اردیبهشت (امشاسپند)

با ارد (ایزد) اشتباه نشود.

اردیبهشت (اوستایی: 𐬀𐬴𐬀 𐬬𐬀𐬵𐬌𐬱𐬙𐬀 = اَشَ وَهیشتَ) دومین اَمِشاسْپَند از شش امشاسپندی است که اهورامزدا را در اداره جهان یاری می‌کنند. امروزه امشاسپند به نامیرای مقدس (ورجاوند جاودانه) تعریف می‌شوند که در ادبیات زرتشتی لقب هر یک از فروزه‌های اهورامزدا است. امشاسپندان به ترتیب اهمیت شامل:

1. بهمن (وُهومَنَهْ): مظهر خِرَدِ نیک و نهادِ پاک
2. اردیبهشت (اَشَ وَهیشتَ): مظهر بهترین پرهیزگاری و راستی و درستی
3. شهریور (خْشَثْرَ وَئیریَه): مظهر قدرت و سلطنت
4. سِپَندارْمَذ (سْپِنتَ آرمَئیتی): مظهر فروتنی و عشق و محبت
5. خُرداد (هئوروَتات): مظهر بهبودی و کامرانی و تندرستی
6. اَمُرداد (اَمِرِتات):مظهر زندگی دراز و جاودانگی

پیدایش

مشهور است که زرتشت پیامبر به برکت قوهٔ ابتکار خویش این موجودات روحانی و غیرعادی را بر جای ایزدان قدیم اقوام آریایی برنشاند. برای اولین بار در گاهان هفت فصل یا هتپنگ هائیتی نام امشاسپندان آورده شده‌است. اردیبهشت (ارت ویهشت /اشا ویهشت) به معنای بهترین راستی، حق و حقیقت، دادگری و نظم و ترتیب است.(که معادل انگلیسی best truth است)

تعداد امشاسپندان

شمار امشاسپندان معمولاً در دین زرتشت هفت بوده‌است که با تقدس عظیم عدد هفت در آسیای مرکزی و گروه‌های هفتگانه خدایان و دیوان همسانی دارد. (بهمن، اردیبهشت، شهریور، سپندار مذ، خرداد، امرداد و سپندمینو)

ماهیت

اردیبهشت یکی از مهمترین فروزه‌های اهورامزدا و دومین امشاسپند پس از بهمن است. در ویسپرد آورده شده که آنچه اهورامزدا به دست بهمن بیافرید به دستیابی اردیبهشت افزون خواهد کرد. در گاهان به شکل اش آورده شده‌است؛ که در مینوگ یا جهان روحانی، نماد راستی و پاکی و تقدس اهورامزدا و در جهان مادی نگهبان گیاهان و کلید آتش‌های روی زمین است.

وظایف و خویشکاری

هر یک از امشاسپندان از جمله اردیبهشت وظیفه ای بر عهده دارند تا چرخ زمان را بر اساس میل اهورامزدا و علی‌رغم کوشش اهریمن یا انگزه مئینو برای برهم زدن نظم جهان به چرخش درآوردند. او نیایش‌ها را زیر نظر دارد و هم در این جهان و هم در جهان مینوی و دوزخ نظم را بر قرار می‌کند تا گناهکاران بیش از حد مجازات نشوند و همچنین نماینده او در جهان آتش است. او به همراه ایزد آذر گروهی از دیوان را که باعث تأخیر در بارش باران شده بودند را از میان بردند.

ایزدان سروش، نریوسنگ، بهرام و ایزد آذر از یاران او هستند. آنانی که دوست و یار اردیبهشت هستند بهترین پاداش‌ها را دریافت می‌کنند. از میان دیوان، دیو ایندرا (دیو خشم) دشمن اردیبهشت امشاسپند است. هر شب که اهریمن و دیوان و دروجان از دوزخ به زمین بتازند چون خورشید فروشود، هرمزد، بهمن، اردیبهشت، شهریور، خرداد، امرداد، مهر، سوش، رشن و… آماده کارزار با او می‌شوند. همچنین بهمن و اردیبهشت امشاسپند جنبه روحانی-فرمانروایی، شهریور امشاسپند جنبه رزم آوری و امرداد و خرداد امشاسپند جنبه تولیدی دارند.

در منابع گوناگون

در بندهشن آورده شده‌است که اهورامزدا همچون سلطان و فرشتگان شش‌گانه وزرای پادشاهی او هستند و هر یک مراتبی دارند. بهمن، اردیبهشت و شهریور در رتبه‌های اول تا سوم و در سمت راست اهورامزدا هستند و سپندارمذ، خرداد و امرداد در رتبه‌های چهارم تا ششم و در سمت چپ اهورامزدا قرار دارند.

در اوستا آمده اردیبهشت نام دومین امشاسپند است و در اوستا به صورت اش وهیشت آمده‌است و از دو جز ترکیب یافته‌است و اش معانی گسترده‌ای دارد و به معانی راستی، درستی، پاکی، قدس و … به کار گرفته شده‌است؛ که برای توصیف اردیبهشت مناسب‌ترین واژه است.

در پهلوی نام اردیبهشت به دو صورت اش وهیشت یا ارت وهیشت و گاهی به صورت اردی مخفف می‌شود؛ و در ادبیات پهلوی هرمزد با او و بهمن مشورت می‌کند

از یشت‌ها سومین یشت به نام او نامیده شده و از نیایش‌ها نماز اشم وهو که از نیایش‌های مهم مزدیسنا است و از گل‌ها گل مرزنگوش که گلی خوشبو است به او منسوب می‌شود.

در فرهنگ فارسیاردیبهشت به معنای بهشتی در برابر دوزخ به کار رفته‌است.

امروزه نیز این واژه به صورت ارد به کار می‌رود که در واژه اردوان و اردشیر مشهود است.

جشن اردیبهشتگان

ماه دوم سال و روز سوم هر ماه به نام اردیبهشت نام گرفته‌است؛ و در روز اردیبهشت در اردیبهشت ماه جشن اردیبهشتگان برگزار می‌شده‌است.

نشانه و نمادها

این امشاشپند در جهان مینوی نمایانگر راستی و پاکی و حقوری اهورامزدا است و در جهان خاکی نگهبان آتش است از این رو برخی از فرهنگ‌های فارسی به معنی آتش گرفته شده‌است. ارته وهیشته (اشه وهیشته) به معنی بهترین ارته است که از میان دیگر امشاسپندان زیباترین امشاسپند و نمادی از نظام جهانی، قانون ایزدی و نظم اخلاقی در این جهان است.

نقش او در دین زرتشت

برای قبولاندن دین زرتشت به گشتاسپ و ایمان آوردن او به این آیین ایزد آذر (آتر) همراه بهمن و اردیبهشت امشاسپند به دربار او می‌روند و حقیقت دین زرتشت را بر او روشن می‌کنند.

منابع

• آموزگار، ژاله؛ «تاریخ اساطیری ایران»؛ چاپ نهم، تهران، سمت، ۱۳۸۶