳] استقلال در دیدار فینال این مسابقات پرسپولیس را شکست داد.[۶۴] سپس در ۱۳۶۹ به عنوان نماینده ایران راهی جام باشگاه‌های آسیا ۹۱–۱۹۹۰ شدند و در حالی که این مسابقات به دلیل جنگ خلیج فارس به تعویق افتاده بود[۶۵] سرانجام در تابستان ۱۳۷۰ مرحله نهایی‌اش به میزبانی بنگلادش برگزار شد و استقلال در دیدار فینال با پیروزی برابر لیائونینگ از چین موفق شد برای دومین بار قهرمان جام باشگاه‌های آسیا شود تا نخستین و تا به امروز تنها تیم ایرانی باشد که توانسته است بیش از یک بار قهرمانی در جام‌های رسمی بین‌المللی را تجربه کند. در این بازیها استقلال باز هم بی‌شکست ماند[۶۵] و صمد مرفاوی هم با شش گل زده آقای گل این مسابقات شد.[۶۶]
در ۱۳۷۰ استقلال یک بار دیگر حضور در فینال جام باشگاه‌های آسیا را تجربه کرد که در گام آخر در ضربات پنالتی مغلوب تیم الهلال عربستان سعودی شد و از دستیابی به سومین قهرمانی قاره‌ای بازماند.[۶۷] سال بعد و در جام آزادگان ۱۳۷۱ در حالی که استقلال در گروه خود سوم و در جدول کلی مسابقات پنجم شده بود، به دلیل سهمیه‌بندی استانی آن لیگ و تعدد تیمهای تهرانی مجبور به حضور در مسابقات سوپر جام تهران شد تا جواز حضور در دوره بعدی جام آزادگان را کسب کند و به دنبال عدم موفقیت در آن مسابقات و پر بودن سهمیه تیمهای تهرانی در لیگ دسته دوم به لیگ دسته سوم فرستاده شد تا یکی از نقاط تاریک تاریخ این باشگاه رقم بخورد.[۶۸] در نیمه دوم این دهه نیز استقلال یک بار دیگر و این بار در مقابل تیم ژاپنی جوبیلو ایواتا در بازی فینال مغلوب شد و برای دومین بار به مقام نایب قهرمانی جام باشگاه‌های آسیا رسید.[۶۹]
در ابتدای دهه ۱۳۸۰ دوران طولانی مربیگری منصور پورحیدری در استقلال به پایان رسید[۷۰] و شاگردان و دستیاران این مربی شامل پرویز مظلومی، امیر قلعه‌نویی و صمد مرفاوی در چند نوبت مربیگری استقلال را در این دهه به عهده گرفتند[۷۱] و به ویژه قلعه‌نویی دوران موفقی را با این تیم سپری کرد. وی دو بار و در حالی که تنها بعد از پایان فصل به عنوان مربی باشگاه انتخاب شده بود موفق شد جام حذفی را در فصل‌های ۸۱–۱۳۸۰ و ۸۷–۱۳۸۶ فتح کند و دو بار نیز موفق به فتح لیگ نوین و حرفهای فوتبال ایران که از ابتدای دهه ۱۳۸۰ پایه‌گذاری شده بود[۷۲] شد تا تمامی قهرمانی‌های استقلال در لیگ در این دهه تحت هدایت این مربی به دست آیند. هرچند تیم استقلال در طی این دهه بارها در هفته یا هفته‌های آخر از دستیابی به عنوان قهرمانی در لیگ حرفهای ایران بازماند.[۷۳][۷۴] در زمستان ۱۳۸۵ کوتاهی مسئولان باشگاه استقلال در ارسال به موقع فهرست بازیکنان به کنفدراسیون فوتبال آسیا باعث شد که این کنفدراسیون استقلال را از لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۰۷ کنار بگذارد تا یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات مدیریتی تاریخ این باشگاه رقم بخورد.[۳۳]
دهه ۱۳۹۰ نیز با فتح جام حذفی ۹۱–۱۳۹۰ و در ادامه لیگ برتر ۹۲–۱۳۹۱ شروع شد و استقلال در ادامه و در فصل ۹۳–۱۳۹۲ موفق شد بعد از سال‌ها غیبت در مراحل پایانی لیگ قهرمانان آسیا تا مرحله نیمه‌نهایی این مسابقات صعود کند ولی در برابر تیم سئول از کره جنوبی مغلوب شد و از راه‌یابی به دیدار پایانی این مسابقات بازماند.[۷۵] پس از ناکامی متوالی مربیان ایرانی در هدایت این تیم به عنوان قهرمانی لیگ برتر ایران، در میانه دهه ۱۳۹۰ سرانجام مدیران باشگاه استقلال سیاست استخدام بازیکنان سابق باشگاه به عنوان مربی را کنار گذاشتند و بعد از پانزده سال یک مربی خارجی، وینفرید شفر را به عنوان مربی این تیم برگزیدند[۷۶] و وی موفق شد تا در نخستین فصل حضورش در استقلال عنوان قهرمانی در جام حذفی را برای این تیم به ارمغان آورد.[۷۷] دوران حضور شفر در استقلال کوتاه بود و به دنبال نتایج ضعیف با استقلال در دومین فصل حضورش از سمت خود برکنار شد و آندره‌آ استراماچونی ایتالیایی جانشین وی شد تا بدین ترتیب برای نخستین بار یک مربی که سابقه مربیگری در سری آ را دارد در استقلال مشغول به کار شود.[۷۸]
پیش‌زمینه و تغییر نام
پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، باشگاه تاج توسط کمیته انقلاب اشغال شد. ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ و تنها شش روز پس از پیروزی انقلاب، کاخ تاج تسخیر و این باشگاه و اماکن‌اش ملی اعلام شد. تسخیر سازمان فرهنگی ورزشی تاج توسط فردی به نام ابراهیم میرزایی که ورزشکار بود و داعیه نامزدی ریاست جمهوری نیز داشت انجام شد. وی همراه دوستانش وارد باشگاه مرکزی شدند و آن را اشغال کردند. با این وجود جلالی که مدتی پیش به عنوان مدیر داخلی مجموعه انتخاب شده بود به فعالیت خود تا چندین ماه پس از این اتفاق نیز ادامه داد. اشغال باشگاه مدت زیادی طول نکشید و چند ماه بعد وقتی حسین شاه‌حسینی از سوی دولت موقت به عنوان رئیس سازمان تربیت بدنی منصوب شد با حکمی عنایت‌الله آتشی را به عنوان سرپرست مجموعه کاخ تاج معرفی کرد و وی آن‌جا را از میرزایی باز پس گرفت. علی جباری بازیکن سابق تاج در مورد این دوران گفته بود میرزایی با دار و دسته‌اش ریختند باشگاه و جام‌هایی که در موزه داشتیم را بردند؛ آنها با تفنگ روی دیوار نشسته و نمی‌گذاشتند کسی نزدیک شود.[۷۹]
تاج تا سال ۱۳۵۸ با همین نام باقی ماند؛ در این سال به دلیل برگزاری اولین دوره مسابقات استانی پس از انقلاب با نام جام شهید اسپندی، بازیکنان تاج آماده شدند تا با همین نام در مسابقات شرکت کنند اما پاسخ مسئولان برگزاری مسابقات این جمله بود: شما باشگاه نیستید و مجموعه ورزشی محسوب می‌شوید. مگر امجدیه تیم دارد که شما داشته باشید؟ همین جلمه باعث شد آتشی به فکر تغییر نام تاج بیفتد. آتشی و جلالی سراغ پرویز دهداری رفتند تا فوتبال آنها را سازماندهی کند. دهداری گفت: من آدم مناسبی برای اینکار نیستم، چون پیراهن این باشگاه را نپوشیده‌ام. عباس کردی نوری یک تاجی سابق که در آن دوران مسئولیت نشر اسکناس بانک مرکزی را داشت نیز مسئولیت بخش فوتبال تاج را بر عهده گرفت. عنایت آتشی که رابطه نزدیکی با شاه‌حسینی رئیس وقت سازمان تربیت بدنی داشت با الهام‌گیری از شعارهای انقلابی آن زمان چند نام از جمله آزادی و استقلال برای تغییر نام تاج پیشنهاد کرد که در نهایت استقلال انتخاب شد.[۸۰] طبق اطلاعات منتشر شده در فیلم آبی به رنگ آسمان نام استقلال پیشنهاد شخص عنایت‌الله آتشی بوده؛ بنابراین از تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۵۸ نام باشگاه رسماً به استقلال تهران تغییر یافت.[۸۱]
عباس کردنوری در مصاحبه‌ای در مورد حضور استقلال در جام شهید اسپندی گفته است: در این جام استقلال بالاخره شرکت کرد ولی در اواسط جام جلوی استقلال را گرفتند. استدلالشان هم جالب بود. می‌گفتند طبق همان مصوبه شورای انقلاب، شما مجوز باشگاه را ندارید و مردم باید از شما برای ورزش کردن استفاده کنند. آن زمان استقلال هم صاحب درست و حسابی نداشت و تکلیفش معلوم نبود. در این زمان آتشی رفته بود و به دهداری گفته بود این وضعیت را حل کند که او گفته بود من پیراهن استقلال را نپوشیده‌ام و نمی‌آیم مسئولیت بگیرم. خود دهداری مرا به آتشی معرفی کرد و خلاصه اوضاع جالبی نبود.[۸۲]
در سال ۱۳۵۸ حسین شاه‌حسینی رئیس سازمان تربیت بدنی، باشگاه تاج را ملی اعلام کرد؛ باشگاه بزرگ تاج به استقلال تغییر نام داد و ساختمان‌ها و زمین‌های تاج به دولت واگذار شد. در واقع اگر پیگیری طرفداران وجود نداشت، هیچ بعید به نظر نمی‌رسید که این تیم به‌طور کلی منحل شود.[۸۳] بدین ترتیب با تصویب شورای انقلاب در ۸ مهر ۱۳۵۸ کلیه اموال منقول و غیرمنقول سازمان ورزشی و فرهنگی تاج به سازمان تربیت بدنی انتقال یافت.[۸۴] در دهم اردیبهشت سال۱۴۰۳ عبدالعلی علی عسکری مدیرعامل هلدینگ خلیج فارس مالک جدید باشگاه استقلال به‌طور رسمی اعلام کرد که پیرو سیاست‌های این هلدینگ که تمامی شرکت‌های زیر مجموعه گروه پتروشیمی خلیج فارس از پسوند خلیج فارس در نام خود بهره می‌برند باشگاه فوتبال استقلال نیز ازین به بعد به دارای پسوند خلیج فارس می‌شود.[۸۵]
نشان‌واره و نمادها
نشان‌واره
باشگاه استقلال در طی تاریخش پنج نشان‌واره مختلف داشته است که دو نشان‌واره متعلق به پیش از انقلاب و سه نشان‌واره مربوط به بعد از انقلاب هستند.[۸۶] با توجه به نام اولیه باشگاه، نشان‌واره نخستین تیم نشان‌گر ورزش دوچرخه‌سواری بود اما با تغییر نام باشگاه به تاج در ۱۳۲۸، نشان‌واره این باشگاه نیز تغییر کرد، بدین ترتیب نشان‌واره باشگاه با الهام از نام نوین تیم به تاج سلطنتی دودمان پهلوی و دو حلقه در هم تنیده در هر طرفش تغییر یافت. نشان‌واره باشگاه به مدت ۲۸ سال ثابت و بدون تغییر بود تا اینکه بعد از انقلاب ۱۳۵۷ و تغییر اجباری نام تیم، نشان‌واره باشگاه نیز دستخوش تغییرات شد.
-
نشان‌واره از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۸ -
نشان‌واره از سال ۱۳۲۸ تا ۱۳۵۸ -
نشان‌واره از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۹ -
نشان‌واره از ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹ و از ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ -
نشان‌واره در فصل ۱۳۷۹–۸۰ -
نشان‌واره از ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۶ -
نشان‌واره از ۱۳۸۶ تا کنون
نمادها
نام و نشان‌واره پیشین باشگاه، با الهام از تاج پهلوی، تاج بود و در بیشینه مدت فعالیت باشگاه تا پیش از انقلاب، این تیم همین نام را داشت و هواداران این تیم نیز به تاجی معروف بودند. بعد از انقلاب، بازیکنان، دست‌اندرکاران و نزدیکان باشگاه مجبور شدند برای جلوگیری از انحلال باشگاه نام تیم را عوض کنند و از میان نامهای استفاده شده در شعارهای انقلابی آن سال، واژه استقلال را برگزیدند. صفحه رسمی فیفا نیز، در گزارشی که در سپتامبر ۲۰۰۹ در مورد استقلال منتشر کرد از این تیم با نام تاج ایران نام برد.[۴]
استقلال از ابتدای فصل ۸۷–۱۳۸۶ دو ستاره طلایی رنگ به نشانه دو قهرمانی در جام باشگاه‌های آسیا به نشان‌واره‌اش افزود. این امر از همان ابتدا محل بحث و درگیری میان هوادران این تیم و سایر تیم‌ها بود و در رسانه‌ها نیز در مورد این دو ستاره نحوه نمایش‌شان بر روی نشان‌واره استقلال بحث‌های فراوانی درگرفت.[۸۷][۸۸][۸۹] با گذر سال‌ها نزد هواداران و بازیکنان پیشین و کنونی استقلال قهرمانی در آسیا مترادف کسب ستاره قلمداد و تلاش برای قهرمانی در آسیا با کسب ستاره سوم هم‌نام شد.[۹۰][۹۱][۹۲] بعدها کنفدراسیون فوتبال آسیا در حساب رسمی‌اش در شبکه اجتماعی اینستاگرام از نشان‌واره ستاره‌دار استقلال در سالگرد قهرمانی این تیم در آسیا استفاده کرد. این امر از سوی رسانه‌ها به عنوان تأیید ستاره‌های نشان‌واره استقلال از سوی کنفدراسیون فوتبال آسیا تلقی شد.[۹۳] در حال حاضر سازمان لیگ فوتبال ایران و کنفدراسیون فوتبال آسیا هر دو از نشان‌واره ستاره‌دار استقلال برای نمایش نشان‌واره این تیم استفاده می‌کنند.[۹۴][۹۵]
رنگ و پوشاک
تیم فوتبال دوچرخه‌سواران از ابتدا با لباس آبی رنگ در مسابقات حاضر شد[۴۱][۹۶] و استقلال همچنان آبی می‌پوشد. از میان باشگاه‌های سطح اول ایران، استقلال و تیمهای همنامش همچون استقلال اهواز و استقلال خوزستان تنها تیم‌هایی هستند که آبی می‌پوشند؛ بدین ترتیب رنگ آبی به یکی از نمادهای این باشگاه تبدیل شده و آبیپوشان یکی از لقب‌های باشگاه است.[۹۷]
تیم تاج در جام منطقه‌ای ۱۳۴۹ با پیراهن آبی فیروزه‌ای و شرت مشکی رنگ شرکت کرد[۹۸] اما قبل و بعد از آن رنگ آبی پیراهن باشگاه به ندرت دچار تغییر شده است. استقلال در مناسبت‌های ویژه‌ای همچون مرگ ناصر حجازی و غلامحسین مظلومی با پیراهن مشکی رنگ در میدان‌ها حاضر شد.[۹۹][۱۰۰] لباس دوم استقلال به‌طور تاریخی همواره سفید رنگ بوده اما در مسابقات جام علم که در بهار ۱۳۵۲ در شهر اهواز برگزار شد با لباس زرد رنگ[۱۰۱] و در بازیهای لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۱۳ با لباس نقره‌ای رنگ به عنوان لباس دوم به میدان رفت.[۱۰۲]
پوشاک
طرح لباس استقلال از ابتدا پیراهن آبی رنگ ساده بود و از ابتدای فعالیت باشگاه تا اواسط دهه ۱۳۶۰ لباس استقلال کمتر دچار تغییر می‌شد. تنها استثنا فصل ۶۱–۱۳۶۰ بود که استقلال با الهام‌گیری از پیراهن تیم ملی پرو در جام جهانی ۱۹۷۸ یک نوار مورب سفید رنگ به پیراهن خود افزود.[۱۰۳] این طرح پس از آن فصل دیگر تکرار نشد. در ابتدای دهه ۱۳۷۰ طرح اصلی لباس استقلال چندین بار عوض شد و لباس استقلال در ۱۳۷۰ در آخرین دوره مسابقات جام باشگاه‌های تهران دارای اشکال هندسی بود. از دهه ۱۳۸۰ بدین سو طرح پیراهن استقلال از سادگی درآمد و خطوط و طرح‌های گرافیکی وارد طراحی پیراهن باشگاه شدند.[۱۰۴] همچنین استقلال به مناسبت بازیهای ویژه‌ای همچون شهرآوردهای تهران و بازیهای لیگ قهرمانان آسیا لباس‌هایی را به تن کرده که فقط مخصوص آن بازی بوده‌اند و دیگر پس از آن با آن لباس‌ها به میدان نرفت.[۱۰۵][۱۰۶]
| لباس‌های تاریخی استقلال | ||
|---|---|---|
پشتیبانان مالی و پوشاک
از ابتدای تأسیس باشگاه تا میانه‌های دهه ۱۳۶۰، استقلال بدون درج نشان تولیدکننده پوشاک به میدان‌ها می‌رفت. از دهه ۱۳۶۰ بدین سو باشگاه استقلال اقدام به درج نماد تولیدکننده پوشاک بر روی پیراهن کرد از آن پس همواره شرکت‌های مختلفی تولیدکننده اصلی پوشاک باشگاه بوده‌اند. عدم رعایت مالکیت فکری و جدی نگرفته شدن حق تکثیر[۱۰۷] باعث شده‌اند که شرکت‌های معتبر و بین‌المللی تمایلی به قرارداد بستن با باشگاه‌های ایرانی از جمله استقلال نداشته باشند چرا که امکان فروش انحصاری محصولات خود را در بازار ایران ندارند. بدین ترتیب استقلال همواره با شرکت‌های ایرانی یا شرکت‌های بین‌المللی کمتر شناخته شده قرارداد می‌بندد. این امر باعث متضرر شدن باشگاه نیز می‌شود چرا که قراردادهای تولید پوشاک استقلال همگی تنها تأمین کالا هستند و باشگاه در این زمینه درآمدزایی نقدی ندارد.[۱۰۸]
| پشتیبانان مالی باشگاه فوتبال استقلال تهران | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| فصل | تولیدکننده پوشاک | پشتیبانان مالی اصلی پیراهن | ||||
| ۱۳۷۴–۱۳۲۴ | - | -
| ||||
| ۷۵–۱۳۷۴ | عقیلی | ایراندا | بیمه آسیا | بیمه ایران[۱۰۹] | ||
| ۷۶–۱۳۷۵ | پیچک | بیمه آسیا | ||||
| ۷۷–۱۳۷۶ | بیمه آسیا | پاک | ||||
| ۷۸–۱۳۷۷ | موتوژن | |||||
| ۷۹–۱۳۷۸ | بیمه آسیا | آترا[۱۱۰] | آدامس پرستو[۱۱۱] | |||
| ۸۰–۱۳۷۹ | ال جی[۱۱۲] | |||||
| ۸۱–۱۳۸۰ | دایی | |||||
| ۸۲–۱۳۸۱ | موتورسیکلت تلاش | |||||
| ۸۳–۱۳۸۲ | جورابان | آیوا[۱۱۳] | ||||
| ۸۴–۱۳۸۳ | عقیلی | شارپ[۱۱۴] | ||||
| ۸۵–۱۳۸۴ | آبیپوشان | ساژم[۱۱۵] | ||||
| ۸۶–۱۳۸۵ | مجید | کفش ملی[۱۱۶] | لاستیک بارز | ایرانسل[۱۱۷] | ||
| ۸۷–۱۳۸۶ | مؤسسه مالی و اعتباری شهر[۱۱۸] | یک و یک | فروشگاه شهروند[۱۱۹] | |||
| ۸۸–۱۳۸۷ | آل‌اشپورت | بازار مبل ایران[۱۲۰] | بازار موبایل ایران[۱۲۰] | سایپا[۱۲۱] | ||
| ۸۹–۱۳۸۸ | بازار مبل ایران[۱۲۲] | بازار موبایل ایران[۱۲۲] | ||||
| ۹۰–۱۳۸۹ | بانک شهر[۱۲۳] | بانک تات[۱۲۴] | ||||
| ۹۱–۱۳۹۰ | شهرداری تهران[۱۲۵] | بانک شهر[۱۲۶] | ||||
| ۹۲–۱۳۹۱ | سرزمین ایرانیان[۱۲۷] | سرمایه‌گذاری صدرا پاسارگاد[۱۲۸] | بانک رفاه[۱۲۹] | |||
| ۹۳–۱۳۹۲ | مجید | بازار مبل ایران[۱۳۰] | ||||
| ۹۴–۱۳۹۳ | ||||||
| ۹۵–۱۳۹۴ | ۳۶۱ درجه | ری‌را[۱۳۱] | نمایندگی سامسونگ[۱۳۲] | همراه اول[۱۳۳] | فودلند[۱۳۴] | |
| ۹۶–۱۳۹۵ | لی-نینگ | بیمه رازی[۱۳۵] | همراه اول[۱۳۶] | |||
| ۹۷–۱۳۹۶ | همراه اول[۱۳۷] | ایرانسل[۱۳۸] | ||||
| ۹۸–۱۳۹۷ | ایرانسل[۱۳۹] | اتکا | ||||
| ۹۹–۱۳۹۸ | آل‌اشپورت | |||||
| ۰۰–۱۳۹۹ | مجید[۱۴۰] | های‌وب[۱۴۱]
|
همراه اول | مینو | پارس آنلاین | |
| ۰۱–۱۴۰۰ | همراه اول | اوانو | ||||
| ۰۲–۱۴۰۱ | یوسف جامه[۱۴۲] | همراه اول | اوانو | بیمه دات کام | ایده پروران | بانک شهر |
| ۰۳–۱۴۰۲ | رایتل[۱۴۳] | موبایل موسوی آمل[۱۴۴] | پانلا و آلینوس[۱۴۵] | هواپیمایی معراج | بیمه تعاون | |
| ۰۳–۱۴۰۲ | هلدینگ پتروشیمی خلیج فارس | هواپیمایی معراج | ||||
هواداران
به‌طور تاریخی هواداران استقلال از میان طبقه متوسط[۱۴۶] و نخبه جامعه ایران بودند،[۱۴۷] نخستین دسته‌های این هواداران از میانه‌های دهه ۱۳۲۰ شکل گرفتند، با پایان جنگ جهانی دوم در ۱۳۲۴ مردم به عرصه‌های جدید اجتماعی متمایل شدند و علاقه‌مندان به ورزش، ورزش جدید و جذاب فوتبال را پیگیری می‌کردند. در همان زمان نیز با انحلال تیم توفان که پرتماشاگرترین تیم زمان خود بود، طرفداران این تیم به تیمهای دیگر از جمله دوچرخه‌سواران متمایل شدند[۱۴۸] و طرفداران فوتبال در تهران بین سه تیم تاج، دارایی و شاهین تقسیم شدند. با انحلال دارایی و شاهین در اواخر دهه ۱۳۴۰ و ورود پرسپولیس به رده اول فوتبال تهران، تاج و پرسپولیس عمده طرفداران فوتبال را به خود جلب کردند[۳۲] و از آن پس نیز باشگاه همواره طرفداران خود را داشته و هم‌اکنون نیز استقلال دارای میلیون‌ها هوادار در سراسر ایران است.[۷۲] تیم استقلال به کمک هوادارانش تعدادی از رکوردهای مربوط به حضور تماشاگر را در اختیار دارد؛ استقلال در طی ۱۲ فصل اخیر لیگ برتر در ۴ فصل رکورد بیشترین تماشاچی در بازیهای خانگی را به خود اختصاص داده است.[۱۴۹][۱۵۰][۱۵۱][۱۵۲] در بازیهای بین‌المللی در یک دهه اخیر نیز باشگاه استقلال با هشت بار حضور در لیگ قهرمانان آسیا، در شش فصل ۲۰۱۰، ۲۰۱۱، ۲۰۱۳، ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ رکورد تعداد میانگین تماشاچی در بازیهای خانگی را به خود اختصاص داده است.[۱۵۳][۱۵۴][۱۵۵][۱۵۶][۱۵۷][۱۵۸] با این که باشگاه استقلال در تهران قرار دارد، در سراسر ایران دارای هوادار است[۱۵۹] و در بازیهای خارج از خانه نیز عده زیادی برای تشویق این تیم به ورزشگاه می‌روند به گونه‌ای که معمولاً تیم استقلال بیشتر از تیم میزبان هوادار دارد.[۱۶۰] این باشگاه در کشورهای حوزه خلیج فارس هم هوادار دارد. به عنوان مثال در فصل‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ لیگ قهرمانان آسیا در بازیهای خارج از خانه استقلال که همگی در کشورهای حوزه خلیج فارس شامل قطر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی برگزار شدند، به‌طور میانگین و به ترتیب ۷٬۵۳۳ و ۷٬۷۵۱ نفر برای طرفداری از استقلال به ورزشگاه رفتند.[۱۶۱][۱۶۲]
در فصل ۹۹–۱۹۹۸ جام باشگاه‌های آسیا و در بازی استقلال و جوبیلو ایواتا ژاپن که در ورزشگاه آزادی برگزار شد، با حضور ۱۲۱٬۰۰۰ تماشاچی، پرتماشاگرترین بازی تاریخ جام باشگاه‌های آسیا و از پرتماشاگرترین بازیهای تاریخ فوتبال ایران بوده است.[۱۶۳] این در حالی‌ست که در آن روز حدود ۵۰٬۰۰۰ نفر از هواداران استقلال نتوانستند راهی به ورزشگاه یابند و به خانه‌هایشان برگشتند.[۱۶۴]
همچنین در بازی پایانی پنجمین دوره لیگ برتر و در مقابل برق شیراز که به پیروزی ۴–۱ استقلال و قهرمانی این تیم منجر شد، تعداد ۱۱۰٬۰۰۰ نفر[۱۶۵] از هواداران استقلال برای دیدن این مسابقه به ورزشگاه رفتند و حدود ۱۰٬۰۰۰ نفر از هواداران نیز نتوانستند وارد ورزشگاه شوند که این تعداد رکورد جدیدی در فوتبال ایران بود.[۱۶۶]
جمعیت و رفتارشناسی
بر اساس یک پژوهش که در ۱۳۹۰ بر روی جامعه آماری هواداران استقلال و پرسپولیس با هدف تقسیم هواداران بر اساس متغیرهای جمعیت‌شناختی، جغرافیایی و وفاداری بود انجام شد،[۱۶۷] مشخص گردید که هواداران ۱۶ تا ۲۴ سال با ۶۸/۸ درصد بیشترین درصد هواداران استقلال را تشکیل می‌دهند و هواداران ۴۵ تا ۵۴ ساله با ۰/۹ درصد کمترین درصد هواداران را تشکیل می‌دهند. همچنین در تقسیم‌بندی بر اساس محل سکونت، ۶۱/۶ درصد هواداران استقلال ساکن استان‌های تهران و البرز و ۳۸/۴ درصد ساکن سایر استان‌های ایران هستند. با استفاده از جدول متقاطع نشان داده شد که ۹۳/۸ درصد هواداران باشگاه استقلال در گروه دارای وفاداری پنهان؛ ۳/۵ درصد هواداران باشگاه استقلال در گروه دارای وفاداری پایین؛ ۲/۷ درصد در گروه دارای وفاداری زیاد قرار داشتند؛ و هیچ‌کدام یک از آنها در گروه دارای وفاداری جعلی نبوده‌اند. در نهایت، مقایسه وفاداری هواداران دو تیم نشان داد که بین وفاداری نگرشی هواداران دو باشگاه استقلال و پرسپولیس تفاوت معنی داری وجود ندارد، اما نتایج مقایسه وفاداری رفتاری هواداران دو باشگاه نشان داد وفاداری رفتاری هواداران استقلال از هواداران پرسپولیس به‌طور معنی داری بیشتر است.
زنان
تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ممنوعیتی برای ورود زنان به ورزشگاه‌های ایران وجود نداشت اما بعد از انقلاب ورود زنان به ورزشگاه‌های ایران ممنوع شد[۳۲] و زنان هوادار استقلال نیز همچون زنان هوادار دیگر تیم‌ها از ورود به ورزشگاه‌ها محروم شدند. با این وجود زنان و دختران استقلالی همواره سعی در ورود به ورزشگاه داشته‌اند به گونه‌ای در بسیاری از مواقع برای اینکار مجبور به تغییر پوشش و ظاهر خود می‌شدند. در پاره‌ای از اوقات این تلاش‌هایشان موفق بوده و خبر ورود دختران استقلالی به ورزشگاه حتی در رسانه‌های عمومی نیز انعکاس می‌یافت.[۱۶۸] در حال حاضر نیروی انتظامی در بیرون از ورزشگاه از ورود زنان به ورزشگاه جلوگیری می‌کند و دختران هوادار استقلال نیز اجازه ورود به ورزشگاه را ندارند و در یک مورد، در بازی استقلال و العین در مرحله یک شانزدهم نهایی لیگ قهرمانان آسیا، یکی از دختران استقلالی با پوشش پسرانه توسط این نیرو دستگیر شد.[۱۶۹][۱۷۰]
از ابتدای فصل ۹۶–۱۳۹۵ و با اجازه منصوریان مربی وقت باشگاه به بانوان اجازه ورود به زمین تمرین استقلال، کمپ ناصر حجازی داده شد تا تماشاگر تمرین‌های پیش فصل استقلال باشند، اما این امر که با استقبال نسبی دختران هوادار استقلال رو به رو شده بود و بازخوردهای مثبتی هم داشت[۱۷۱] با مخالفت مدیریت وقت باشگاه رو به رو شد و بعد از فقط دو جلسه ورود دختران به تمرین‌های باشگاه نیز ممنوع شد[۱۷۲] و پس از آن زنان استقلالی دیگر نتوانستند تماشاگر تمرینات این تیم باشند.[۱۷۳]
سحر خدایاری
سحر خدایاری از هواداران باشگاه استقلال بود که در اسفند ۱۳۹۷ و برای تماشای بازی استقلال و العین در چارچوب لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۱۹ وارد ورزشگاه آزادی تهران شد اما مأموران نیروی انتظامی ایران وی را دستگیر کردند. خدایاری بعد از بازداشت و حضور در دادگاه در اعتراض به حکم احتمالی زندان در مقابل دادگاه انقلاب تهران دست به خودسوزی زد و چند روز بعد در اثر جراحات ناشی از خودسوزی در ۱۸ شهریور درگذشت.[۱۷۴] این واقعه واکنش‌های گسترده داخلی و بین‌المللی در پی داشت[۱۷۵] و در شبکه‌های اجتماعی وی به دختر آبی معروف شد.[۱۷۶]
بازیکنان تیم استقلال روز یک‌شنبه ۲۴ شهریور قبل از آغاز بازی مقابل تیم نفت مسجد سلیمان در لیگ برتر ۹۸–۱۳۹۷ برای گرامی‌داشت یاد سحر خدایاری تی‌شرتی مشکی روی پیراهن ورزشی خود به تن کردند که روی آن عبارت «دختر آبی» به زبان‌های فارسی و انگلیسی به چشم می‌خورد. خبرگزاری فارس، وریا غفوری کاپیتان استقلال را مسئول پوشیدن این تی‌شرت‌ها معرفی کرد. این حرکت با واکنش‌های مختلفی روبرو شد.[۱۷۷][۱۷۸][۱۷۹]
هماوردان
هماوردان داخلی
شهرآورد استقلال و شاهین نخستین شهرآورد تهران محسوب می‌شود.[۳۵] تاج و شاهین در کنار دارایی ۳ قطب اصلی فوتبال تهران را تشکیل می‌دادند[۱۸۰] و به دلیل پرطرفدار بودن[۱۴۸] و خاستگاه‌های متفاوت دو تیم،[۱۸۱] دیدارهای رو در روی تاج و شاهین همواره با حساسیت زیادی برگزار می‌شد به گونه‌ای که تا سال‌ها این بازی نقطه عطف جام باشگاه‌های تهران بود[۱۸۲] و تا پیش از انحلال شاهین در ۱۳۴۶ این بازی شهرآورد اصلی تهران بود.[۱۸۳] در دهه ۱۳۵۰ و با بازگشت شاهین به سطح برتر فوتبال ایران با نام شهباز این شهرآورد مجدداً از سرگرفته شد. نخستین بازی دو تیم در ۱۳۲۵ در چارچوب مسابقات جام باشگاه‌های تهران برگزار شد که آن بازی در پایان ۱–۱ مساوی شد.[۳۵]
با انحلال باشگاه فوتبال شاهین و کوچ دسته جمعی بازیکنان شاهین و تغییر جهت دسته زیادی از هواداران این تیم به تیم پرسپولیس که تا آن زمان در دسته پایین‌تر فوتبال تهران شرکت می‌کرد بازی میان تاج و شاهین به نوعی دیگر و این‌بار در قالب تاج و پرسپولیس ادامه یافت و اکنون نیز رقابت دو باشگاه پرهوادار و پرافتخار استقلال و پرسپولیس، مهم‌ترین مسابقهٔ باشگاهی فوتبال در ایران است.[۷۲] نخستین بازی دو تیم در ۱۶ فروردین ۱۳۴۷ یک بازی دوستانه بود که با نتیجهٔ بدون گل پایان گرفت. نخستین برنده این شهرآورد تیم تاج بود و از آن زمان تاکنون تعداد بردهای تیم استقلال در شهرآورد تهران همواره از باخت‌هایش بیشتر بوده است. همچنین تیم استقلال صاحب رکورد ویژه شش سال و ده ماه بازنده نشدن در شهرآورد است[۱۸۴][۱۸۵] به گونه‌ای که برد تیم پرسپولیس در مهر ۱۳۷۵ تنها سومین برد این تیم بعد از انقلاب ۱۳۵۷ بود.
فردای برگزاری نخستین شهرآورد، هفته‌نامه کیهان ورزشی روی جلد خود چیزی از بازی ننوشت و تیتری از فوتبال دخترها داشت،[۱۸۶] امروزه این بازی همواره با حساسیت بالا و تماشاگران زیاد همراه است و برگزاری آن بازتاب‌های زیادی در ایران دارد.[۱۸۷] هواداران دو تیم معمولاً برای این بازی ورزشگاه آزادی را پر می‌کنند.[۷۲] این شهرآورد گاهی به خشونت میان بازیکنان، و درگیری میان هواداران می‌انجامد و اوباش‌گران به ناوگان حمل و نقل عمومی از جمله اتوبوس‌ها آسیب می‌زنند.[۱۸۷][۱۸۸]
تیم سپاهان اصفهان که در ابتدا شعبه شاهین تهران در شهر اصفهان بود[۱۸۹] با انحلال تیم شاهین نام خود را به سپاهان تغییر داد[۱۹۰] و در ۱۳۵۰ برای نخستین بار در چارچوب بازیهای جام منطقه‌ای ایران برابر تاج قرار گرفت که ۴–۰ بازنده شد. از آن پس دیدارهای دو تیم در قالب جام‌های مختلف و دیدارهای دوستانه ادامه داشت. از اوائل دهه ۱۳۸۰ و با قدرت گرفتن تیم سپاهان و خارج شدن فوتبال ایران از حالت دو قطبی و قهرمانی سپاهان در لیگ برتر به عنوان اولین تیم غیر تهرانی، این بازی نیز دارای اهمیت دو چندانی شد. به شکل ویژه‌ای دیدارهای فینال جام حذفی ۸۳–۱۳۸۲ که با جنجال و درگیری‌های فراوانی همراه بود.[۱۹۱] در سال‌های پایانی دهه ۱۳۸۰ نیز بازی این دو تیم اهمیت دوچندانی یافت چرا که برای پنج سال متوالی یکی از این دو تیم قهرمان لیگ برتر می‌شد و دیدار رو در روی این دو تیم تا حد زیادی تعیین‌کننده قهرمان لیگ بود.[۱۹۲][۱۹۳]
هماوردان بین‌المللی
هماوردی استقلال و الهلال یا ال‌کلاسیکوی آسیا[۱۹۴][۱۹۵][۱۹۶] یکی از هماوردی‌های فوتبال باشگاهی در آسیا می‌باشد که بین دو باشگاه استقلال ایران و الهلال عربستان انجام می‌شود. به دلیل تعدد بازیها و برگزاری بازیها در مراحل حساسی همچون فینال و نیمه‌نهایی می‌توان باشگاه الهلال از کشور عربستان سعودی را مهم‌ترین هماورد بین‌المللی استقلال دانست[۱۹۷] بازی دو تیم که از سوی وبگاه گل دربی غرب آسیا لقب گرفته است[۱۹۸] تقابل دو قدرت سنتی قاره آسیاست[۱۹۹] و هم‌اکنون تبدیل به یک بازی مهم،[۲۰۰] حساس و کلاسیک شده است.[۲۰۱] دو تیم نخستین بار در مرحله گروهی مسابقات جام باشگاه‌های آسیا ۱۹۹۱ با یکدیگر رو به رو شدند که الهلال با یک گل پیروز آن بازی شد.[۶۷] پس از آن این دو تیم شش بار دیگر در رقابتهای جام برندگان جام آسیا و لیگ قهرمانان آسیا با یکدیگر رو به رو شدند[۶۷][۷۵][۲۰۲][۲۰۳][۲۰۴] که از بازیهای مهم دو تیم می‌توان به فینال جام باشگاه‌های آسیا ۱۹۹۱، نیمه نهایی جام برندگان جام آسیا ۱۹۹۶ و یک چهارم نهایی جام باشگاه‌های آسیا ۹۹–۱۹۹۸ اشاره کرد. در مجموع استقلال در ۱۱ رویارویی با الهلال ۵ بار پیروز شده، ۲ بار مساوی کرده و ۴ بار نیز شکست خورده. دو تیم باید در مرحله گروهی مسابقات لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۰۷ نیز با یکدیگر رو در رو می‌شدند اما به دلیل اهمال مسئولان استقلال در ارسال به موقع اسامی بازیکنان ای‌اف‌سی تیم استقلال را از مسابقات محروم کرد و بازیهای آن گروه تنها با شرکت سه تیم برگزار شد.[۲۰۵] آخرین دیدار دو تیم در مرحله گروهی لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۱۹ بود که استقلال در امارات ۰–۱ شکست خورد.[۲۰۶]
رسانه و فرهنگ عمومی
باشگاه استقلال نخستین باشگاه فوتبال ایرانی است که رسانه اختصاصی خود را داشت، تاج ورزشی نام دو هفته نامهای بود که توسط باشگاه از فروردین ۱۳۲۸ و با نام دوچرخه‌سواران و سپس تاج ورزشی منتشر شد.[۲۰۷] انتشار این دو هفته‌نامه تا بهمن ۱۳۵۷ انتشار یافت و بعد از انقلاب انتشارش متوقف شد. بعد از انقلاب و از ابتدای دهه ۱۳۷۰ و دوران مدیریت کاظم اولیایی باشگاه مجدداً اقدام به انتشار رسانه اختصاصی خود کرد و هفته‌نامه استقلال جوان با سردبیری علی فتح‌الله‌زاده متولد شد[۲۰۸] که انتشارش هم‌اکنون و به شکل روزنامه نیز ادامه دارد. در سال‌های میانی دهه ۱۳۷۰ هفته‌نامه‌های دیگری با موضوعیت باشگاه استقلال منتشر می‌شدند که از میان آنها می‌توان به آوای ساوه و صدای عدالت اشاره کرد،[۲۰۹] باشگاه استقلال از اردیبهشت ۱۳۹۷ و در حاشیه جشن قهرمانی در جام حذفی شبکه نلویزیونی‌اش را افتتاح کرد.[۲۱۰] از این شبکه برنامه‌هایی همچون تمرین‌ها و بازیهای قدیمی استقلال پخش می‌شوند. استقلال در حالی در ۱۳۹۷ شبکه تلویزیونی‌اش را افتتاح کرد که سال‌ها قبل و در پاییز ۱۳۸۳ قصد داشت شبکه‌ای ماهواره‌ای به نام استقلال اسپرت را افتتاح کند اما در این راه ناکام ماند.[۲۱۱]
باشگاه استقلال موضوع یک مجموعه مستند سه قسمتی به اسم آبی استقلالی بوده است که دو قسمت نخست آن به بازیهای پایانی و حواشی استقلال در فصل ۸۸–۱۳۸۷ لیگ برتر که با قهرمانی استقلال همراه بود می‌پردازد.[۲۱۲] این مجموعه مستند در سه قسمت ساخته شد و کارگردان قسمت‌های اول و دوم این مجموعه مهدی زریباف بوده است.[۲۱۳] قسمت سوم این مجموعه نیز از بابت حضور در فصل بعد لیگ برتر فوتبال ایران ساخته شد.[۲۱۴] هم چنین یک فیلم مستند سینمایی با نام آبی به رنگ آسمان توسط امیر رفیعی در مورد پیشینه این باشگاه ساخته شد که در مهر ماه ۱۳۹۸ در سینماهای سراسر کشور به نمایش درآمد[۲۱۵] و در مرداد ۱۳۹۹ به شکل آنلاین اکران شد.[۲۱۶] در این فیلم که با روایت چند بازیگر سرشناس سینمای ایران، تاریخ باشگاه استقلال تهران از زمان تأسیس تا به حال شرح داده می‌شود، بیش از هفتاد تن از بازیکنان قدیمی باشگاه حضور یافته‌اند.[۲۱۷]
در حوزه موسیقی نیز هواداران استقلال ترانه‌هایی به یاد و طرفداری این تیم خوانده‌اند که از میان آنها می‌توان به ترانه آبی با صدای رضا یزدانی،[۲۱۲] سرود رسمی تیم استقلال با صدای بابک جهانبخش[۲۱۸] و ترانه استقلال با صدای سعید عرب[۲۱۹] اشاره کرد.
بعد از انتخاب وینفرید شفر به عنوان مربی جدید استقلال، سفیر آلمان در ایران مهمان یک جلسه تمرین تیم استقلال بود. این نخستین بازدید سفیر یک کشور اروپایی از تمرین استقلال بوده است.[۲۲۰] پیش از این و در سال ۱۳۵۱، پله ستاره فوتبال جهان و برزیل در دیداری که از ایران داشت به باشگاه تاج رفته بود و بازدیدی از امکانات این باشگاه داشت. پله دربارهٔ باشگاه تاج گفت:[۲۲۱]
به نظرم این باشگاه یکی از بهترین باشگاه‌هایی است که دیده‌ام. باشگاه تاج می‌تواند در ردیف بزرگ‌ترین باشگاه‌های جهان باشد.
ورزشگاه
ورزشگاه امجدیه (شهید شیرودی کنونی) از ابتدای تأسیس باشگاه نخستین ورزشگاه خانگی این تیم بود. از نیمه فصل ۵۳–۱۳۵۲ و با افتتاح و بهره‌برداری ورزشگاه آزادی این ورزشگاه به عنوان میزبان بازیهای تاج نیز انتخاب شد و پس از آن تا نیمه دهه ۱۳۶۰ باشگاه به تناوب در هر دو ورزشگاه بازی می‌کرد اما از ۱۳۶۸ استفاده از ورزشگاه شهید شیرودی متوقف شد و تمامی بازیهای استقلال به ورزشگاه آزادی منتقل شد. از نیمه دوم دهه ۱۳۷۰ بعضی از بازیهای استقلال از جمله بازیهای جام حذفی در ورزشگاه تختی برگزار شدند و در پی بازسازی چمن ورزشگاه آزادی در فصل ۸۲–۱۳۸۱ استقلال تمام بازیهای خانگی خود را در این ورزشگاه برگزار کرد و برای میزبانی بازی رفت شهرآورد در آن فصل از ورزشگاه یادگار امام شهر تبریز استفاده کرد.[۲۲۲]
ورزشگاه‌های خانگی
امجدیه (نام پیشین ورزشگاه شهید شیرودی) نخستین ورزشگاهی بود که تیم دوچرخه‌سواران در آن بازیهای خود را انجام داد. این ورزشگاه از ابتدای تأسیس باشگاه در ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۳ به تنهایی و از ۱۳۵۳ تا ۱۳۶۸ به تناوب و به همراه ورزشگاه آزادی میزبان بازیهای خانگی استقلال بود. تعدادی از مهم‌ترین بازیهای باشگاه تاج در این ورزشگاه برگزار شد که از میان آنها می‌توان به شهرآوردهای این تیم در مقابل شاهین، نخستین بازیهای شهرآورد این تیم در مقابل پرسپولیس و فینال‌های جام باشگاه‌ها و حذفی تهران در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ اشاره کرد. اما مهم‌ترین بازی باشگاه در این ورزشگاه، دیدار فینال مسابقات قهرمانی باشگاه‌های آسیا در بهار ۱۳۴۹ است که با پیروزی و قهرمانی تاج پایان یافت.
در ۲۷ بهمن ۱۳۶۸ قرار بود که تیم استقلال در چارچوب رقابتهای جام باشگاه‌های تهران، در این ورزشگاه در مقابل پاس تهران قرار بگیرد. به دلیل بارش باران در روز قبل و آماده نبودن زمین ورزشگاه این بازی لغو شد اما نبود وسائل ارتباط جمعی مناسب و عدم اطلاع‌رسانی کافی هیئت فوتبال تهران باعث شد که هواداران استقلال به درستی در جریان این امر قرار نگیرند و به هر حال در ورزشگاه حاضر و با درهای بسته مواجه شوند. این مسئله باعث خیزش نامتعارف این هواداران، تجمع‌شان در خیابان و سر دادن شعارهای ضد حکومتی می‌شود.[۲۰۸] پس از این حادثه استفاده از ورزشگاه شیرودی برای همیشه متوقف و تمامی بازیهای خانگی استقلال به ورزشگاه آزادی منتقل شد.
از تابستان ۱۳۵۳ و در نیم فصل دومین دوره جام تخت جمشید ورزشگاه آزادی که به مناسبت بازیهای آسیایی ۱۹۷۴ تهران افتتاح شده بود به عنوان ورزشگاه میزبان بازیهای تیم تاج نیز برگزیده می‌شود اما دور بودن این ورزشگاه از شهر تهران در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ و کمبود وسائل ترابری عمومی باعث شدند که استفاده ار ورزشگاه امجدیه که در مرکز شهر بود همچنان ادامه یابد. از نیمه دوم دهه ۱۳۶۰ تا هم‌اکنون این ورزشگاه به تنهایی میزبان بازیهای استقلال است و تعدادی از مهم‌ترین بازیهای استقلال از جمله دو بازی نیمه نهایی و فینال جام باشگاه‌های آسیا ۱۹۹۹ در این ورزشگاه انجام شدند. استقلال هم‌اکنون برای بازیهای خانگی خود این ورزشگاه را اجاره می‌کند.[۹۴] گنجایش دقیق ورزشگاه آزادی ۷۸٬۱۱۶ نفر است.[۲۲۳]
زمین تمرین
تاج در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ چهار زمین تمرین در تهران داشت[۲۲۴] و معمولاً در زمین دیهیم در شرق تهران جلسات تمرینی‌اش را برگزار می‌کرد. این ورزشگاه در کنار دیگر دارایی‌های سازمان ورزشی و فرهنگی تاج بعد از انقلاب ۱۳۵۷ از مالکیت این سازمان خارج شد اما استقلال در دهه ۱۳۶۰ همچنان در این زمین به تمرین کردن ادامه داد. استقلال در دهه ۱۳۷۰ در زمین مرغوبکار که از دارایی‌های سابق خودش بود به تمرین کردن پرداخت.
در زمستان ۱۳۹۴ شهرداری تهران تصمیم گرفت به دلیل بالا بودن هزینه نگهداری، دو ورزشگاه شهید کاظمی را که در منطقه ۱۸ شهرداری واقع شده را برای سه سال به تیم استقلال و ورزشگاه امام رضا را که در منطقه ۱۹ شهرداری واقع شده به مدت سه سال به تیم پرسپولیس واگذار کند تا این دو باشگاه ضمن استفاده از این ورزشگاه‌ها هزینه‌های نگهداری آنها را نیز متقبل بشوند. با دخالت و کارشکنی مسئولان باشگاه پرسپولیس و به ویژه جعفر کاشانی از اعضای هیئت مدیره این باشگاه، ورزشگاه شهید کاظمی که در ابتدا به نام ناصر حجازی کلنگ خورده بود و شرایط بهتری نیز داشت از اختیار باشگاه استقلال خارج و به تیم پرسپولیس واگذار شد.[۲۲۵][۲۲۶][۲۲۷][۲۲۸] هم‌اکنون باشگاه به دلیل دوری ورزشگاه امام رضا و زمین چمن مصنوعی آن از این ورزشگاه نه برای برگزاری جلسات تمرینی و نه برای برگزاری بازیهای رسمی یا دوستانه استفاده نمی‌کند
استقلال هم‌اکنون در مجموعه ورزشی انقلاب تهران تمرین می‌کند. در گذشته استقلال در زمین‌هایی همچون زمین شماره دو مجموعه ورزشی آزادی،[۲۲۹][۲۳۰] مجموعه ورزشی باشگاه نفت تهرانسر[۲۳۱][۲۳۲] و زمین چمن مجموعه ورزشی سازمان صنایع دفاع تمرین می‌کرد.[۲۳۳][۲۳۴] یکی دیگر از محل‌های تمرین باشگاه استقلال کمپ ناصر حجازی بوده که هم‌اکنون به دلیل کیفیت پایین چمن ورزشگاه و مشکلات ملکی این کمپ بی‌استفاده مانده است.[۲۳۵] پیدا کردن زمین تمرین مناسب به ویژه در سال‌های اخیر همواره برای باشگاه مشکل بزرگی بوده است.[۲۳۶][۲۳۷]
تیمهای دیگر
استقلال نخستین باشگاه ایرانی‌ست که اقدام به تأسیس شعب مختلف در شهرهای دیگر کرد، شعبه اهواز باشگاه در ۱۳۲۷ تأسیس شد[۲۳۸] و پس از آن نیز در شهرهای دیگر نیز شعبه‌های مختلفی را تأسیس کرد. تاج از اولین باشگاه‌هایی بود که در ایران مدارس فوتبال نیز راه‌اندازی کرد[۲۳۹] و بازیکنان این مدارس فوتبال، پشتوانه‌ای برای آینده باشگاه بودند.[۲۳۹]
خانواده تیمهای تاج
پیش از انقلاب، باشگاه تاج به دلیل پشتوانه مالی قوی‌ای که داشت[۲۳۹] در بسیاری از شهرهای ایران شعبه‌های مختلفی تأسیس کرد. قائم‌شهر، آبادان، اهواز، تبریز، خرم‌آباد، رشت، شیراز، گنبد کاووس، مسجدسلیمان و همدان از جمله این شهرها بودند.[۲۳۹][۲۴۰]
در ۱۳۴۹ و در مرحله مقدماتی جام منطقه‌ای، در کنار تیم تاج تهران، ۸ تیم دیگر از خانواده تیمهای تاج در مسابقات شرکت کردند که تیمهای تاج آبادان و تاج شیراز به مرحله نهایی صعود کردند و تیم تاج آبادان در نهایت موفق به کسب عنوان سومی آن جام شد.[۲۴۱] سال بعد و در مسابقات جام منطقه‌ای ۱۳۵۰ نیز، تاج مسجدسلیمان در مسابقات شرکت کرد و در میان ۸ تیم، ششم شد.[۲۴۲]
یکی از شعبه‌های موفق، تاج اهواز بود که از همان ابتدا گروهی از بازیکنان خوب استان خوزستان را داشت و حتی توانست امتیاز لازم برای صعود به جام تخت جمشید ۱۳۵۲ را به دست آورد، اما چون مطابق قانون تنها یک تیم از هر باشگاه می‌توانست در بالاترین دسته بازی کند و تاج تهران نیز در این دسته بود، از صعود بازماند و تیم نورد اهواز با استفاده از بازیکنان اصلی تاج اهواز در مسابقات آن سال شرکت کرد.[۲۴۳] پس از انقلاب ۱۳۵۷ تمامی شعبه‌های سازمان ورزشی و فرهنگی تاج در شهرهای مختف ایران به سازمان تربیت بدنی همان شهرها واگذار شدند و استقلال بدین ترتیب از این دارایی‌های خویش نیز محروم شد. تقریباً تمامی تیمهای فوتبال تاج در شهرهای مختلف بعد از انقلاب تعطیل شدند اما تاج اهواز به تغییر نام به استقلال اهواز در فصل‌های مختلف در رده‌های بالای لیگ فوتبال ایران حضور داشت.
تیمهای پایه
باشگاه تاج از ابتدای تأسیس خود همواره توجه خاصی به تیمهای پایه و پرورش بازیکنان جوان داشت و علی دانایی‌فرد مربی تیم اصلی باشگاه در همان دهه ۱۳۲۰ سرپرستی و مدیریت تیم جوانان باشگاه را بر عهده داشت[۲۴۴] و تاج علاوه بر شهرهای دیگر در تهران نیز تیمهای پایه و اقماری داشت و بسیاری از بازیکنان سرشناس باشگاه و دیگر باشگاه‌های ایرانی از این تیم‌ها رشد کردند. با ورود رایکوف به تیم تاج در اواخر دهه ۱۳۴۰، تمامی تیمهای پایه برای مدتی زیر نظر وی قرار گرفتند و بازیکنانی همچون حسن روشن، حسن نظری و ایرج دانایی‌فرد زیر نظر وی و علی دانایی‌فرد، مربی وقت تیمهای پایه تاج، رشد کردند و حتی به تیم ملی ایران در جام جهانی ۱۹۷۸ آرژانتین نیز پیوستند.[۲۳۹]
در حال حاضر تیمهای پایه استقلال در چهار رده سنّی امید، زیر ۱۹ سال، زیر ۱۷ سال و زیر ۱۵ سال فعال هستند[۲۴۵][۲۴۶] و در رده‌های سنی مختلف لیگ فوتبال استان تهران شرکت می‌کنند. تیم امید استقلال در سال ۱۳۹۷ قهرمان امیدهای تهران شد[۲۴۷] و تیمهای زیر ۱۹ سال، زیر ۱۷ سال و زیر ۱۵ سال در لیگ فوتبال تهران به ترتیب چهارم، هفتم و ششم شدند.[۲۴۸][۲۴۹][۲۵۰]
تیمهای استقلال در گذشته در ورزشگاه مرغوبکار تمرین می‌کردند[۲۵۱] اما هم‌اکنون در ورزشگاه امام رضا تمرین می‌کنند.[۲۵۲] از آذر ۱۳۹۹ ناصر فریادشیران به عنوان رئیس آکادمی استقلال فعالیت می‌کند.[۲۵۳] در فصل ۱۳۹۹ در رده‌های امید، نوجوانان و نونهالان به ترتیب آرش برهانی، علیرضا اکبرپور و حسین صدرمحمدی مربیان تیمهای پایه استقلال هستند.[۲۵۴]
تیم زنان
باشگاه تاج، نخستین باشگاه فوتبال در ایران بود که برای زنان کلاس فوتبال تمرینی گذاشت و از پیشگامان فوتبال زنان در ایران بود. نخستین تیم فوتبال بانوان در ایران توسط تاج در ۱۳۴۹ تأسیس شد و علی دانایی‌فرد از نخستین سرمربی‌های این تیم بود. اولین مسابقه فوتبال زنان در ایران نیز بین دو تیم تاج و دیهیم (از تیمهای پایه تاج) در دو نیمه ۳۰ دقیقه‌ای در ۲ بهمن ۱۳۴۹ برگزار شد و ۲ تیم به نتیجه ۱–۱ رسیدند. بعد از تاج تیمهای دیگر از جمله دیهیم و عقاب و پرسپولیس تیمهای بانوان خویش را تشکیل دادند اما در سال‌های ابتدایی فاصله تیم تاج با تیمهای دیگر بسیار بود.[۲۵۵][۲۵۶]
در بهمن ۱۳۸۷، خبر بازی دوستانه تیم نوجوانان پسر (به مربیگری علیرضا منصوریان) و تیم دختران استقلال منتشر شد. این واقعه پس از انقلاب بی‌سابقه بود و جنجال و واکنش‌های بسیاری برانگیخت.[۲۵۷][۲۵۸] این بازی دوستانه، منجر به انحلال تیم زنان استقلال شد.[۲۵۹] در ۱۳۹۳ مجدداً تیم بانوان استقلال فعال شد اما در ۱۳۹۵ و به دستور مدیر عامل استقلال رضا افتخاری این تیم برای دومین بار (و سومین بار بعد از انقلاب ایران) تعطیل شد.[۲۶۰] این در حالی بود که تیم زنان استقلال در آن زمان کارش را از دسته دو شروع کرده بود و با قهرمانی در دسته یک به لیگ برتر بانوان راه یافته بود.[۲۶۱]
ورزش‌های دیگر
این باشگاه از همان ابتدای فعالیتش در دهه ۱۳۲۰ در چندین رشته ورزشی مختلف فعال بود و باشگاه فوتبال تنها تیم فوتبال سازمان ورزشی و فرهنگی تاج محسوب می‌شد. این سازمان در زمان اوج فعالیتش در سال‌های پیش از انقلاب به غیر از فوتبال در هجده رشته ورزشی مردان و دوازده رشته ورزشی بانوان فعالیت داشت و در چهارده رشته ورزشی قهرمان باشگاه‌های ایران شده بود. رشته‌های ورزشی مردان عبارت بودند از: کشتی آزاد و فرنگی، جودو، وزنه‌برداری، بوکس، پرورش اندام، والیبال، بسکتبال، بدمینتون، دو و میدانی، تنیس، تنیس روی میز، شنا و شیرجه، دوچرخه‌سواری، شمشیربازی، کوهنوردی، اسکی و ورزش‌های رزمی. رشته‌های ورزشی بانوان نیز شامل: والیبال، بسکتبال، بدمینتون، دو و میدانی، تنیس، تنیس روی میز، شنا و شیرجه، دوچرخه‌سواری، شمشیر بازی، کوهنوردی، اسکی و ورزش‌های رزمی می‌شدند.[۳۵] از میان موفق‌ترین تیمهای سازمان فرهنگی ورزشی تاج می‌توان به تیمهای والیبال زنان و مردان تاج اشاره کرد. تیم والیبال زنان تاج در ۱۳۴۲ و در هنگام تشکیل تیم ملی والیبال زنان ایران و برگزاری نخستین بازی تیم ملی، به عنوان تیم قهرمان والیبال زنان باشگاه‌های تهران اسکلت اصلی تیم ملی را تشکیل داد و تیم ملی بر پایه بازیکنان تیم تاج شکل گرفت.[۲۶۲] تیم والیبال مردان تاج نیز از موفق‌ترین تیمهای سازمان تاج بود و در دوره دوم و سوم جام پاسارگاد قهرمان ایران شده بود.[۲۶۳][۲۶۴]
تقریباً تیمهای تمامی این رشته‌ها پس از انقلاب تعطیل شدند اما استقلال در دهه‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ برای مدتی صاحب تیمهای فوتسال زنان[۲۶۵] و مردان شده بود که آن تیم‌ها نیز بعدتر منحل شدند.[۲۶۶] در ۱۳۹۷ و بعد از سال‌ها عدم تیم‌داری در رشته‌های ورزشی دیگر، استقلال اقدام به تیم‌داری در رشته دو و میدانی کرد و با تیم دو و میدانی‌اش در مسابقات قهرمانی ایران حاضر و موفق به کسب مقام دومی نیز شد.[۲۶۷] سرمربی این تیم هادی سپهرزاد دونده ملی‌پوش ایران بود.[۲۶۸] استقلال در تابستان ۱۳۹۹ اقدام به بازگشایی تیم کشتی کرد و رضا یزدانی کشتی‌گیر ملی‌پوش ایران به عنوان سرمربی این تیم برگزیده شدو استقلال در لیگ برتر کشتی ایران حاضر شد.[۲۶۹][۲۷۰]
آمار و رکوردها
رکوردهای تیمی
باشگاه استقلال با مجموع ۳۸ عنوان قهرمانی رسمی استانی، کشوری و قاره‌ای، دومین تیم پر افتخار باشگاهی فوتبال ایران است. نخستین قهرمانی رسمی باشگاه استقلال، قهرمانی در مسابقات جام حذفی باشگاه‌های تهران ۱۳۲۶ و جدیدترین قهرمانی استقلال، قهرمانی در سوپرجام فوتبال ایران ۱۴۰۱ است. استقلال در میان تیمهای حاضر در برترین سطح فوتبال ایران باسابقه‌ترین تیم است و تنها تیمی‌ست که از دهه ۱۳۲۰ تاکنون همچنان در بالاترین سطح فوتبال ایران فعال است و همچنین تنها تیمی‌ست که از ابتدای برگزاری جام‌های باشگاهی سراسری در ایران در دهه ۱۳۴۰ در هر دهه خورشیدی حداقل یک بار قهرمان ایران شده است. استقلال تنها قهرمان هر پنج سیستم لیگ ایران، جام منطقه‌ای، جام تخت جمشید، لیگ قدس، جام آزادگان و لیگ برتر خلیج فارس نیز هست.[۲۷۱] پر گل‌ترین پیروزی تاریخ باشگاه در ۶ دی ۱۳۳۶ و از مسابقات جام حذفی تهران ۱۳۳۶ رقم خورد. در این بازی تاج با ۱۸ گل تیم داریوش را شکست داد.[۳۳]
در لیگ برتر بعد از برگزاری نوزده دوره، این باشگاه در کنار تیمهای پرسپولیس، سپاهان و ذوب آهن تنها تیمی است که در تمامی ادوار این لیگ حاضر بوده و در مجموع با ۹۲۹ امتیاز، ۷۷۳ گل زده و ۲۵۵ برد در تمامی این زمینه‌ها رکورددار است و در رتبه اول جدول کلی لیگ برتر قرار دارد.[۲۷۲] همچنین استقلال نخستین تیمی است که توانست بیش از ۱٬۰۰۰ امتیاز در لیگ برتر کسب کند، استقلال در ۱۰ آبان ۱۳۹۸ و در بازیهای هفته نهم نوزدهمین دوره لیگ برتر از مرز ۱٬۰۰۰ امتیاز گذشتند.[۲۷۳] در فصل ۸۸–۱۳۸۷ استقلال موفق شد ۷۰ گل بزند که رکورد تعداد گل زده در یک فصل فوتبال ایران است.[۲۷۱]
تاج نخستین تیم ایرانی بود که در رقابتهای بین‌المللی موفق به کسب قهرمانی شد، قهرمانی تاج تهران در مسابقات باشگاهی قهرمانی آسیا ۱۳۴۹ نخستین قهرمانی یک تیم ایرانی در مسابقات بین‌المللی بود.[۲۷۴] همچنین استقلال پرافتخارترین و باسابقه‌ترین باشگاه ایرانی در لیگ قهرمانان آسیا است.[۲۷۵] تیم تاج در سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی) برای نخستین بار در سومین دوره مسابقات جام باشگاه‌های آسیا شرکت کرد و موفق شد بدون شکست خوردن در بازیها مقام قهرمانی را کسب کند. استقلال در سومین حضور خود در جام باشگاه‌های آسیا در سال ۷۰–۱۳۶۹ (فصل ۹۱–۱۹۹۰) باز هم بدون شکست موفق به فتح جام شد تا تنها تیم ایرانی باشد که موفق شده بیش از یک بار یک جام بین‌المللی را فتح کند. استقلال تا به امروز در لیگ قهرمانان آسیا دو عنوان قهرمانی در سال‌های ۱۹۷۰ میلادی (۱۳۴۹ خورشیدی) و ۹۱–۱۹۹۰ میلادی (۷۰–۱۳۶۹ خورشیدی)، دو جایگاه نایب قهرمانی و سه عنوان سومی کسب کرده است. همچنین آبی‌های تهرانی ۷ بار به مرحله نیمه نهایی لیگ قهرمانان آسیا راه یافته‌اند.[۲۷۶][۲۷۷] استقلال با ۱۶ بار حضور در لیگ قهرمانان آسیا،[پانویس ۱] دو عنوان قهرمانی، دو عنوان نائب قهرمانی، دو عنوان سومی، ۱۰۷ بازی، ۵۳ برد و ۱۷۲ گل زده پرافتخارترین تیم ایرانی و سومین تیم پر افتخار در این بازیها است. در مجموع رقابتهای آسیایی و با در نظر گرفتن مسابقات جام برندگان جام آسیا، استقلال با ۱۲۵ بازی، ۶۱ برد و ۲۰۹ گل زده در میان تیمهای ایرانی رکورددار است. همچنین استقلال نخستین تیم ایرانی‌ست که بیش از ۱۰۰ بازی در آسیا انجام داده، بازی برگشت استقلال و بوریرام تایلند در مرحله یک چهارم نهایی لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۱۳ صدمین بازی این تیم بود.[۲۷۸]
رکورد باشگاه در زمینه تعداد بازی متوالی بدون شکست ۶۳ بازی می‌باشد. تیم استقلال از ۲۲ اسفند ۱۳۶۸ تا ۲۵ آذر ۱۳۷۰ در ۶۳ بازی رسمی متوالی شکست نخورد. این ۶۳ بازی متشکل بود از ۹ بازی در باشگاه‌های آسیا، ۱۱ بازی در جام آزادگان، ۲۸ بازی در باشگاه‌های تهران، ۱۴ بازی در جام حذفی ایران و ۱ بازی در جام حذفی تهران.[۲۷۹] استقلال در این بازیها ۴۶ برد و ۱۷ مساوی به دست آورد. رکورد بعدی باشگاه در این زمینه ۳۱ بازی متوالی بدون شکست می‌باشد که در ۵۳–۱۳۵۲ اتفاق افتاده است.[۲۸۰][۲۸۱] استقلال اولین تیم لیگ برتری که در فصل۱۴۰۲–۰۳لیگ برتر موفق شد به رکورد هزار گل زده در تاریخ لیگ برتر برسد و تعداد گلهایش چهار رقمی شد[۲۸۲]
رکوردهای انفرادی
از میان رکوردهای شخصی بازیکنان استقلال در زمان حضورشان در باشگاه می‌توان به ترانسفر بیوک جدیکار در ۱۳۳۷ به تیم ویکتوریا ۱۸۸۹ آلمان اشاره کرد، وی نخستین لژیونر تاریخ فوتبال ایران[۲۸۴] و آسیا[۲۸۵] است. نخستین گل ایران در ادوار جام جهانی را نیز ایرج دانایی‌فرد، بازیکن وقت تیم تاج به ثمر رساند، دیگر گل ایران در جام جهانی ۱۹۷۸ آرژانتین هم توسط یک بازیکن تاج، حسن روشن به ثمر رسید. این دو بازیکن در دیدار خداحافظی پله به تیم منتخب جهان هم دعوت شدند.[۲۸۶] مهدی پاشازاده دیگر بازیکن استقلال است که در زمان بازی در این تیم به تیم منتخب جهان هم دعوت شده بود.[۲۸۷] دو بازیکن استقلال نیز موفق به کسب عنوان آقای گلی در مسابقات بین‌المللی شده‌اند، غلامحسین مظلومی با پنج گل در مسابقات جام باشگاه‌های آسیا ۱۹۷۰و صمد مرفاوی با شش گل در مسابقات فصل ۹۱–۱۹۹۰ موفق به کسب عنوان آقای گل مسابقات جام باشگاه‌های آسیا شدند.[۲۸۸] در ۲۰۱۰ میلادی نیز بر اساس نظرسنجی سایت فدراسیون بین‌المللی تاریخ و آمار، فرهاد مجیدی کاپیتان آن زمان استقلال به عنوان محبوب‌ترین بازیکن جهان در ۲۰۱۰ شناخته شد.[۲۸۹] حسین حسینی در تاریخ ۲۲ آبان سال ۱۳۹۶ رکورد کلین‌شیت ایران را جابجا کرد و حدنصاب ۸۷۳ دقیقه گل نخوردن را از خود بر جای گذاشت.[۲۹۰] حسینی نزدیک به ۲۲ ماه رکورددار کلین‌شیت در ایران بود و این رکورد توسط پیام نیازمند (دروازه‌بان وقت تیم سپاهان) در آبان سال ۱۳۹۸ به ۹۴۰ دقیقه ارتقا یافت. نکته مهم در رکورد حسینی این است که این رکورد در طول بازیهای یک فصل اتفاق افتاد.[۲۹۱]
افتخارات
استقلال با کسب ۳۸ عنوان قهرمانی رسمی در جام‌های قاره‌ای، کشوری و استانی (بالاترین سطح) دومین تیم پرافتخار باشگاهی فوتبال ایران است.[۲۹۲][۲۹۳][۲۹۴][۳۸][۲۹۵]
| جام‌های رسمی باشگاه استقلال[۲۹۶][۲۹۷] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| نوع | رقابت‌ها | قهرمانی | فصل‌های قهرمانی | نایب‌قهرمانی | فصل‌های نایب‌قهرمانی | ||
| داخلی | کشوری | جام قهرمانی فوتبال ایران | ۱ | ۱۳۳۶ | — | — | |
| لیگ‌های سراسری ایران | ۹ | ۱۳۴۹، ۱۳۵۳، ۶۹–۱۳۶۸، ۷۷–۱۳۷۶، ۸۰–۱۳۷۹، ۸۵–۱۳۸۴، ۸۸–۱۳۸۷، ۹۲–۱۳۹۱، ۰۱–۱۴۰۰ | *۱۱ | ۱۳۵۲، ۷۱–۱۳۷۰، ۱۳۷۳، ۷۸–۱۳۷۷، ۷۹–۱۳۷۸، ۸۱–۱۳۸۰، ۸۳–۱۳۸۲، ۹۰–۱۳۸۹، ۹۶–۱۳۹۵، ۹۹–۱۳۹۸، ۰۳–۱۴۰۲ | |||
| جام حذفی ایران | *۷ | ۵۷–۱۳۵۶، ۷۵–۱۳۷۴، ۷۹–۱۳۷۸، ۸۱–۱۳۸۰، ۸۷–۱۳۸۶، ۹۱–۱۳۹۰، ۹۷–۱۳۹۶ | ۷ | ۱۳۶۹، ۷۸–۱۳۷۷، ۸۳–۱۳۸۲، ۹۵–۱۳۹۴، ۹۹–۱۳۹۸، ۰۰–۱۳۹۹، ۰۲–۱۴۰۱ | |||
| سوپر جام ایران | ۱ | ۱۴۰۱ | *۱ | ۱۳۹۷ | |||
| استانی (بالاترین سطح) |
جام باشگاه‌های تهران | ۱۳ | ۱۳۲۸، ۱۳۳۱، ۱۳۳۵، ۱۳۳۶، ۱۳۳۸، ۴۰–۱۳۳۹، ۱۳۴۱، ۴۸–۱۳۴۷، ۵۰–۱۳۴۹، ۱۳۵۱، ۱۳۶۲، ۱۳۶۴، ۱۳۷۰ | ۶ | ۱۳۲۵، ۱۳۳۰، ۱۳۴۸، ۱۳۶۱، ۱۳۶۸، ۱۳۶۹ | ||
| جام حذفی تهران | ۴ | ۲۷–۱۳۲۶، ۱۳۳۰، ۳۸–۱۳۳۷، ۱۳۳۹ | ۳ | ۱۳۲۵، ۳۷–۱۳۳۶، ۱۳۴۹ | |||
| سوپر جام تهران | *۱ | ۱۳۷۳ | — | — | |||
| قاره‌ای | لیگ قهرمانان آسیا | **۲ | ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی)، ۷۰–۱۳۶۹ (۹۱–۱۹۹۰ میلادی) | **۲ | ۱۳۷۰ (۱۹۹۱ میلادی)، ۷۸–۱۳۷۷ (۹۹–۱۹۹۸ میلادی) | ||
| مجموع | ۳۸ قهرمانی | ۳۰ نایب قهرمانی | |||||
- رکورد
- * رکورد مشترک
- ** رکورد ایران
- رکورد
- * رکورد مشترک
- ** رکورد ایران
مرور کلی
سهم هر رقابت از مجموع ۳۸ جام قهرمانی:
استقلال با ۳۸ عنوان قهرمانی رسمی در طول تاریخ خود، دومین تیم پر افتخار تاریخ فوتبال ایران است و با ۲ عنوان قهرمانی، ۲ جایگاه نایب قهرمانی و ۳ مقام سومی در لیگ قهرمانان آسیا، به عنوان پرافتخارترین تیم ایرانی در تاریخ این رقابت‌ها و چهارمین تیم برتر قارهٔ آسیا شناخته می‌شود. همچنین آبی‌های تهرانی ۷ بار به مرحله نیمه نهایی لیگ قهرمانان آسیا راه یافته‌اند.[۲۹۸] باشگاه استقلال موفق‌ترین نمایندهٔ فوتبال ایران در تاریخ مسابقات لیگ قهرمانان آسیا تاکنون است.[۲۲][۲۹۹][۳۰۰]
۲ قهرمانی در لیگ قهرمانان آسیا، ۱۰ قهرمانی در لیگ‌های فوتبال ایران، ۷ قهرمانی در جام حذفی ایران، ۱ قهرمانی در سوپر جام ایران، ۱۳ قهرمانی در جام باشگاه‌های تهران، ۴ قهرمانی در جام حذفی تهران و ۱ قهرمانی در سوپر جام تهران از افتخارات رسمی داخلی و بین‌المللی این تیم هستند.[۳۰۱][۳۸][۳۰۲][۵۶]
در سال ۱۳۳۶ باشگاه استقلال قهرمان نخستین دوره جام قهرمانی فوتبال ایران شد و نخستین جام کشوری و اولین لیگ سراسری خود را کسب کرد. استقلال تنها باشگاه ایرانی است که در تمامی لیگ‌ها و جام‌های داخلی و رقابتهای سطح بالای کشوری به مقام قهرمانی دست پیدا کرده است.[۳۰۳][۳۰۴][۳۰۵][۳۰۶][۳۰۷] استقلال تنها تیم ایران است که بدون باخت قهرمان لیگ برتر خلیج فارس شده است و در جام حذفی ایران، استقلال با ۱۴ بار راه‌یابی به دیدار پایانی و ۷ قهرمانی، رکورددار باشگاه‌های ایرانی است.[۳۰۸][۳۰۹]
استقلال ایران از سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰ به تنهایی پرافتخارترین تیم فوتبال آسیا بود؛ همچنین از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹ نیز این عنوان را مشترکاً با باشگاه الهلال در اختیار داشت.[۳۱۰]
رقابتهای داخلی
رقابتهای کشوری
- جام قهرمانی فوتبال ایران
قهرمانی (۱): ۱۳۳۶
- لیگ‌های فوتبال ایران (شامل: جام قهرمانی ایران، جام منطقه‌ای، لیگ تخت جمشید، لیگ قدس، لیگ آزادگان، لیگ برتر خلیج فارس)[۳۱۱]
- جام حذفی ایران (رکورد)[۳۱۲]
- سوپر جام ایران
رقابتهای استانی (بالاترین سطح)
- جام باشگاه‌های تهران (رکورد)[۳۵]
- جام حذفی تهران[۵۶][۳۵]
- سوپر جام تهران (رکورد مشترک)[۵۶]
- قهرمانی (۱): ۱۳۷۳ (رکورد مشترک)
رقابتهای قاره‌ای
- لیگ قهرمانان آسیا (رکورد ایران)[۵۶][۴۰][۳۱۳][۳۱۴][۳۱۵][۳۱۶][۳۱۷][۳۱۸]
- قهرمانی (۲): ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی)، ۷۰–۱۳۶۹ (۹۱–۱۹۹۰ میلادی) (رکورد ایران)
نایب قهرمانی (۲): ۱۳۷۰ (۱۹۹۱ میلادی)، ۷۸–۱۳۷۷ (۹۹–۱۹۹۸ میلادی) (رکورد ایران)
مقام سومی (۳): ۱۳۵۰ (۱۹۷۱ میلادی)، ۸۱–۱۳۸۰ (۰۲–۲۰۰۱ میلادی)، ۹۲–۱۳۹۱ (۲۰۱۳ میلادی)
دوگانه‌ها و سه‌گانه‌ها
باشگاه استقلال در تاریخ خود، شش بار موفق به کسب دوگانه شده است.
- لیگ فوتبال ایران و جام باشگاه‌های تهران
- فصل ۳۷–۱۳۳۶
- جام باشگاه‌های تهران و جام حذفی تهران
- لیگ قهرمانان آسیا و لیگ فوتبال ایران
- فصل ۱۳۴۹
- لیگ قهرمانان آسیا و جام باشگاه‌های تهران
- فصل ۷۱–۱۳۷۰
- لیگ فوتبال ایران و سوپرجام فوتبال ایران
- فصل ۰۱–۱۴۰۰
باشگاه استقلال در تاریخ خود، یک بار موفق به کسب سه‌گانه شده است.
دیگر رقابت‌ها
باشگاه استقلال در طی تاریخ خود در ۱۶ جام غیررسمی، دوستانه و سطح پایین به مقام قهرمانی رسیده است.[۳۳]
بین‌المللی
جام میلز[۵۶]
- جام بوردولوی[۳۱۹]
- قهرمانی (۱): ۱۳۶۸
جام استقلال قطر[۵۶]
- قهرمانی (۱): ۱۳۷۰
جام پرزیدنت ترکمنستان[۳۲۰]
- قهرمانی (۱): ۱۳۷۶
جام بین‌المللی خزر[۳۲۱]
- قهرمانی (۱): ۱۳۷۶
داخلی
جام تاج[۳۲۲]
- قهرمانی (۱): ۱۳۳۷
جام دوستی[۳۲۳]
- قهرمانی (۱): ۱۳۵۱
- جام اتحاد
- قهرمانی (۱): ۱۳۵۲
- جشنواره بسیج[۳۲۴]
- قهرمانی (۱): ۱۳۷۱
- لیگ دسته سوم[پانویس ۲][۵۶]
- قهرمانی (۱): ۱۳۷۲
- جام کیش[۳۲۵]
- قهرمانی (۱): ۱۳۸۰
- جام اتحادیه باشگاه‌های ایران[۳۲۶]
- قهرمانی (۱): ۱۳۸۱
- جام صلح و دوستی تهران[۳۲۷]
- قهرمانی (۱): ۱۳۸۴
بازیکنان
بازیکنان کنونی
تاریخ به روز رسانی: ۱۴ آذر ۱۴۰۳
فهرست بازیکنان باشگاه فوتبال استقلال در فصل ۱۴۰۳–۱۴۰۲ به شرح زیر است:
|
|
بازیکنان قرض داده‌شده
|
بازیکنان پیشین
برای دیدن بازیکنان پیشین باشگاه که در ویکی‌پدیا مقاله دارند، رده:بازیکنان باشگاه استقلال را ببینید.
برای دیدن آمار و رکوردهای بازیکنان استقلال فهرست آمار و رکوردهای باشگاه فوتبال استقلال تهران§آمار بازیکنان را ببینید.
برای دیدن پیشینه بازیکنان استقلال در تیم ملی فوتبال ایران باشگاه استقلال و تیم ملی ایران را ببینید.
برخی بازیکنان سرشناس تاریخ باشگاه
| نام | پست بازی | نام | پست بازی |
|---|---|---|---|
 منصور پورحیدری
|
مدافع | علی جباری
|
هافبک |
| غلامحسین مظلومی
|
مهاجم | علی دانایی فرد
|
هافبک‌چپ |
| ناصر حجازی
|
دروازه‌بان | حسن روشن
|
مهاجم |
| امیر قلعه نویی
|
هافبک | آرش برهانی
|
مهاجم |
| فرهاد مجیدی
|
مهاجم |  فابیو جانواریو
|
هافبک |
 جی لوید ساموئل
|
هافبک | مجتبی جباری
|
هافبک |
| اندرانیک تیموریان
|
هافبک | جواد نکونام
|
هافبک |
| فریدون زندی
|
هافبک | سید مهدی رحمتی
|
دروازه‌بان |
| محمود فکری
|
هافبک | وریا غفوری
|
مدافع راست |
پرسنل
مربیان
به ترتیب از راست به چپ: کابلو رانگوالا، ماهیر داویدز، پیتسو موسیمانه، موسی مطلبا
نخستین مربی تاریخ باشگاه علی دانایی‌فرد بود.[۳۸] دانایی‌فرد طی ۴ نوبت مربیگری باشگاه را بر عهده داشت؛ او رکورددار دوران مربیگری به مدت ۲۲ سال و رکورددار تعداد جام‌های برده با ۱۳ جام رسمی است. در مجموع و بدون در نظر گرفتن مربیان موقت تاکنون نیمکت مربیگری استقلال ۶۴ بار بین ۳۰ مربی مختلف دست به دست شده است. از میان این مربی‌ها تنها ۸ مربی خارجی بودند که در ۹ نوبت مربی استقلال شدند. زدراکو رایکوف نخستین مربی خارجی باشگاه و نخستین مربی خارجی در باشگاه‌های ایرانی است.
مدیران
نخستین مدیر عامل باشگاه، پرویز خسروانی، از پدیدآورندگان باشگاه و از اعضای هیئت مدیره بود. در ۱۳۲۸ وی مالک باشگاه شد و پرویز شیخان را به عنوان مدیر عامل باشگاه برگزید. شیخان تا زمان انقلاب ۱۳۵۷ این پست را حفظ کرد. بعد از انقلاب و تصرف باشگاه تاج توسط انقلابی‌ها، این پست دستخوش تغییرات بسیاری شد و پس از مالکیت سازمان تربیت بدنی بر باشگاه، طی ده سال چهار نفر از کارمندان سازمان تربیت بدنی مدیران عامل باشگاه شدند.[۳۹] در ۱۳۶۸ و تغییر مدیریت سازمان تربیت بدنی، نحوه مدیریت و باشگاه نیز دستخوش تغییراتی شد و مدیریت کارمندان سازمان تربیت بدنی از استقلال رخت بست و این پست به علی آقامحمدی رسید. وی به دلیل مشغله کاری تنها برای مدت بسیار کوتاهی در این مقام بود و پست مدیریت باشگاه را به دوست و همشهری‌اش کاظم اولیایی واگذار کرد[۲۰۸] تا حداقل ثبات در پست مدیریتی باشگاه برای مدتی برقرار شود.
| کادر فنی باشگاه استقلال تهران | |
|---|---|
| سمت | نام |
| سرمربی |  پیتسو موسیمانه
|
| دستیار مربی | |
| ماهیر داویدز
| |
| سهراب بختیاری‌زاده
| |
| محمدنوازی
| |
| مربی دروازه‌بان‌ها | بهزاد غلامپور
|
| مربی بدنساز | کابلو رانگوالا
|
| فیزیوتراپ | مهبد باقری
|
| آنالیزور | کایل سولومون
|
| موسی مطلبا
| |
| سرپرست تیم | ایمان عالمی
|
| مدیر آکادمی | محمدحسین ضیایی
|
| مربی امیدها | خسرو حیدری
|
| مربی جوانان | حمید حسینی
|
| مربی نوجوانان | حمیدرضا سالمی
|
| مربی نونهالان | حسین صدر محمدی
|
| چارت مدیریتی[۳۲۸] | |
|---|---|
| نام | سمت |
| فرشید سمیعی | مدیرعامل و عضو هیئت مدیره |
| احمد شهریاری | رئیس هیئت مدیره |
| مهدی افضلی | نایب رئیس هیئت مدیره |
| مصطفی کارخانه | عضو هیئت مدیره |
| مهدی حیدرزاده | عضو هیئت مدیره |
مدیران پیشین
| فهرست مدیران باشگاه استقلال تهران | |
|---|---|
| مدیر | دوران مدیریت |
 پرویز خسروانی[۳۹]
|
۱۳۲۸–۱۳۲۴
|
| پرویز شیخان[۳۹]
|
۱۳۵۷–۱۳۲۸
|
| عنایت‌الله آتشی (سرپرست)[۳۳]
|
۱۳۵۸–۱۳۵۷
|
| عباس کردنوری[۳۹]
|
۱۳۶۴–۱۳۵۸
|
| نادر فریادشیران[۳۹]
|
۱۳۶۵–۱۳۶۴
|
| عباس نکویه[۳۹]
|
۱۳۶۸–۱۳۶۵
|
| علی آقامحمدی[۳۹]
|
۱۳۶۸
|
| کاظم اولیایی[۳۹]
|
۱۳۷۵–۱۳۶۸
|
| علی فتح‌الله‌زاده[۳۹]
|
۱۳۸۲–۱۳۷۵
|
| محمدحسین قریب[۳۹]
|
۱۳۸۴–۱۳۸۲
|
| کاظم اولیایی[۳۹]
|
۱۳۸۴
|
| محمدحسین قریب[۳۹]
|
۱۳۸۵–۱۳۸۴
|
| منوچهر صالحی (سرپرست)[۳۲۹]
|
۱۳۸۵
|
| مقداد نجف‌نژاد[۳۹]
|
۱۳۸۵
|
| محمدرضا بهمنی (سرپرست)[۳۲۹]
|
۱۳۸۶–۱۳۸۵
|
| علی فتح‌الله‌زاده[۳۹]
|
۱۳۸۷–۱۳۸۶
|
| امیررضا واعظی آشتیانی[۳۹]
|
۱۳۸۹–۱۳۸۷
|
| علی فتح‌الله‌زاده[۳۳۰]
|
۱۳۹۳–۱۳۸۹
|
| بهرام افشارزاده[۳۹]
|
۱۳۹۵–۱۳۹۳
|
| رضا حسنی‌خو[۳۳۱][پانویس ۳]
|
۱۳۹۵
|
| رضا افتخاری[۳۳۲]
|
۱۳۹۷–۱۳۹۵
|
| امیرحسین فتحی[۳۳۳][پانویس ۴]
|
۱۳۹۸–۱۳۹۷
|
| اسماعیل خلیل‌زاده (سرپرست)[پانویس ۵]
|
۱۳۹۸
|
| علی فتح‌الله‌زاده (سرپرست)
|
۱۳۹۸
|
| احمد سعادتمند
|
۱۳۹۹
|
| احمد مددی
|
۱۴۰۰–۱۳۹۹
|
| مصطفی آجورلو
|
۱۴۰۱–۱۴۰۰
|
| علی فتح‌الله‌زاده
|
۱۴۰۱–۱۴۰۲
|
| سید حجت کریمی (سرپرست)
|
۱۴۰۲
|
| علی خطیر
|
۱۴۰۳–۱۴۰۲
|
| فرشید سمیعی
|
۱۴۰۳-
|
مالکان
از گروه اولیه تشکیل‌دهنده باشگاه در سال ۱۳۲۴، پنج نفر اولین هیئت‌مدیره را ساختند. این پنج نفر، عبارت بودند از: پرویز خسروانی، یک افسر ۲۳ ساله که در مسابقات دوچرخه‌سواری کشوری قهرمان شده بود،[۳۹] اصغر نواب که دوچرخه‌ساز بود، میرزایی که نجار بود، خشایی که نگهبان بانک بود و عنایت‌الله جانان پور که کارمند تربیت بدنی بود.[۳۳۴] این هیئت مدیره نخستین مالکان باشگاه بودند تا آن که در بهمن ۱۳۲۸ پرویز خسروانی به تنهایی امتیاز باشگاه دوچرخه‌سواران را در اختیار گرفت و تا ۱۳۵۷ این عنوان را حفظ کرد. بعد از انقلاب و در حالی که باشگاه در آستانه انحلال بود، در نهایت سازمان تربیت بدنی به عنوان مالک جدید باشگاه شناخته شد و از ۱۳۸۹ با انحلال این سازمان و تشکیل وزارت ورزش و جوانان این وزارت‌خانه مالک باشگاه است. در ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ مزایده‌هایی برای فروش باشگاه استقلال برگزار شد اما در نهایت بر اساس مصوبه دیوان عدالت اداری واگذاری باشگاه استقلال به بخش خصوص منتفی شد.[۳۳۵]
| فهرست مالکان باشگاه استقلال تهران | |
|---|---|
| مالک | دوران |
| هیئت مؤسسان اولیه[۳۵]
|
مهر ۱۳۲۴ – بهمن ۱۳۲۸
|
| پرویز خسروانی[۳۹]
|
بهمن ۱۳۲۸ – ۱۳۴۷
|
| سازمان ورزشی و فرهنگی تاج[۳۳۶]
|
۱۳۴۷ – بهمن ۱۳۵۷
|
| سازمان تربیت بدنی[۳۹][۳۳۷]
|
بهمن ۱۳۵۷ – دی ۱۳۸۴
|
| وزارت رفاه و تأمین اجتماعی[۳۳]
|
دی ۱۳۸۴ – تیر ۱۳۸۶
|
| سازمان تربیت بدنی[۳۹]
|
تیر ۱۳۸۶ – دی ۱۳۸۹
|
| وزارت ورزش و جوانان[۳۹]
|
دی ۱۳۸۹ – اردیبهشت ۱۴۰۳
|
| شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس
|
اردیبهشت ۱۴۰۳ – اکنون
|
درآمدزایی و دارایی‌ها
باشگاه استقلال با وجود حرفهای بودن ظاهری در عمل برخلاف باشگاه‌های حرفهای واقعی درآمدزا نیست چرا که به دلیل دولتی و غیر حرفهای بودن ساختار فوتبال ایران، استقلال با وجود داشتن طرفداران فراوان و امکان درآمدزایی بالقوه، از اصلی‌ترین راه‌های درآمدزایی محروم[۱۰۷] و همواره به‌طور مستقیم وابسته به بودجه دولتی خود است.[۷۲]
سازمان صدا و سیما به عنوان تنها تلویزیون دولتی ایران همواره به شکل اختصاصی و انحصاری بازیهای باشگاه استقلال را پخش می‌کند و با وجود درآمد سرشاری که از این طریق دارد[۳۳۸] به بهانه دولتی بودن این باشگاه از پرداخت حق پخش سر باز زده و تلاش‌های مدیران مختلف باشگاه برای دریافت حق پخش در طی سال‌های اخیر بی‌نتیجه مانده و بدین ترتیب باشگاه استقلال از درآمدزایی از طریق اصلی‌ترین منبع درآمد یک باشگاه حرفهای بازمانده است.
دارایی‌ها
مجموعه ورزشی تاج تا پیش از انقلاب دارای ۵ باشگاه ورزشی در تهران و ۶۶ باشگاه در شهرستان‌ها بود.[۳۵] تاج همچنین در کشورهای ترکیه (با نام باشگاه تاج‌اسپور)[۳۳۹] و قطر نیز دارای باشگاه‌هایی بود که با انقلاب ۱۳۵۷ این اماکن از مالکیت باشگاه خارج شدند.[۳۴۰] باشگاه‌های تاج در تهران شامل کاخ مرکزی تاج در خیابان بهارستان، باشگاه ورزشی پله در خیابان نظام آباد، کلوپ بانوان تاج در خیابان لس‌آنجلس (حجاب کنونی)، کلوپ تنیس تاج در خیابان پهلوی (ولی‌عصر فعلی) و کلوپ رضا پهلوی در نازی‌آباد بودند. تاج همچنین دارای دو فروشگاه ورزشی در تهران در خیابان‌های شاه‌رضا و بهارستان بود. با انقلاب ایران و در روز ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ کاخ مرکزی تاج و سایر اماکن متعلق به باشگاه تاج به تصرف کمیته‌های انقلاب درآمدند[۳۵] مکان‌های ورزشی در اختیار سازمان تربیت بدنی قرار گرفت و اماکن اداری یا خدماتی دیگر همچون فروشگاه ورزشی باشگاه به ارگان‌هایی مانند سازمان تبلیغات اسلامی واگذار گردید.[۵۵] تلاش‌های باشگاه استقلال برای بازپس‌گیری این اماکن تا به حال موفق نبوده است. باشگاه استقلال در تیر ۱۳۸۸، با پرداخت ۲ میلیارد تومان مالک ۱٪ از سهام بانک تات شد،[۳۴۱] این کار در آغاز با استقبال کارشناسان روبرو شد و اقدامی جهت سودآوری آینده باشگاه دانسته‌شد.[۳۴۲] در پایان ۱۳۸۸، استقلال به دلیل اختلاف‌های مدیریتی سهمش را با ۱۸٪ سود واگذار کرد.[۳۴۳]
در حال حاضر باشگاه استقلال مالک ورزشگاه مرغوبکار[۳۴۴] و کمپ ناصر حجازی است. در روز ۱۶ تیر ۱۳۸۷، کلنگ کمپ اختصاصی باشگاه استقلال در پارک ارم تهران به زمین‌خورد[۳۴۵] و علی فتح‌الله‌زاده، مدیرعامل آن زمان استقلال اعلام کرد که ارزش این کمپ ۷۰ میلیارد تومان است.[۳۴۶] در پایان در بهار ۱۳۹۰ فتح‌الله‌زاده کمپ اختصاصی باشگاه را افتتاح کرد. کمپ اختصاصی استقلال تهران به یاد و نام بازیکن و مربی سابق استقلال، ناصر حجازی نامگذاری شده است.
جستارهای وابسته
- پیشینه باشگاه فوتبال استقلال تهران
- فهرست افتخارات باشگاه فوتبال استقلال تهران
- آمار و رکوردهای باشگاه فوتبال استقلال
- باشگاه فوتبال استقلال تهران در رقابتهای آسیایی
- فهرست بازیهای بین‌المللی باشگاه فوتبال استقلال تهران
- فهرست فصل‌های باشگاه فوتبال استقلال تهران
- آمار باشگاه فوتبال استقلال تهران برابر حریفان لیگ
- آمار باشگاه فوتبال استقلال تهران برابر حریفان جام حذفی
- فهرست بازیکنان خارجی باشگاه فوتبال استقلال تهران
- فهرست مربیان باشگاه فوتبال استقلال تهران
- فهرست کاپیتان‌های باشگاه فوتبال استقلال تهران
یادداشت‌ها
- ↑ آمار جام باشگاه‌های آسیا و لیگ قهرمانان آسیا در یک ردیف قرار گرفته‌اند.
- ↑ استقلال در جام آزادگان ۱۳۷۱ به مقام پنجمی رسید اما به دلیل سهمیه‌بندی استانی مسابقات برای فصل بعدی مجبور به شرکت کردن در سوپر جام تهران شد تا سهمیه تهران برای فصل بعد را کسب کند. به دنبال عدم موفقیت در این مسابقات و پر بودن سهمیه تهران در دسته دو لیگ آزادگان استقلال به مسابقات دسته سه فرستاده شد. برای اطلاعات بیشتر باشگاه استقلال در فصل ۱۳۷۱ را ببینید.
- ↑ حسنی‌خو تنها ۳ روز بعد از انتصاب به سمت مدیرعاملی باشگاه از کار خود کناره‌گیری کرد.
- ↑ در پی استعفای رضا افتخاری، مدیر پیشین باشگاه، در ۲۷ تیر ۱۳۹۷ فتحی به عنوان سرپرست موقت انتخاب شد و در ۸ بهمن همان سال به عنوان مدیرعامل برگزیده شد.
- ↑ پس از استعفای فتحی در میانه‌های فصل ۹۹–۱۳۹۸، خلیل‌زاده به عنوان سرپرست سمت مدیرعاملی باشگاه استقلال تا پایان فصل انتخاب شد.
منابع
- ↑ «باشگاه فرهنگی ورزشی استقلال ایران». سامانه شناسه ملی اشخاص حقوقی کشور. ۱۰۱۰۰۲۴۸۱۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ آبان ۱۳۹۸.
- ↑ «استقلال در کنار رئال مادرید/ محبوبیت آبی‌های پایتخت جهانی شد». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در ۶ مرداد ۱۳۹۹.
- ↑ «گالری تصاویر پیروزی پسران آبی در اهواز با طعم جام». هاژه. دریافت‌شده در ۹ تیر ۱۳۸۹.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ "Esteghlal the Iranian Crown". Fifa (به انگلیسی). 16 Sep 2009. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 13 December 2017.
- ↑ «پایان اردوی آبی پوشان تهران در کیش». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ دی ۱۳۸۵.
- ↑ «فوتبال علمی این بود، دروغ بود دروغ بود». فارس‌نیوز. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۱ مرداد ۱۳۹۷.
- ↑ «دربی غول‌های آبی آسیا از نگاه آمار». مشرق‌نیوز. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ اسفند ۱۳۹۷.
- ↑ Zarei, Asghar. "Iran – List of Foundation Dates" (به انگلیسی). RSSSF. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 17 September 2012.
- ↑ «اختصاصی؛ پیتسو موسیمانه سرمربی استقلال شد». ورزش ۳.
- ↑ «اطلاعیه باشگاه استقلال دربارهٔ کسب مجوز حرفهای؛ بدون مشکل و با سربلندی در لیگ قهرمانان آسیا حاضر می‌شویم». خبرگزاری تسنیم. ۱۹ آبان ۱۳۹۶.
- ↑ «صدور مجوز حضور استقلال و پرسپولیس در لیگ قهرمانان آسیا». football-tribe.com. ۲۱ آبان ۱۳۹۶.
- ↑ «فوتبال ایران به قلم "فردوسی پور" در WorldSoccer». ایسنا. ۲۰۰۸-۱۰-۲۱. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۲۶.
- ↑ «در مورد باشگاه استقلال در ویکی تابناک بیشتر بخوانید». www.tabnak.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۱.
- ↑ «استقلال با ۳۸ جام قهرمانی پر افتخارترین تیم فوتبال ایران شد». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «سوپرجامی که رکورد آبی‌ها را بهبود بخشید/ استقلال پرافتخارترین باشگاه ایران». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «جام شماره ۳۸ در ویترین آبی‌ها». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «استقلال سومین تیم برتر آسیا از نگاه سایت گل».
- ↑ «استقلال، پرافتخارترین تیم تاریخ». روزنامه خبر ورزشی. دریافت‌شده در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.[پیوند مرده]
- ↑ Naraghi, Hooshyar F. "Iran – List of Champions" (به انگلیسی). RSSSF. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 17 September 2012.
- ↑ «رده‌بندی جام حذفی ایران». وبگاه رسمی جام حذفی فوتبال ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ "Asian Champions' Cup − Finals" (به انگلیسی). Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation. ۴ فوریه ۲۰۲۰. Archived from the original on 28 March 2019. Retrieved 29 March 2013.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ «پورحیدری و استقلال؛ همچنان پرافتخارترین‌ها». روزنامه گل. ۵ اسفند ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳ دی ۱۳۹۱.
- ↑ "معرفی پرافتخارترین باشگاه‌های آسیا/ استقلال چهارم شد".
- ↑ «استقلال همچنان پرافتخارترین تیم ایرانی در آسیا». دریافت‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۷.
- ↑ «نگاهی به تاریخچه افتخارات استقلال / دو ستاره جعلی». خبرآنلاین به نقل از ایسنا. ۷ فروردین ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- ↑ "IFFHS HISTORY: CONTINENTAL CENTURY CLUBS (1900–1999)" (به انگلیسی). IFFHS. November 17, 2017. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved November 21, 2017.
- ↑ "Asia's Club of the Century" (به انگلیسی). فدراسیون بین‌المللی تاریخ و آمار فوتبال. ۱۶ مه ۲۰۱۳. Retrieved 16 May 2019.
- ↑ "The best clubs of Asia" (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 21, 2017.
- ↑ "ROLL OF HONOUR" (به انگلیسی). AFC. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved November 21, 2017.
- ↑ «برندهای ارزشمند ایران معرفی شدند». خبرآنلاین. ۲۱ دی ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۷ مرداد ۱۳۹۴.
- ↑ «با ارزش‌ترین تیمهای لیگ برتر ایران را بشناسید/استقلال در صدر - خبرآنلاین». www.khabaronline.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۷-۰۴.
- ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ ۳۲٫۲ "FOOTBALL". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی). Archived from the original on 17 May 2019. Retrieved January 24, 2018.
- ↑ ۳۳٫۰۰ ۳۳٫۰۱ ۳۳٫۰۲ ۳۳٫۰۳ ۳۳٫۰۴ ۳۳٫۰۵ ۳۳٫۰۶ ۳۳٫۰۷ ۳۳٫۰۸ ۳۳٫۰۹ ۳۳٫۱۰ ۳۳٫۱۱ ۳۳٫۱۲ ۳۳٫۱۳ ۳۳٫۱۴ ۳۳٫۱۵ ۳۳٫۱۶ «استقلال ۶۶ ساله شد!». گل.کام. ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۳. خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ نام «:3» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ «علی دانایی فرد». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ ۳۵٫۰۰ ۳۵٫۰۱ ۳۵٫۰۲ ۳۵٫۰۳ ۳۵٫۰۴ ۳۵٫۰۵ ۳۵٫۰۶ ۳۵٫۰۷ ۳۵٫۰۸ ۳۵٫۰۹ ۳۵٫۱۰ ۳۵٫۱۱ ۳۵٫۱۲ «روزگاران تلخ و شیرین دو باشگاه تاج و شاهین. (م. گئومات)». پیک ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ نوامبر ۲۰۱۷. خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ نام «:2» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ «سربازهای عنوان دار قهرمان شدند». روزنامه شرق. ۲۲ دی ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «یک خارجی و یک نخست‌وزیر در استقلال 70 سال قبل!». خبرگزاری دانا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ ۳۸٫۲ ۳۸٫۳ «دربارهٔ باشگاه». وبگاه باشگاه استقلال تهران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۲.
- ↑ ۳۹٫۰۰ ۳۹٫۰۱ ۳۹٫۰۲ ۳۹٫۰۳ ۳۹٫۰۴ ۳۹٫۰۵ ۳۹٫۰۶ ۳۹٫۰۷ ۳۹٫۰۸ ۳۹٫۰۹ ۳۹٫۱۰ ۳۹٫۱۱ ۳۹٫۱۲ ۳۹٫۱۳ ۳۹٫۱۴ ۳۹٫۱۵ ۳۹٫۱۶ ۳۹٫۱۷ ۳۹٫۱۸ ۳۹٫۱۹ ۳۹٫۲۰ ۳۹٫۲۱ ۳۹٫۲۲ ۳۹٫۲۳ ۳۹٫۲۴ «از صاحب منصب طاغوت تا دروازه‌بان ذخیره». هفته‌نامه تماشاگر. همشهری. ۲۴ مهر ۱۳۸۹. صص. ۳۶ و ۳۷. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۲ مرداد ۱۳۹۷.
- ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ ۴۰٫۲ ۴۰٫۳ «باشگاه فرهنگی ورزشی استقلال تهران». تاریخ ورزش ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۷. خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ نام «:4» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ «آشنایی با باشگاه استقلال تهران». همشهری‌آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ بهمن ۱۳۹۴.
- ↑ «پیشینه بازی فوتبال در افغانستان». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «کابل، اولین سفر خارجی استقلال». فوتبال آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ ۴۴٫۲ «زدرادکو رایکوف». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «قهرمانی آسیایی تاج: بازخوانی فروردین شیرین ۱۳۴۹». فرهنگستان فوتبال. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «تاج». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «تاج (استقلال)». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «تاج (استقلال)». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «تاج (استقلال)». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «افتخاراتی که بالکانی‌ها برایمان آفریدند». www.varzesh3.com. ۲۸ آبان ۱۳۹۳.
- ↑ «جام حذفی فوتبال ایران - لیست قهرمانان جام حذفی». جام حذفی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۸ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «مروری بر لیگی که ناتمام ماند». باشگاه خبرنگاران جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «شبی که باشگاه استقلال به تصرف درآمد». عصر ایران به نقل از مجلهٔ دنیای ورزش. ۲۳ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ فوریه ۲۰۱۳.
- ↑ رستم‌پور، مهدی (۲۳ بهمن ۱۳۸۹). «انقلاب ورزشی زودتر از انقلاب فرهنگی آغاز شد». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ فوریه ۲۰۱۳.
- ↑ ۵۵٫۰ ۵۵٫۱ «ساختمان پرماجرای تربیت‌بدنی استان تهران». افکارنیوز. ۲۳ بهمن ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ ۵۶٫۰۰ ۵۶٫۰۱ ۵۶٫۰۲ ۵۶٫۰۳ ۵۶٫۰۴ ۵۶٫۰۵ ۵۶٫۰۶ ۵۶٫۰۷ ۵۶٫۰۸ ۵۶٫۰۹ ««تاج» چگونه «استقلال» شد؟». ایسنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰. خطای یادکرد: برچسب
<ref>نامعتبر؛ نام «:0» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ «ظهور آبی و قرمز در تاریکخانه سیاست». روزنامه اعتماد. ۲۲ مهر ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «خواندنی‌های تاریخی استقلال به روایت کردنوری؛ دست رد دهداری بر سینه آبی‌ها/ چرا نام استقلال "پیروزی" نشد؟». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «جام تخت جمشید». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «وب سایت رسمی باشگاه استقلال». ۲۳ فوریه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «همه مربیان تاریخ استقلال؛ مظلومی مربی بیست و پنجم». عصرایران. ۲۲ خرداد ۱۳۸۹.
- ↑ «روسای ورزش ایران، میراثی ۸۰ ساله». ایسنا. ۱۸ اکتبر ۲۰۱۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «لیگ سراسری قدس چگونه و چند دوره برگزار شد». وبگاه تابناک. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «شهریور ماه خاطرات تلخ و شیرین سرخابی‌ها/ برتری با آبی‌هاست!». خبرگزاری مهر. ۲۲ اوت ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ "Asian Club Competitions 1990/91". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 2 October 2018. Retrieved January 25, 2018.
- ↑ «سالگرد دومین قهرمانی استقلال در آسیا؛ سالی که آبی‌ها دو ستاره شدند». طرفداری. ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۷.
- ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ ۶۷٫۲ "Asian Club Competitions 1991/92". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 28, 2017.
- ↑ «نوستالژی/ یادی از استقلال اوایل دهه 70/ استقلال چطور به دسته سوم سقوط کرد؟». برنامه نود. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ "Asian Club Competitions 1998/99". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 15 October 2018. Retrieved February 22, 2018.
- ↑ «مقصریم همه :زاده فتح‌الله». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «لیست 165 مربی نه دوره لیگ برتر». عصرایران. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ ۷۲٫۰ ۷۲٫۱ ۷۲٫۲ ۷۲٫۳ ۷۲٫۴ «فوتبال ایران به قلم "فردوسی پور" در WorldSoccer». ایسنا. ۲۱ اکتبر ۲۰۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «مروری بر ادوار گذشته لیگ برتر». روزنامه گل. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «لیگ برتر فوتبال ایران / ۷ گل در اصفهان تا پله آخر قهرمانی پاس». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ ۷۵٫۰ ۷۵٫۱ "Asian Club Competitions 2013". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 28, 2017.
- ↑ الهام ملکی (۱۱ مهر ۱۳۹۶). «وینفرید شفر تا پایان فصل استقلالی شد + (عکس)». استقلال نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «استقلال قهرمان جام سی‌ویکم شد/ شفر در اولین روز تمدید جام گرفت!». خبرگزاری مهر. ۳ مه ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳ مه ۲۰۱۸.
- ↑ "Dall'Inter all'Iran: la lunga parabola di Andrea Stramaccioni". Fox Sports (به ایتالیایی). 2019-06-13. Archived from the original on 18 June 2019. Retrieved 2019-06-18.
- ↑ «چهل سال با مرد هزار چهره؛ «سرگرد پروفسور ابراهیم میرزایی»». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۷.[پیوند مرده]
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ص ۱۰۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ «مروری گذرا بر تاریخ ۷۲ ساله باشگاه استقلال/ ثبت عدد ۶ در تاریخ آبی‌ها». خبرگزاری آنا. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «دست رد دهداری بر سینه آبی‌ها/ چرا نام استقلال "پیروزی" نشد؟». ایسنا. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ص ۱۴۴. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ «لایحه قانونی واگذاری سازمان ورزشی و فرهنگی تاج به سازمان تربیت بدنی ایران». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «اولین اتفاق پس از واگذاری/تغییر نام استقلال به «استقلال خلیج‌فارس»» مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). مهر. - ↑ «تاریخچه تأسیس باشگاه استقلال تهران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «حذف ستاره‌های استقلال توسط سازمان لیگ/ پای فردوسی‌پور هم گیر است؟». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۶-۰۵-۲۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ «عابدینی: حذف ستاره از لوگوی استقلال، عمدی نبوده است». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ «نصب ستاره روی پیراهن تیمهای فوتبال؛ قانون یا یک امر متداول؟». طرفداری. ۲۰۱۷-۰۴-۱۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ پارسینه، Parsine com | پایگاه خبری-تحلیلی (۲۸ شهریور ۱۳۹۲). «کاریکاتور/ استقلال به دنبال کسب ستاره سوم در آسیا». fa. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ «خبرگزاری فارس - بیانی: استقلال برای صعود باید گلزنی کند/ پرسپولیس ۱۰ درصد شانس صعود دارد». خبرگزاری فارس. ۲۰۱۷-۰۵-۲۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ «پتانسیل استقلال فقط صعود از گروه است/ این تیم برای کسب ستاره سوم باید تقویت شود». www.jamnews.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ «دو ستاره روی پیراهن استقلال توسط AFC تأیید شد». www.tabnak.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ ۹۴٫۰ ۹۴٫۱ «باشگاه استقلال تهران». وب سایت رسمی سازمان لیگ فوتبال ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «AFC Champions League | AFC». www.the-afc.com (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ «وب سایت رسمی باشگاه استقلال». ۱۱ ژوئیه ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «خبر خوب برای هواداران استقلال/ جپاروف هم با آبی پوشان به توافق رسید». www.khabaronline.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۲۴.
- ↑ «تاج». ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «استقلال با لباس مشکی در داربی». قدس انلاین. ۱ آذر ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «استقلال مشکی پوش مقابل ملوان و سفر فتح‌الله‌زاده به انزلی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «آبادان براستی شایسته بردن جام علم بود». کیهان ورزشی. موسسه کیهان (۹۸۱): ۳۱. ۲۵ فروردین ۱۳۵۲.
- ↑ «شب طلایی استقلال نقره‌ای به روایت فیفا + عکس». خبرگزاری فارس. ۱۶ فروردین ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «عجیب‌ترین پیراهن‌های استقلال (عکس)». ورزش سه. ۳۱ شهریور ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «لباس تیم فوتبال استقلال در گذر زمان». باشگاه خبرنگاران جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «عکس / پیراهن عجیب استقلال!». افکارنیوز. ۲۸ مهر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «رونمایی از لباس استقلال و پرسپولیس برای دربی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۷. کاراکتر C1 control character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 84 (کمک) - ↑ ۱۰۷٫۰ ۱۰۷٫۱ «راه‌های درآمدزایی در فوتبال حرفهای». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «قرارداد تأمین لباس فرم استقلال». بازار ورزش. ۱ شهریور ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «جام حذفی فوتبال ایران - فصل 1374–75». hazfi-cup.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۴.
- ↑ "HAMSHAHRI (Internet Version of Tehran's Persian Daily)". www.hamshahrionline.ir (به انگلیسی). Archived from the original on 24 May 2019. Retrieved 2018-08-07.
- ↑ «استقلال و اسپانسر منحصربفردش!». www.khabaronline.ir. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «گفتگوی تفصیلی ایسنا با منصور پورحیدری پیرامون آخرین وضعیت تیم فوتبال استقلال تهران در آستانه رقابتهای جام باشگاه‌های‌آسیا». ایسنا. ۲۰۰۱-۱۰-۲۶. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «اسپانسر جدید تیم فوتبال استقلال مشخص شد». ایسنا. ۲۰۰۳-۰۹-۰۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «مشکل باشگاه استقلال تهران حل شد». خبرگزاری مهر. ۲۰۰۵-۰۱-۱۹. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «مدیرعامل باشگاه استقلال: مثلث هواداران، کادرفنی و بازیکنان عامل موفقیت استقلال بود». خبرگزاری مهر. ۲۰۰۵-۰۹-۰۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «اسپانسر هشت هفته ای برای آبی پوشان/مشکلات آبی پوشان در راه جذب حامی مالی بعدی». خبرگزاری مهر. ۲۰۰۶-۰۹-۰۴. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «دربی 62 با تساوی سرخابی‌ها به پایان رسید». خبرگزاری مهر. ۲۰۰۷-۰۳-۳۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ «روزنامه اعتماد86/7/22: استقلال - پرسپولیس ساعت 15 / شاهزاده و گدا در داربی 63». magiran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ «جام حذفی فوتبال ایران - فصل 1386–87». hazfi-cup.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ ۱۲۰٫۰ ۱۲۰٫۱ «روزنامه اعتماد87/11/21: رودررویی قهرمان سابق و قهرمان جدید». www.magiran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ "Saudi Al-Ittihad club player Mohammad Sa" (به ایتالیایی). Retrieved 2018-08-04.
- ↑ ۱۲۲٫۰ ۱۲۲٫۱ «ناکامی باشگاه‌های ایرانی از روی پیراهن شروع می‌شود!». goaldaily.ir. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ «گزارش تصویری پیروزی استقلال در دربی هفتادم». www.hamshahrionline.ir. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ FIFA.com (۲۰۱۱-۰۹-۲۷). «Hawar Mulla Mohammed». FIFA.com (به آلمانی). بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۴.
- ↑ «استقلال 2-0 پرسپولیس؛ دیداری که لقب "سوبله" را به مظلومی داد! | ورزش 11». www.varzesh11.com. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ «خبرگزاری فارس - دیدار تیمهای فوتبال پرسپولیس و استقلال (1)». خبرگزاری فارس. ۲۰۱۱-۱۲-۰۹. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ «دیدار تیمهای فوتبال استقلال و گهر دورود - اخبار تسنیم - Tasnim». www.tasnimnews.com. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۷.
- ↑ «پشت پرده "اسپانسر"ها در استقلال/ چه کلاه‌هایی که سر آبی‌ها نرفته است!». ایسنا. ۲۰۱۷-۱۱-۱۲. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ «بانک رفاه پشتیبان تیم فوتبال استقلال شد». www.refah-bank.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۴.
- ↑ «اسپانسر روی پیراهن استقلال مشخص شد :: ورزش سه». www.varzesh3.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ کیتز، تیم. «تیم کیتز | طرح‌ها و اخبار لباس و پیراهن تیم‌ها - برجسته‌ترین مشخصه لباس جدید استقلال؛ رنگ آبی!». www.teamkits.org. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ «رونمایی از پیراهن استقلال با اسپانسر جدید». www.khabaronline.ir. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ «از پیراهن فصل جدید استقلال رونمایی شد». وب سایت استقلال جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ «دیدار تیمهای فوتبال استقلال و راه‌آهن - اخبار تسنیم - Tasnim». www.tasnimnews.com. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۸.
- ↑ «اسپانسر جدید برای استقلال آسیایی :: ورزش سه». www.varzesh3.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۰۷.
- ↑ کیتز، تیم. «تیم کیتز | طرح‌ها و اخبار لباس و پیراهن تیم‌ها - لباس جدید استقلال ماند تا دربی». teamkits.org. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ کیتز، تیم. «تیم کیتز | طرح‌ها و اخبار لباس و پیراهن تیم‌ها - لباس اول استقلال برای فصل 97-96». www.teamkits.org. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ «رونمایی از پیراهن جدید استقلال+ عکس». پایگاه خبری جماران - امام خمینی - انقلاب اسلامی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ کیتز، تیم. «تیم کیتز | طرح‌ها و اخبار لباس و پیراهن تیم‌ها - لباس اول استقلال برای فصل 98-97». www.teamkits.org. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۳.
- ↑ «بازگشت استقلال به لباس‌های مجید پس از 6 سال – تیم کیتز | طرح‌ها و اخبار لباس و پیراهن تیم ها». دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۹.
- ↑ «کارگزار جدید باشگاه استقلال مشخص شد». FcEsteghlal. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۹.[پیوند مرده]
- ↑ «معرفی اسپانسر جدید لباس استقلال». ایلنا. دریافت‌شده در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۲.
- ↑ «باشگاه استقلال از اسپانسر اصلی خود رونمایی کرد». فوتبالی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ «حاشیه‌های یک اسپانسر عجیب؛ از بازار موبایل به یک موبایل‌فروشی!». فوتبال 360. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ «پانلا و آلینوس به جمع اسپانسرهای باشگاه استقلال اضافه شدند». فوتبالی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۶.
- ↑ Duerden, John (March 29, 2017). "Asia's Biggest Rivalries: Carlos Queiroz explains El Clasico vs the Tehran Derby". FourFourTwo. Archived from the original on 30 December 2017. Retrieved July 23, 2018.
- ↑ "Asia's top 5 football rivalries". FOX Sports Asia. December 6, 2016. Archived from the original on 24 July 2018. Retrieved July 23, 2018.
- ↑ ۱۴۸٫۰ ۱۴۸٫۱ «تماشاگردارهای غیرسرخابی فوتبال تهران». ورزش ۳. ۹ نوامبر ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ "Iranian Pro League Stats: 2005–2006 Season". IPLstats (به انگلیسی). October 22, 2005. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 9 December 2017.
- ↑ "Iranian Pro League Stats: 2006–2007 Season". IPLstats (به انگلیسی). September 30, 2006. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 9 December 2017.
- ↑ "NUMBER OF SPECTATORS 11/12". transfermarket (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 9 December 2017.
- ↑ "NUMBER OF SPECTATORS 12/13". transfermarket (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 9 December 2017.
- ↑ "AFC Champions League 2010 – Attendance" (به انگلیسی). Archived from the original on 19 January 2018. Retrieved December 9, 2017.
- ↑ "AFC Champions League 2011 – Attendance" (به انگلیسی). Archived from the original on 19 January 2018. Retrieved December 9, 2017.
- ↑ "AFC Champions League 2013 – Attendance" (به انگلیسی). Archived from the original on 19 January 2018. Retrieved December 9, 2017.
- ↑ "AFC Champions League 2017 – Attendance" (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 9, 2017.
- ↑ "AFC Champions League 2018 - Attendance". worldfootball.net (به انگلیسی). Archived from the original on 3 August 2018. Retrieved 2019-09-11.
- ↑ "AFC Champions League 2019 - Attendance". worldfootball.net (به انگلیسی). Archived from the original on 14 May 2019. Retrieved 2019-09-11.
- ↑ «هویت و هواداری باشگاه‌های فوتبال در لیگ ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «حاشیه‌های قبل از بازی استقلال و سیاه‌جامگان». دنیای اقتصاد. ۲۹ آبان ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰. کاراکتر soft hyphen character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 154 (کمک) - ↑ "AFC Champions League 2009 – Attendance" (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 9, 2017.
- ↑ "AFC Champions League 2010 – Attendance" (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 9, 2017.
- ↑ «استقلال - جوبیلوایواتا با طعم تراژدی». امروز آنلاین. ۲۸ آذر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ «گزارش ویژه/ استقلالی‌ها در آسیا برای ششمین بار، آزادی را پر کردند». وبسایت رسمی برنامه نود. ۲۱ بهمن ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰. کاراکتر C1 control character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 76 (کمک) - ↑ «این است استقلال». خبرگزاری مهر. ۲ اردیبهشت ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ سروندی، فرید (۲۱ آوریل ۲۰۰۶). «تازه‌ترین خبرهای ورزشی ایران و جهان». بی‌بی‌سی فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ سمانه سقاء. «تقسیم‌بندی هواداران باشگاه‌های استقلال و پرسپولیس بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی، جغرافیایی و وفاداری». پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «عکس/دختر استقلالی در استادیوم آزادی!». مشرق. ۲۶ فروردین ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «دستگیری دختر استقلالی در آزادی». خبر ورزشی. ۱ خرداد ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «ویدئوی شناسایی و دستگیری دختر طرفدار استقلال در استادیوم آزادی». ایلنا. ۲ خرداد ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰. کاراکتر C1 control character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 68 (کمک) - ↑ «"تابوشکنی" حضور زنان در تمرین تیم استقلال بدون درگیری». دویچه وله فارسی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «بانوان حق ورود ندارند، چون آقایان فحاشی می‌کنند». ایران‌وایر. ۱۷ ژانویه ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «دختران استقلالی که مجوز ورود به تمرین آبی پوشان را نگرفتند». پارس فوتبال. ۳ تیر ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ ««دختر آبی» درگذشت». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۱۱.
- ↑ «واکنش فیفا به خودسوزی «دختر آبی»: دولت ایران آزادی و امنیت زنان را تأمین کند». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۱۱.
- ↑ «آتشِ جانِ سوخته «دختر آبی» در شبکه‌های اجتماعی». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۹-۱۱.
- ↑ Welle (www.dw.com)، Deutsche. «وریا غفوری با تی‌شرت "دختر آبی" هدف حملات رسانه‌های تندرو | DW | 18.09.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۰-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۰.
- ↑ Welle (www.dw.com)، Deutsche. «تی شرتی با عبارت "دختر آبی" بر تن بازیکنان تیم استقلال | DW | 16.09.2019». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۰-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۰.
- ↑ «حمایت برخی بازیکنان فوتبال از «دختر آبی» | ایران اینترنشنال». iranintl.com. ۲۰۱۹-۱۰-۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۰-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۰.
- ↑ «چرا هوادار پرسپولیس بیشتر از استقلال است؟». وبگاه تابناک. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «اصغر تهرانی و تاج ابوالحسن!». همشهری ورزشی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «تاریخ شاهین». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مارس ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «اصغر تهرانی و تاج ابوالحسن!». همشهری ورزشی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «استقلال 8 سال و 6 ماه نباخت». روزنامه گل. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «با شکست‌ناپذیرهای دربی آشنا شوید». ورزش سه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۶ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «سال قبل دربی بی‌خاصیت بود»، خبر ورزشی، ش. ویژه‌نامه نوروزی، ص. صفحهٔ ۲۵، ۱۳۸۷
- ↑ ۱۸۷٫۰ ۱۸۷٫۱ "The Red 'Victors' and the 'Independent' Blues" (به انگلیسی). Fifa. October 31, 2012. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 12 January 2010.
- ↑ "Football, blood and war" (به انگلیسی). The Observer. January 18, 2004. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 26, 2012.
December 2000 Following an ill-tempered Tehran derby, between Pirouzi and Estegahl, violence spills on to the streets as fans destroy cars and buses. Three players from each side and 60 fans are arrested; more than 250 coaches are vandalised.
- ↑ «تاریخچه باشگاه فرهنگی ورزشی فولاد مبارکه سپاهان». باشگاه خبرنگاران جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۷. کاراکتر C1 control character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 83 (کمک) - ↑ «سپاهان در تعقیب پیروزی، استقلال و پاس». روزنامه کیهان. ۱۶ اردیبهشت ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۲ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «کتک‌کاری و دعواهای فراموش‌نشدنی استقلال – سپاهان». خبر ورزشی. ۱۴ آذر ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «عقیلی: بازی با استقلال به اندازه داربی اهمیت دارد». ایمنا. ۲ شهریور ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «مدعیان قهرمانی لیگ برتر رو در روی هم». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «زمان دیدار بعدی استقلال مشخص شد؛ لحظه شماری برای ال‌کلاسیکوی آسیا». خبرگزاری جمهوری اسلامی ایرنا. ۲ مهر ۱۳۹۹.
- ↑ «لحظه شماری برای ال‌کلاسیکوی آسیا/ زمان دیدار استقلال در مرحله حذفی مشخص شد». شبکه العالم. ۲ مهر ۱۳۹۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ فوریه ۲۰۲۱.
- ↑ «پیش بازی دیدار برگشت استقلال ایران و الهلال عربستان/ در ال‌کلاسیکو غرب آسیا، سعودی‌ها به دنبال اعاده حیثیت!». استقلال نیوز، اخبار رسمی باشگاه استقلال. ۲۶ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «مروری بر دیدارهای قبلی الهلال و استقلال». روزنامه ورزشی نود. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «گزارش زنده: الهلال صفر - استقلال صفر». گل.کام. ۶ آوریل ۲۰۱۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ "Preview – Group D: Esteghlal v Al Hilal". The Asian Football Confederation (به انگلیسی). Archived from the original on 9 October 2018. Retrieved February 22, 2018.
- ↑ «استقلال-الهلال، بازی خطرناک». ایران ورزشی آنلاین. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «١٠نکته از تاریخچه بازیهای استقلال و الهلال». وبسایت رسمی برنامه ۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ "Asian Club Competitions 1996/97". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 28, 2017.
- ↑ "Asian Club Competitions 1998/99". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 28, 2017.
- ↑ "Asian Club Competitions 2002/03". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 28, 2017.
- ↑ "Asian Club Competitions 2007". www.rsssf.com (به انگلیسی). Archived from the original on 22 December 2017. Retrieved 2018-08-06.
- ↑ «AFC Champions League | AFC». the-AFC (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اوت ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ «اولین مجله اختصاصی باشگاه استقلال/ آبی‌ها 63 سال قبل مجله 5ریالی داشتند!». خبرآنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ ۲۰۸٫۰ ۲۰۸٫۱ ۲۰۸٫۲ رضوی، منصور (۱۰ مارس ۲۰۱۷). «نقش دایمی آن پدرخوانده». ایران‌وایر. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۱ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «نوستالژی/ یادی از هفته نامه فانوس و کری خواندن‌های کیوسکی!». وبسایت رسمی برنامه ۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۷. کاراکتر C1 control character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 74 (کمک) - ↑ «جشن قهرمانی رسمی آبی‌ها :: ورزش سه». www.varzesh3.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۳۰.
- ↑ «راه اندازی ایستگاه تلویزیونی ماهواره ای بنام استقلال اسپورت و احتمال راه اندازی تلویزیونهای ورزشی باشگاه‌های دیگر». رادیو فردا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۴ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۳۰.
- ↑ ۲۱۲٫۰ ۲۱۲٫۱ «مستند «آبی استقلالی 2» با صدای رضا یزدانی منتشر خواهدشد». موسیقی ما. ۲۱ شهریور ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «خبرگزاری فارس - حضور سازنده «آبی استقلالی» و «مردان پرسپولیس» در برنامه صبح‌گاهی تلویزیون». خبرگزاری فارس. ۲۰۱۰-۰۱-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۲۶. کاراکتر soft hyphen character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 88 (کمک) - ↑ «آبی استقلالی 3 با حذف قلعه‌نویی». پایگاه خبری تحلیلی فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «فیلم «۴ فینال آسیا» ییِ استقلال ساخته می‌شود». ۱۸ فوریه ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «شروع اکران آنلاین «آبی به رنگ آسمان» :: خبرآنلاین». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۳۰.
- ↑ «فیلم تاریخ باشگاه استقلال در آستانه حضور در جشنواره فیلم فجر». وبسایت رسمی برنامه ۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۸ فوریه ۲۰۱۸. کاراکتر soft hyphen character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 254 (کمک) - ↑ «دانلود آهنگ رسمی باشگاه استقلال». عصر ایران. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «ترانه سعید عرب برای تیم استقلال/دانلود». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «از حضور سفیر آلمان در تمرین استقلال تا تمرین اختصاصی انصاری». ایسنا. ۱۷ دسامبر ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ YJC، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان |. «نظر پله اسطوره فوتبال جهان در مورد تیم استقلال + فیلم». خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان | YJC. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۲۶.
- ↑ «ویژه/مروری بر ورزشگاه‌های میزبان داربی تهران؛ شهرآوردگاه». وبسایت رسمی برنامه ۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «ظرفیت دقیق ورزشگاه آزادی مشخص شد». خبرگزاری تسنیم. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «دیهیم از زیر غبار خارج شد:». ورزش سه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۷-۰۴.
- ↑ «دعوای استقلال و پرسپولیس بر سر یک ورزشگاه». فرارو. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۰ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «ورزشگاه شهید کاظمی برای پرسپولیس شد». خبرگزاری مهر. ۲۳ دی ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «پرسپولیس دست روی ورزشگاه استقلال گذاشت». مشرق نیوز. ۲۲ دی ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «بعد از دعوای پرسپولیس و استقلال سر ورزشگاه شهید کاظمی /شهردار امروز تصمیم آخر را می‌گیرد». وبسایت رسمی برنامه نود. ۲۶ بهمن ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰. کاراکتر C1 control character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 76 (کمک) - ↑ «محل تمرین استقلال مشخص شد». استقلال جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «حضور منتظری در تمرین استقلال». استقلال جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «گزارش تمرین استقلال| شاخه گل استراماچونی برای هواداران/ ادامه غیبت حاجیلو و بی‌نظمی در پایان تمرین + تصاویر- اخبار فوتبال ایر - اخبار ورزشی تسنیم - Tasnim». خبرگزاری تسنیم - Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ «حرفهای مهم شفر در زمین تمرین جدید استقلال - تابناک | TABNAK». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۷-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژوئیه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ «تمرینات استقلال از شنبه در زمین نوبنیاد صنایع دفاع برگزار می‌شود». ۱۱ آبان ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «اولین تمرین استقلالی‌ها در زمین صنایع دفاع». باشگاه خبرنگاران جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «مرگ تدریجی در کمپ حجازی؛ خطر ریزش بازیکنان استقلال». طرفداری. ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰. کاراکتر soft hyphen character در
|پیوند بایگانی=در موقعیت 187 (کمک) - ↑ «زمین تمرین استقلال عوض می‌شود». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «سرگردانی استقلالی‌ها برای پیدا کردن زمین». جام جم آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «استقلال اهواز و استقلال تهران». آفتاب آنلاین. ۲۱ مرداد ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ ۲۳۹٫۰ ۲۳۹٫۱ ۲۳۹٫۲ ۲۳۹٫۳ ۲۳۹٫۴ صدر، بنیامین (۱۲ تیر ۱۳۸۴)، «کشف استعداد در مستطیل سبز»، روزنامه همشهری، ش. شماره ۳۷۳۸، ص. صفحه تهرانشهر، بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۸، دریافت‌شده در ۱۴ فوریه ۲۰۱۰
- ↑ «نخستین تمرین نساجی در سال جدید». باشگاه خبرنگاران جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۰.
- ↑ "Iran 1970". RSSSF (به انگلیسی). Archived from the original on 19 January 2018. Retrieved November 10, 2017.
- ↑ صداقت، فرهاد (شهریور ۱۳۸۱)، ۳۴ سال با پرسپولیس (از سال ۴۷ تا سال ۸۱)، تبریز، ص. صفحهٔ ۸۷، شابک ۹۶۴-۰۶-۱۶۹۳-۱
- ↑ «نورد اهواز». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «بازی را بردیم اما هم کتک خوردیم هم برای شکست سند دادیم». کیهان ورزشی شماره ۱۱۲۸. موسسه کیهان: ۱۶. ۲۰ دی ۱۳۵۴.
- ↑ «استقلال ایران». وبگاه باشگاه استقلال تهران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «مربیان تیمهای پایه استقلال معرفی شدند». ورزش سه. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «قهرمانی استقلال در رده امید/ پرسپولیس پنجم شد». ایسنا. ۲۰۱۹-۰۱-۰۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۲.
- ↑ «جدول نتایج لیگ برتر - جوانان». www.football-tehran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۲.
- ↑ «جدول نتایج لیگ برتر - نوجوانان». www.football-tehran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۲.
- ↑ «جدول نتایج لیگ برتر - نونهالان». www.football-tehran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۲.
- ↑ «اینجا آکادمی استقلال است، صدای ما را از مرغوبکار می‌شنوید!». ایسنا. ۳۰ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «استقلال ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «رئیس جدید آکادمی فوتبال استقلال انتخاب شد». خبرگزاری برنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۲.
- ↑ «کار بزرگ تیمهای آکادمی استقلال در لیگ پایه». FcEsteghlal. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۲.[پیوند مرده]
- ↑ (www.dw.com)، Deutsche Welle. «تاریخچه پر ماجرای فوتبال زنان در ایران | DW | 20.06.2011». DW.COM. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۲۴.
- ↑ User، Super. «علی دانایی فرد». takhtejamshidcup.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۲۴.
- ↑ «تکذیب می‌کنیم، برخورد می‌کنیم؛ دیدار تیمهای فوتبال دختران و نوجوانان پسر استقلال»، روزنامه اعتماد، ش. شماره ۱۸۷۴، ص. صفحهٔ ۱۳، ۵ بهمن ۱۳۸۷، بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژانویه ۲۰۱۲، دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۱۰
- ↑ «دیدار تیمهای فوتبال دختران و پسران استقلال/ با خاطیان برخورد شود». خبرگزاری مهر. ۴ بهمن ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۵ مهر ۱۳۸۸.
- ↑ «تیم فوتبال بانوان استقلال منحل شد». خبرگزاری فارس. ۸ بهمن ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ بهمن ۱۳۸۸.
- ↑ «ماجرای عجیب انحلال تیم بانوان استقلال». ورزش سه. ۲۶ آبان ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۶ آبان ۱۳۹۶.
- ↑ «چرا تیم فوتبال زنان استقلال تهران منحل شد؟». رادیو فردا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۲۴.
- ↑ «نخستین بازی ۱۳۴۲». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «تاج ۱۳۵۵». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «تاج 57 – 1356». جام تخت جمشید. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «پرونده ویژه برای فوتبال بانوان +عکس اولین تیم زنان تاج». سوت. ۱۶ دی ۱۳۹۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ نوامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۴ آبان ۱۳۹۶.
- ↑ «تیم فوتسال استقلال تهران از لیگ حذف شد!». ۱۶ ژوئیه ۲۰۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «قهرمانی آسان پرداخت برای دومین سال متوالی/ اعلام نتایج برترین‌های روز پایانی». iriaaf.ir. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۳۰.
- ↑ «تیم استقلال تهران در فصل جدید لیگ دو و میدانی شرکت می‌کند». طرفداری. ۲۰۱۸-۰۹-۲۴. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۴ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۳۰.
- ↑ «رضا یزدانی سرمربی تیم کشتی استقلال شد / ادامه حضورم در میادین مشخص نیست !». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ «قرعه کشی لیگ برتر کشتی انجام شد». FcEsteghlal. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ ۲۷۱٫۰ ۲۷۱٫۱ جهان|TABNAK، سایت خبری تحلیلی تابناک|اخبار ایران و. «همه رکوردهای تاریخ لیگ فوتبال ایران». سایت خبری تحلیلی تابناک|اخبار ایران و جهان|TABNAK. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۱۱.
- ↑ "Iranian Pro League Alltime Table 2001–2017". IPLstats (به انگلیسی). Archived from the original on 19 January 2018.
- ↑ 1206 (۲۰۱۹-۱۱-۰۱). «رکوردی بزرگ در شبی فراموش نشدنی؛ استقلال اولین تیم ۱۰۰۰ امتیازی تاریخ لیگ برتر». ایرنا. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۴.
- ↑ «تاریخچه کامل لیگ قهرمانان باشگاه‌های آسیا + آمار». مشرق نیوز. ۲۵ فوریه ۲۰۱۳. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۲ مارس ۲۰۱۸.
- ↑ «90tv.ir | وبسایت رسمی برنامه ۹۰ - پرافتخارترین تیمهای رقابتهای باشگاهی آسیا؛ استقلال پرافتخارترین تیم ایرانی». 90tv.ir | وبسایت رسمی برنامه ۹۰ -. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۱۱.
- ↑ "Asian Champions' Cup − Finals" (به انگلیسی). Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation. ۴ فوریه ۲۰۲۰. Archived from the original on 28 March 2019. Retrieved 29 March 2013.
- ↑ «استقلال همچنان پرافتخارترین تیم ایرانی در آسیا :: ورزش سه». www.varzesh3.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۱۵.
- ↑ «100 تا بازی تو آسیا؛ رکورد استقلالی ها!». خبر انلاین. ۲۹ شهریور ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۸.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ص ۵۵۷ تا ص ۵۸۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ص ۴۰۴ تا ص ۴۱۰. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ص ۴۱۵ تا ص ۴۱۹. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ «استقلال به رکورد هزار گل زده در لیگ برتر رسید». فارس.
- ↑ «برترین گلزنان استقلال». www.salameno.ir. ۲۰۱۹-۰۲-۰۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۷.
- ↑ Duerden, John. "Asian success is what sets Iran's Esteghlal apart from the rest". ESPNFC.com. Archived from the original on 19 January 2018. Retrieved July 23, 2018.
{{cite web}}: Italic or bold markup not allowed in:|website=(help) - ↑ «کارنامهٔ مرحوم جدیکار، نخستین لژیونر فوتبال آسیا». ایسنا. ۱۸ دسامبر ۲۰۱۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «گفتگو با آندرانیک اسکندریان، همبازی اسبق پله/ مهاجم اسکاتلند هُلَم داد تا به حجازی گل به خودی بزنم». www.khabaronline.ir. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۷-۲۶.
- ↑ «گفتگوی بی پرده با پاشازاده از تیم منتخب «عادل» تا روزی که مایلی کهن اشکش را پای اتوبوس درآورد». خبر آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «موفق‌ترین تیم تاریخ ایران در آسیا». روزنامه گل. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «فرهاد مجیدی محبوب‌ترین بازیکن دنیا شد!». پایگاه خبری تحلیلی انتخاب. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «پایان رکورد حسینی در کلین شیت».
- ↑ «رکورد نیازمند در بسته نگه داشتن دروازه».
- ↑ «استقلال با ۳۸ جام قهرمانی پر افتخارترین تیم فوتبال ایران شد». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «سوپرجامی که رکورد آبی‌ها را بهبود بخشید/ استقلال پرافتخارترین باشگاه ایران». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «جام شماره ۳۸ در ویترین آبی‌ها». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «تاریخچه استقلال». استقلال جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ "The best clubs of Asia". rsssf (به انگلیسی). Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved December 21, 2017.
- ↑ «افتخارات و جام‌های استقلال ایران در طول تاریخ/سایت رسمی باشگاه استقلال ایران». fcesteghlal.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۷.
- ↑ "Asian Champions' Cup − Finals" (به انگلیسی). Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation. ۴ فوریه ۲۰۲۰. Archived from the original on 28 March 2019. Retrieved 29 March 2013.
- ↑ «استقلال همچنان پرافتخارترین تیم ایرانی در آسیا». دریافت‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۷.
- ↑ «استقلال سومین تیم برتر آسیا از نگاه سایت گل».
- ↑ «استقلال، پرافتخارترین تیم تاریخ». روزنامه خبر ورزشی. دریافت‌شده در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.[پیوند مرده]
- ↑ «تاریخچه استقلال». استقلال جوان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «تاریخچه لیگ». سازمان لیگ حرفهای فوتبال ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۶ آذر ۱۳۹۱.
- ↑ «عملکرد تیم فوتبال استقلال». وبگاه رسمی باشگاه استقلال. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۶ آذر ۱۳۹۱.
- ↑ «استقلال با ۳۸ جام قهرمانی پر افتخارترین تیم فوتبال ایران شد». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «سوپرجامی که رکورد آبی‌ها را بهبود بخشید/ استقلال پرافتخارترین باشگاه ایران». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «جام شماره ۳۸ در ویترین آبی‌ها». دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «همه رکوردهای استقلال در جام حذفی». خبرآنلاین. ۲۳ آذر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۳ دی ۱۳۹۱.
- ↑ «رکوردهای فوق‌العاده استقلال در جام حذفی». ورزش۳. ۸ خرداد ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۷ فروردین ۱۳۹۶.
- ↑ «استقلال تیم پنجاه و پنجم دنیا شد/ آبی‌های ایران بالاتر از آژاکس و رم». دریافت‌شده در ۱۰ مه ۲۰۲۴.
- ↑ «Iran - List of Champions». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۲-۲۱.
- ↑ «جام حذفی فوتبال ایران - رده‌بندی جام حذفی ایران». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۲-۲۱.
- ↑ پاینده، محمدجواد (۲۸ اسفند ۱۳۸۷)، «سابقهٔ نمایندگان ایران در جام‌های باشگاهی آسیا: جام پنجم، آرزوی ایرانی»، روزنامه همشهری، ش. شماره ۴۷۹۴، ص. صفحهٔ ۲۱
- ↑ Mulcahy, Endo (13 March 2001). "Asian Club Competitions 1970" (به انگلیسی). RSSSF. Retrieved 26 December 2012.
- ↑ Bobrowsky, Josef;Karsdorp, Dirk;Stokkermans, Karel (2 August 2002). "Champions' Cup 1990/91" (به انگلیسی). RSSSF. Retrieved 30 December 2012.
{{cite web}}: نگهداری یادکرد:نامهای متعدد:فهرست نویسندگان (link) - ↑ «The best clubs of Asia». دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۱-۲۴.
- ↑ «Asian Club Competitions 1971». www.rsssf.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۲۰.
- ↑ «Asian Club Competitions 2001/02». www.rsssf.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۴-۲۰.
- ↑ «List of Winners/Runners-Up of the Bordoloi Trophy». www.indianfootball.de. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- ↑ «Turkmenistan President's Cup». www.rsssf.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- ↑ «استقلال تهران قهرمان رقابتهای جام خزر». images.hamshahrionline.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. ص. ۲۳۶. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ «تاج جام دوستی را فتح کرد». دنیای ورزش شماره ۱۰۸ صفحهٔ ۱. موسسه اطلاعات. ۱۵ مهر ۱۳۵۱.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ۵۹۴. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ احمدی، علی‌اکبر (۱۳۸۸). تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه سواران و تاج تا استقلال. تهران: انتشارات پایگان. صص. ۶۹۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶.
- ↑ «اولین قهرمانی کخ با استقلال». images.hamshahrionline.ir. ۶ مهر ۱۳۸۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- ↑ «فوتبال جام صلح و دوستی توقف پرسپولیس و قهرمانی استقلال». images.hamshahrionline.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- ↑ «مصطفی آجرلو مدیر عامل استقلال شد». عصر ایران. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۸-۲۲.
- ↑ ۳۲۹٫۰ ۳۲۹٫۱ «Magiran | روزنامه ایران (1390/08/03): یک روند منطقی». www.magiran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ ژوئیه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ «فتح‌الله‌زاده جانشین واعظ آشتیانی شد». خبرگزاری فارس. ۱۹ مرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۳۹۱.
- ↑ «مدیرعامل استقلال نیامده کناره‌گیری کرد/ دلیل استعفای رضا حسنی‌خو». خبرگزاری مهر. ۲۰۱۶-۰۸-۰۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۴ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۱۳.
- ↑ «افتخاری مدیرعامل استقلال شد». خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا. ۱۰ شهریور ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «رسمی؛ امیرحسین فتحی مدیرعامل استقلال شد +سوابق مدیریتی». خبرگزاری ایلنا. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۸.
- ↑ «آبی‌های ایران 70 ساله شدند». ورزش ۳. ۳ مهر ۱۳۹۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۵.
- ↑ «خصوصی شدن استقلال و پرسپولیس منتفی شد». خبرگزاری مهر. ۲۱ مهر ۱۳۹۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۰.
- ↑ «تاج را با اموال موروثی شخصی ساخته‌ام». کیهان ورزشی. موسسه کیهان (۱۰۷۸): ۴. ۲۸ دی ۱۳۵۳.
- ↑ «مرکز پژوهشها - لایحه قانونی واگذاری سازمان ورزشی و فرهنگی تاج به سازمان تربیت بدنی ایران». rc.majlis.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۸-۰۴.
- ↑ «صداوسیما حق پخش را نمی‌دهد، بدون فوتبال هم می‌میرد». ایران وایر. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۷.
- ↑ «راز کمپ ۲ هزار میلیاردی استقلال در ترکیه». ایسنا. ۵ مه ۲۰۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «ماجرای زمین ۲ هزار میلیاردی استقلال این بار به روایت سفیر پیشین ایران در ترکیه». خبرآنلاین. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۸.
- ↑ «سرخط خبرها»، روزنامه اعتماد ملی، ش. شماره ۹۷۵، ص. صفحهٔ ۱۹، ۱ مرداد ۱۳۸۸ «دو باشگاه پرسپولیس و استقلال هر یک با پرداخت ۲ میلیارد تومان یک درصد از سهام بانک تازه‌تأسیس تات را خریداری کردند. پول خرید این سهام از سوی سازمان تربیت بدنی پرداخت شده.»
- ↑ شهبازی، نعمت‌الله (۷ آبان ۱۳۸۸)، «در حاشیه سرمایه‌گذاری استقلال و پرسپولیس در بانک تات؛ ایجاد زیرساخت‌های اقتصادی لازمه موفقیت باشگاه‌های مردمی»، روزنامه ورزشی گل، ش. شماره ۱۰۷۵، ص. صفحهٔ ۱
- ↑ «باز هم فرصت‌سوزی در ورزش کشور؛ اختلافات مدیران دولتی موجب خروج بخش ورزش از یک بانک خصوصی شد»، روزنامه ورزشی گل، ش. شماره ۱۱۸۵، ص. صفحهٔ ۸، ۲۷ اسفند ۱۳۸۸
- ↑ «سعادتمند: سند ورزشگاه مرغوبکار به نام استقلال شد/ اسامی بازیکنان مدنظر مجیدی را گرفتیم». snn.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۲.
- ↑ «مناقصه برای ساخت کمپ استقلال». خبرگزاری فارس. ۵ تیر ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۴ آبان ۱۳۸۷.
- ↑ «کلنگ آبی برای چندمین بار به زمین‌خورد». همشهری‌آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اوت ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۴ آبان ۱۳۸۷.
برای مطالعهٔ بیشتر
- غالب، مصطفی، (۱۳۸۶)، کلوپ دوچرخه سواران تا استقلال، گپ، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۹۷۶-۲۸-۲
- احمدی، سید علی اکبر، (۱۳۸۸)، استقلال تاریخچه کامل باشگاه از دوچرخه‌سواران و تاج تا استقلال (دو جلد)، پایگان، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۰۹۶-۵۷-۶
- حسنی فرد، محسن، (۱۳۷۹)، آبیپوشان از تاج تا استقلال، مرسا، شابک ۹۶۴-۶۹۲۷-۳۹-۴
- حسینی، محمد، (۱۳۸۱)، از تاج تا استقلال: ۱۳۲۴–۱۳۸۱، پیام بهاران، شابک ۹۶۴-۷۷۸۹-۰۰-۹
پیوند به بیرون
در میان واژهها از ویکیواژه
در میان تصاویر و رسانه‌ها از ویکیانبار
در میان خبرها از ویکیخبر
در میان گفتاوردها از ویکیگفتاورد
در میان مراجع از ویکیدانشگاه
- وبگاه خانگی
- استقلال در وبگاه سازمان لیگ فوتبال ایران
- آرشیو ویدئویی خلاصه بازیهای تیم استقلال
- استقلال نیوز
- روزنامه استقلال جوان بایگانی‌شده در ۲۰ نوامبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
| دستاوردها | ||
|---|---|---|
| پیشین: مکابی تل‌آویو 
|
لیگ قهرمانان آسیا مسابقات باشگاهی قهرمانی آسیا ۱۹۷۰ نخستین عنوان |
پسین: مکابی تل‌آویو
|
| پیشین: لیائونینگ 
|
لیگ قهرمانان آسیا جام باشگاه‌های آسیا ۹۱–۱۹۹۰ دومین عنوان |
پسین: الهلال 
|